Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Om Ae Panche Parameshthionu Aadi Pad Kevee Reete Chhe!; Arahant Parameshthinu Swaroop; Sarvagyanee Siddhi Ange Charcha; Siddha Parameshthinu Swaroop; Aacharya Parameshthinu Swaroop; Upadhyay Parameshthinu Swaroop; Sadhu Parameshthinu Swaroop; Dhyey-Dhyata-Dhyananu Tatha Nay Vibhag; Shubhashubh Man-Vachan-Kayana Nirodharoop Param Dhyananu Swaroop.

Page 229 of 272
PDF/HTML Page 241 of 284
single page version

prashna — ‘on’ e pAnche parameShThIonun Adipad kevI rIte chhe?

uttara — ‘‘अरिहंता असरीरा आइरिया तह उवज्झाया । मुणिणो पढमक्खरणिप्पण्णो

ओंकारो पंच परमेट्ठी ।। [artha — arihantano pratham akShar ‘a’, asharIr (siddha)no pratham

akShar ‘a’, AchAryano pratham akShar ‘A’, upAdhyAyano pratham akShar ‘u’, munino pratham
akShar ‘m’ — e rIte pAnche parameShThIonA pratham akSharothI banelo ‘onkAr’ chhe, te ja panch

parameShThIonAn nAmanun Adipad chhe.]’’ — A gAthAmAn kahelA je pratham akShar chhe, temAn

pahelA ‘समानः सवर्णे दीर्घो भवति’ e sUtrathI ‘a, a, A,’ meLavIne dIrgha ‘A’ banAvIne

‘परश्च लोपम्’ e sUtrathI pachhInA ‘A’ no lop karIne, a a A e traNeno ‘A’ siddha

karyo. pachhI ‘उवर्णे ओ’ e sUtrathI A + u nA sthAnamAn ‘o’ banAvyo, evI rIte

svarasandhi karavAthI ‘om’ e shabda niShpanna thayo. ‘‘जवह ज्झाएह’’ mantrashAstranA sarvapadomAn

sArabhUt, A lok ane paralokamAn iShTa phaL ApanAr A padono artha jANIne pachhI
anantagnAnAdi guNonA smaraNarUpe ane vachananA uchchAraNarUpe jAp karo, temaj

¹shubhopayogarUp trigupta avasthAmAn maunapUrvak dhyAn karo. vaLI te pado kevAn chhe?

‘‘परमेट्ठिवाचयाणं’’ ‘arihant’ pad vAchak chhe ane anantagnAnAdi guNothI yukta shrIarihant

e padanun vAchya arthAt abhidhey ( – kahevA yogya) chhe. ityAdi prakAre panch parameShThInA

vAchak chhe. ‘‘अण्णं च गुरुवएसेण’’ pUrvokta pado sivAy bIjAnun paN bAr hajAr

shlokapramAN panchanamaskAramAhAtmya nAmanA granthamAn kahyA pramANe laghu siddhachakra, bRuhat

तत्कथमिति चेत् ? ‘‘अरिहंता असरीरा आइरिया तह उवज्झाया । मुणिणो

पढमक्खरणिप्पण्णो ओंकारो पंच परमेट्ठि ।१।’’ इति गाथाकथितप्रथमाक्षराणां ‘समानः सवर्णे

दीर्घो भवति’ ‘परश्च लोपम्’ ‘उवर्णे ओ’ इति स्वरसन्धिविधानेन ‘ओं’ शब्दो निष्पद्यते ।

कस्मादिति ? ‘जवह ज्झाएह’ एतेषां पदानां सर्वमंत्रवादपदेषु मध्ये सारभूतानां
इहलोकपरलोकेष्टफलप्रदानामर्थं ज्ञात्वा पश्चादनन्तज्ञानादिगुणस्मरणरूपेण वचनोच्चारणेन च
जापं कुरुत । तथैव शुभोपयोगरूपत्रिगुप्तावस्थायां मौनेन ध्यायत । पुनरपि कथम्भूतानां ?

‘परमेट्ठिवाचयाणं’ ‘अरिहंत’ इति पदवाचकमनन्तज्ञानादिगुणयुक्तोऽर्हद्वाच्योऽभिधेय
इत्यादिरूपेण पञ्चपरमेष्ठिवाचकानां । ‘अण्णं च गुरूवएसेण’ अन्यदपि द्वादशसहस्रप्रमित-

पञ्चनमस्कारग्रन्थकथितक्रमेण लघुसिद्धचक्रं, बृहत्सिद्धचक्रमित्यादिदेवार्चनविधानं भेदाभेद-

1. A shubhopayogIrUp bhAvo heyabuddhie samyagdraShTi jIvone 4-5-6 guNasthAne AvyA vinA rahe nahi,

agnAnI tene upAdey mAne chhe.

Page 230 of 272
PDF/HTML Page 242 of 284
single page version

siddhachakra ityAdi devapUjananA vidhAnanun — ¹bhedAbhed ratnatrayanA ArAdhak gurunA prasAdathI

jANIne, dhyAn karavun. e pramANe padastha dhyAnanun svarUp kahyun. 49.

e pramANe ‘‘गुप्तेन्द्रियमना ध्याता ध्येयं वस्तु यथास्थितम् । एकाग्रचिन्तनं ध्यानं फलं

संवरनिर्जरौ ।। [artha — indriy ane manane rokanAr dhyAtA chhe, yathAsthit padArtha dhyey chhe,

ekAgrachintan dhyAn chhe, samvar² ane nirjarA — e dhyAnanun phaL chhe.]’’³ — A shlokamAn

kahel lakShaNavALAn dhyAtA, dhyey, dhyAn ane phaLanun sankShepamAn vyAkhyAn karIne traN gAthA
dvArA bIjA antarAdhikAramAn pratham sthaL samApta thayun.

have AgaL, rAgAdi vikalparUp upAdhithI rahit nij paramAtmapadArthanI bhAvanAthI

utpanna sadAnand (nityaAnand) jenun ek lakShaN chhe, evA sukhAmRutanA rasAsvAdathI tRuptirUp
nishchayadhyAnanun paramparAe kAraNabhUt je shubhopayog lakShaNavALun vyavahAradhyAn chhe, tenA
dhyeyabhUt panch parameShThIomAnthI pratham arihant parameShThInun svarUp hun kahun chhun — e ek

pAtanikA chhe. pahelAnI gAthAmAn kahel sarvapad – nAmapad – AdipadarUp vAchakonA vAchya je

panch parameShThI chhe temanun vyAkhyAn karatAn pratham ja hun shrI jinendranun svarUp nirUpaN karun
chhun — e bIjI pAtanikA chhe; athavA padastha, pinDastha ane rUpastha — e traN dhyAnanA

dhyeyabhUt shrIarihant – sarvagnanun svarUp hun darshAvun chhun — e trIjI pAtanikA chhe. A traN

रत्नत्रयाराधकगुरुप्रसादेन ज्ञात्वा ध्यातव्यम् । इति पदस्थध्यानस्वरूपं व्याख्यातम् ।।४९।।

एवमनेन प्रकारेण ‘‘गुप्तेन्द्रियमना ध्याता ध्येयं वस्तु यथास्थितम् । एकाग्रचिन्तनं ध्यानं

फलं संवरनिर्जरौ ।।१।।’’ इति श्लोककथितलक्षणानां ध्यातृध्येयध्यानफलानां संक्षेप-

व्याख्यानरूपेण गाथात्रयेण द्वितीयान्तराधिकारे प्रथमं स्थलं गतम् ।

अतः परं रागादिविकल्पोपाधिरहितनिजपरमात्मपदार्थभावनोत्पन्नसदानन्दैकलक्षण-

सुखामृतरसास्वादतृप्तिरूपस्य निश्चयध्यानस्य परम्परया कारणभूतम् यच्छुभोपयोगलक्षणं
व्यवहारध्यानं तद्ध्येयभूतानां पंचपरमेष्ठिनां मध्ये तावदर्हत्स्वरूपं कथयामीत्येका पातनिका ।

द्वितीया तु पूर्वसूत्रोदितसर्वपदनामपदादिपदानां वाचकभूतानां वाच्या ये
पञ्चपरमेष्ठिनस्तद्व्याख्याने क्रियमाणे प्रथमतस्तावज्जिनस्वरूपं निरूपयामि । अथवा तृतीया

1. bhedAbhed ratnatray ekIsAthe munione yathAkhyAtachAritra thayA pahelAn hoy chhe ane te ekI sAthe pratham

dhyAnamAn pragaTe chhe. juo A shAstranI gAthA – 47.

2. bhUmikA pramANamAn shuddhine anusAr samvar – nirjarA thAy chhe. 3. shrI tattvAnushAsan gAthA – 38.

Page 231 of 272
PDF/HTML Page 243 of 284
single page version

pAtanikAone manamAn dhAraN karIne shrInemichandra AchAryadev A (havenI) gAthAnun pratipAdan
kare chhe —

gAthA 50

gAthArtha — chAr ghAtIkarmo jeNe naShTa karyAn chhe, je (anant) darshan – sukh – gnAn –

vIryamay chhe, je uttam dehamAn birAjamAn chhe ane je shuddha (aDhAr doSh rahit) chhe —

evo AtmA arhant chhe, tenun dhyAn karavA yogya chhe.

TIkA — ‘‘णट्ठचदुघाइकम्मो’’ nishchayaratnatrayAtmak, shuddhopayogI dhyAn vaDe pahelAn

ghAtIkarmomAn mukhya evA mohanIyano nAsh karIne ane pachhI gnAnAvaraN, darshanAvaraN tathA
antarAy — e traNe ghAtIkarmono ek sAthe nAsh karIne je chAr ghAtIkarmonA naShTa karanAr

thayA chhe. ‘‘दंसणसुहणाणवीरियमईओ’’ te ghAtIkarmonA nAshathI anant chatuShTay (anant gnAn,

darshan, sukh ane vIrya) ne prApta karel hovAthI sahaj shuddha, avinAshI darshan – gnAn – sukh

ane vIryamay chhe. ‘‘सुहदेहत्थो’’ nishchayathI sharIr rahit chhe, topaN vyavahAranayathI sAt

पातनिका पदस्थपिण्डस्थरूपस्थध्यानत्रयस्य ध्येयभूतमर्हत्सर्वज्ञस्वरूपं दर्शयामीति पातनिकात्रयं
मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति : —

णट्ठचदुघाइकम्मो दंसणसुहणाणवीरियमईओ ।

सुहदेहत्थो अप्पा सुद्धो अरिहो विचिंतिज्जो ।।५०।।

नष्टचतुर्घातिकर्म्मा दर्शनसुखज्ञानवीर्यमयः ।

शुभदेहस्थः आत्मा शुद्धः अर्हन् विचिन्तनीयः ।।५०।।

व्याख्या — ‘‘णट्ठचदुघाइकम्मो’’ निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धोपयोगध्यानेन पूर्वं घातिकर्म-

मुख्यभूतमोहनीयस्य विनाशनात्तदनन्तरं ज्ञानदर्शनावरणान्तरायसंज्ञयुगपद्घातित्रयविनाशकत्वाच्च
प्रणष्टचतुर्घातिकर्मा । ‘‘दंसणसुहणाणवीरियमईओ’’ तेनैव घातिकर्माभावेन लब्धानन्त-

चतुष्टयत्वात् सहजशुद्धाविनश्वरदर्शनज्ञानसुखवीर्यमयः । ‘‘सुहदेहत्थो’’ निश्चयेनाशरीरोऽपि

chyAri ghAtiyA karma nashAy, darshan gnAn sukh vIraji pAy;

param - dehamen tiShThai sant, so Atam chitavo arahant. 50.

Page 232 of 272
PDF/HTML Page 244 of 284
single page version

dhAtuothI rahit, hajAro sUrya samAn dedIpyamAn evA param audArik sharIravALA hovAthI
shubhadehamAn birAjamAn chhe. ‘‘सुद्धो’’ — ‘‘क्षुधा तृषा भयं द्वेषो रागो मोहश्च चिन्तनम् । जरा रुजा

च मृत्युश्च खेदः स्वेदो मदोऽरतिः ।। विस्मयो जननं निद्रा विषादोऽष्टादश स्मृताः । एतैर्दोषैर्विनिर्मुक्तः

सोऽयमाप्तो निरञ्जनः ।।’’ [artha — kShudhA, tRuShA, bhay, dveSh, rAg, moh, chintA, vRuddhAvasthA,

rog, mRutyu, khed, sved (parasevo), mad, arati, vismay, janma, nidrA ane viShAd — e

aDhAr doSh rahit niranjan paramAtmA te Apta¹ chhe.] — A be shlokamAn kahel aDhAr doShothI

rahit hovAne kAraNe ‘shuddha’ chhe. ‘‘अप्पा’’ AvA vishiShTa guNovALo AtmA chhe. ‘‘अरिहो’’ –

‘ari’ shabdathI vAchya mohanIy karmano, ‘रज’ shabdathI vAchya gnAnAvaraN ane darshanAvaraN —

e be karmono ane ‘रहस्य’ shabdathI vAchya antarAyakarmano — em chAre karmono nAsh karavAne

lIdhe indra Adi dvArA rachel garbhAvatAr, janmAbhiShek, tap, kevaLagnAnanI utpatti ane
nirvAN nAmanA pAnch mahA kalyANakarUp pUjAne yogya chhe te kAraNe ‘arhan’ kahevAy chhe.

‘विचिन्तिज्जो’ he bhavyo! tame uparokta visheShaNothI vishiShTa, Aptakathit Agam Adi

granthomAn kahel vItarAg, sarvagna Adi ek hajAr ATh nAmavALA arhant jinabhaTTArakanun
padastha, pinDastha, rUpastha dhyAnamAn sthit thaIne, visheShapaNe chintavan karo, dhyAn karo!

ahIn, bhaTTa ane chArvAk matano Ashray laIne shiShya pUrvapakSha kare chhe ke —

व्यवहारेण सप्तधातुरहितदिवाकरसहस्रभासुरपरमौदारिकशरीरत्वात् शुभदेहस्थः । ‘‘सुद्धो’’

‘क्षुधा तृषा भयं द्वेषो रागो मोहश्च चिन्तनम् । जरा रुजा च मृत्युश्च खेदः स्वेदो

मदोऽरतिः ।।१।। विस्मयो जननं निद्रा विषादोऽष्टादश स्मृताः । एतैर्दोषैर्विनिर्मुक्तः सो

अयमाप्तो निरञ्जनः ।।२।।’’ इति श्लोकद्वयकथिताष्टादशदोषरहितत्वात् शुद्धः । ‘‘अप्पा’’

एवं गुणविशिष्ट आत्मा । ‘‘अरिहो’’ अरिशब्दवाच्यमोहनीयस्य, रजःशब्दवाच्यज्ञानदर्शनावरण-

द्वयस्य, रहस्यशब्दवाच्यान्तरायस्य च हननाद्विनाशात् सकाशात् इन्द्रादिविनिर्मितां
गर्भावतरणजन्माभिषेकनिःक्रमणकेवलज्ञानोत्पत्तिनिर्वाणाभिधानपञ्चमहाकल्याणरूपां पूजामर्हति
योग्यो भवति तेन कारणेन अर्हन् भण्यते । ‘‘विचिन्तिज्जो’’ इत्युक्तविशेषणै-

र्विशिष्टमाप्तागमप्रभृतिग्रन्थकथितवीतरागसर्वज्ञाद्यष्टोत्तरसहस्रनामानमर्हंतं जिनभट्टारकं पदस्थ-
पिंडस्थरूपस्थध्याने स्थित्वा विशेषेण चिन्तयत ध्यायत हे भव्या यूयमिति ।

अत्रावसारे भट्टचार्वाकमतं गृहीत्वा शिष्यः पूर्वपक्षं करोति । नास्ति सर्वज्ञोऽनुपलब्धेः ।

1. shrI AptasvarUp gAthA

15 – 16.

Page 233 of 272
PDF/HTML Page 245 of 284
single page version

‘sarvagna nathI, kem ke tenI anupalabdhi (aprApti) chhe (arthAt jANavAmAn AvatA nathI),
gadheDAnAn shingaDAnnI mAphak.’ teno pratyuttara — sarvagnanI prApti shun A desh ane A

kALamAn nathI ke sarvadesh ane sarvakALamAn nathI? jo A desh ane A kALamAn nathI,
em kaho to ame paN te mAnIe ja chhIe. jo tame em kaho ke ‘sarvadesh ane
sarvakALamAn sarvagnanI prApti nathI’ to traN lok ane traN kAL sarvagna vinAnA tame
kevI rIte jANyA? jo tame kaho ke ame jANyA chhe to tame ja sarvagna thayA. ane
jo tame jANyA na hoy to pachhI niShedh kevI rIte karo chho? tyAn draShTAnt chhe —

jem koI niShedh karanAr manuShya, ghaTanA AdhArabhUt pRithvIne AnkhothI ghaTarahit joIne
pachhI kahe ke A pRithvI upar ghaT nathI to tenun kahevun barAbar chhe; paN jene Ankh
nathI tenun em kahevun ayogya ja chhe; tevI ja rIte je traN lok ane traN kALane
sarvagna rahit jANe chhe tenun em kahevun ke ‘traN lok ane traN kALamAn sarvagna nathI’
te yogya chhe. paN je traN lok ane traN kALane jANe chhe te sarvagnano niShedh koI
paN rIte karato nathI. kem nathI karato? traN lok ane traN kALane jANavAthI te
pote sarvagna thayo, tethI te sarvagnano niShedh karato nathI.

खरविषाणवत् ? तत्र प्रत्युत्तरम् — किमत्र देशेऽत्र काले अनुपलब्धिः, सर्वदेशे काले वा ।

यदत्र देशेऽत्र काले नास्ति तदा सम्मत एव । अथ सर्वदेशकाले नास्तीति भण्यते तज्जगत्त्रयं

कालत्रयं सर्वज्ञरहितं कथं ज्ञातं भवता । ज्ञातं चेत्तर्हि भवानेव सर्वज्ञः । अथ न ज्ञातं तर्हि

निषेधः कथं क्रियते ? तत्र दृष्टान्त : — यथा कोऽपि निषेधको घटस्याधारभूतं घटरहितं

भूतलं चक्षुषा दृष्ट्वा पश्चाद्वदत्यत्र भूतले घटो नास्तीति युक्तम्; यस्तु चक्षुः रहितस्तस्य
पुनरिदं वचनमयुक्तम् । १तथैव यस्तु जगत्त्रयं कालत्रयं सर्वज्ञरहितं जानाति तस्य जगत्त्रये

कालत्रयेऽपि सर्वज्ञो नास्तीति वक्तुं युक्तं भवति, यस्तु जगत्त्रयं कालत्रयं २जानाति स

सर्वज्ञनिषेधं कथमपि न करोति । कस्मादिति चेत् ? ३जगत्त्रयकालत्रयपरिज्ञानेन स्वयमेव

सर्वज्ञत्वादिति ।

१. तथा योसौ जगत्त्रय कालत्रय सर्वज्ञरहितं प्रत्यक्षेण जानाति स एव सर्वज्ञनिषेधे समर्थो, न चान्योन्ध इव,

यस्तु जगत्त्रयं कालत्रयं जानाति स सर्वज्ञनिषेधं कथमपि न करोति । कस्मात् ?

जगत्त्रयकालत्रयविषयपरिज्ञान सहितत्वेन स्वमेव सर्वज्ञत्वादिति । (पंचास्तिकाय तात्पर्यवृत्तिः गा० २९)

२. ‘न जानाति’ इति पाठान्तरं ।

३. ‘किं भवतामनुपलब्धेः जगत्त्रय’ इति पाठान्तरं ।

Page 234 of 272
PDF/HTML Page 246 of 284
single page version

sarvagnanA niShedhamAn ‘sarvagnanI anupalabdhi’ evun je hetuvAkya chhe te paN yogya nathI.

kem yogya nathI? shun Apane sarvagnanI anupalabdhi (aprApti) chhe ke traN lok ane traN
kALanA puruShone anupalabdhi chhe? jo Apane ja sarvagnanI anupalabdhi hoy to eTalAthI
ja sarvagnano abhAv siddha thato nathI, kemake jem paranA mananA vichAr tathA paramANu Adi
sUkShma padArthonI Apane anupalabdhi chhe, topaN temano abhAv siddha thato nathI. athavA
jo traN lok ane traN kALanA puruShone sarvagnanI anupalabdhi chhe, to Ape te kevI rIte
jANyun? jo tame kaho ke ‘ame te jANyun chhe’ to Ap ja sarvagna thayA — em pahelAn

kahevAI gayun chhe. e pramANe hetumAn dUShaN chhe — em jANavun.

sarvagnanA abhAvanI siddhimAn je ‘gadheDAnAn shingaDAn’ — nun draShTAnt Apyun hatun te paN

barAbar nathI. gadheDAne shingaDAn nathI paN gAy vagerene shingaDAn chhe, shingaDAnno atyant
abhAv nathI tem sarvagnano amuk desh ane kALamAn abhAv hovA chhatAn paN sarvathA abhAv
nathI. e rIte draShTAntamAn doSh kahyo. prashna — Ape sarvagnanI bAbatamAn bAdhak pramANanun

to khanDan karyun, parantu sarvagnanA sadbhAvane siddha karanAr pramAN kayun chhe?

uttara — ‘koI puruSh sarvagna chhe’ e vAkyamAn ‘puruSh’ dharmI chhe ane ‘sarvagna chhe’

te sAdhya ( – jenI siddhi karavAnI chhe evo) dharma chhe. e rIte ‘koI puruSh sarvagna chhe’ e

vAkya dharmI ane dharmanA samudAyarUpe pakShavachan chhe. ‘shA kAraNathI? (arthAt koI puruSh

अथोक्तमनुपलब्धेरिति हेतुवचनं तदप्ययुक्तम् । कस्मादिति चेत् — किं

भवतामनुपलब्धिः, किं जगत्त्रयकालत्रयवर्त्तिपुरुषाणां वा ? यदि भवतामनुपलब्धिस्तावता
सर्वज्ञाभावो न सिध्यति, भवद्भिरनुपलभ्यमानानां परकीयचित्तवृत्तिपरमाण्वादिसूक्ष्म-
पदार्थानामिव । अथवा जगत्त्रयकालत्रयवर्त्तिपुरुषाणामनुपलब्धिस्तत्कथं ज्ञातं भवद्भिः । ज्ञातं

चेत्तर्हि भवन्त एव सर्वज्ञा इति पूर्वमेव भणितं तिष्ठति । इत्यादिहेतुदूषणं ज्ञातव्यम् । यथोक्तं

खरविषाणवदिति दृष्टान्तवचनम् तदप्यनुचितम् । खरे विषाणं नास्ति गवादौ

तिष्ठतीत्यत्यन्ताभावो नास्ति यथा तथा सर्वज्ञस्यापि नियतदेशकालादिष्वभावेऽपि सर्वथा
नास्तित्वं न भवति इति दृष्टान्तदूषणं गतम् ।

अथ मतं — सर्वज्ञविषये बाधकप्रमाणं निराकृतं भवद्भिस्तर्हि सर्वज्ञसद्भावसाधकं प्रमाणं

किम् ? इति पृष्टे प्रत्युत्तरमाह — कश्चित् पुरुषो धर्मो, सर्वज्ञो भवतीति साध्यते धर्मः, एवं

धर्मिधर्मसमुदायेन पक्षवचनम् । कस्मादिति चेत्, पूर्वोक्तप्रकारेण बाधकप्रमाणाभावादिति

Page 235 of 272
PDF/HTML Page 247 of 284
single page version

sarvagna hovAmAn hetu sho chhe?)’ em pUchhavAmAn Ave to, ‘pUrvokta prakAre bAdhak pramANano
abhAv hovAthI’; — e hetuvachan chhe. shAnI mAphak? ‘potAnA anubhavamAn AvatAn sukh

ane dukh AdinI mAphak’; — e draShTAnt vachan chhe. A pramANe sarvagnanA sadbhAvamAn pakSha,

hetu ane draShTAntarUpe traN angovALun anumAn jANavun.

athavA sarvagnanA sadbhAvanun sAdhak bIjun anumAn kahe chhe — ‘rAm, rAvaN vagere

kALathI antarit (AchchhAdit) padArtho, meru vagere kShetrathI antarit padArtho, bhUt vagere
bhavathI antarit padArtho tathA bIjAonAn chittanA vikalpo ane paramANu Adi sUkShma padArtho
koI paN puruShavisheShane dekhavAmAn Ave chhe.’ e dharmI ane dharmanA samudAyarUpe pakShavachan
chhe. temAn ‘rAm, rAvaN vagere kALathI antarit padArtho, meru vagere kShetrathI antarit padArtho,
bhUt vagere bhavathI antarit padArtho tathA bIjAonAn chittanA vikalpo ane paramANu Adi
padArtho’ dharmI chhe ane ‘koI paN puruShavisheShane dekhavAmAn Ave chhe’ te sAdhya dharma chhe.
‘antarit ne sUkShma padArtho koIne pratyakSha kem chhe?’ em pUchhavAmAn Ave to, ‘anumAnano
viShay hovAthI’; — e hetuvachan chhe. konI jem? ‘je je anumAnano viShay hoy chhe te

te koIne pratyakSha hoy chhe, jem ke agni Adi;’ — e anvay – draShTAntanun vachan chhe.

‘antarit ane sUkShma padArtho anumAnanA viShay chhe’ e upanayanun vachan chhe. tethI ‘antarit

हेतुवचनम् । किंवत्, स्वयमनुभूयमानसुखदुःखादिवदिति दृष्टान्तवचनम् । एवं सर्वज्ञसद्भावे

पक्षहेतुदृष्टान्तरूपेण त्र्यङ्गमनुमानं विज्ञेयम् । अथवा द्वितीयमनुमानं कथ्यते — रामरावणादयः

कालान्तरिता, मेर्वादयो देशान्तरिता भूतादयो भवान्तरिताः परचेतोवृत्तयः परमाण्वाद-
यश्चसूक्ष्मपदार्था धर्मिणः कस्यापि पुरुषविशेषस्य प्रत्यक्षा भवन्तीति साध्यो धर्म इति
धर्मिधर्मसमुदायेन पक्षवचनम् । कस्मादिति चेत्, अनुमानविषयत्वादिति हेतुवचनम् । किंवत्,

यद्यदनुमानविषयं तत्तत्कस्यापि प्रत्यक्षं भवति, यथाग्न्यादि, इत्यन्वयदृष्टान्तवचनं । अनुमानेन

विषयाश्चेति, इत्युपनयवचनम् । तस्मात् कस्यापि प्रत्यक्षा भवन्तीति निगमनवचनं । इदानीं

व्यतिरेकदृष्टान्तः कथ्यते – यन्न कस्यापि प्रत्यक्षं तदनुमानविषयमपि न भवति, यथा खपुष्पादि,

इति व्यतिरेकदृष्टान्तवचनम् । अनुमानविषयाश्चेति पुनरप्युपनयवचनम् । तस्मात् प्रत्यक्षा

भवन्तीति पुनरपि निगमनवचनमिति । किन्त्वनुमानविषयत्वादित्ययं हेतुः, सर्वज्ञस्वरूपे साध्ये

सर्वप्रकारेण सम्भवति यतस्ततः कारणात्स्वरूपासिद्धभावासिद्धविशेषणादसिद्धो१ न भवति ।

तथैव सर्वज्ञस्वरूपं स्वपक्षं विहाय सर्वज्ञाऽभावं विपक्षं न साधयति तेन कारणेन विरुद्धो न

१. ‘विशेषणाद्यसिद्धो’ इति पाठान्तरं

Page 236 of 272
PDF/HTML Page 248 of 284
single page version

ne sUkShma padArtho koIne pratyakSha hoy chhe’ e nigaman – vachan chhe. have vyatirekanun draShTAnt

kahe chhe ‘je koIne paN pratyakSha hotun nathI te anumAnano viShay paN hotun nathI, jem
ke ‘AkAshanAn puShpa Adi’; — e vyatirekadraShTAntanun vachan chhe. ‘antarit ne sUkShma padArtho

anumAnanA viShay chhe’ e pharIne upanayanun vachan chhe. tethI ‘antarit ne sUkShma padArtho koIne
pratyakSha chhe,’ e pharIne nigaman – vachan chhe.

‘antarit ane sUkShma padArtho koIne pratyakSha chhe, anumAnanA viShay hovAthI’ — ahIn

‘anumAnanA viShay hovAthI’ e hetu chhe. sarvagnarUp sAdhyamAn A hetu badhI rIte sambhave
chhe; te kAraNe A hetu ‘svarUpathI asiddha’ ke ‘bhAvathI asiddha’ — evA visheShaN vaDe asiddha

nathI. tathA ukta hetu, sarvagnarUp potAno pakSha chhoDIne sarvagnanA abhAvarUp vipakShane siddha
karato nathI, te kAraNe viruddha paN nathI. vaLI te (hetu) jem sarvagnanA sadbhAvarUp svapakShamAn
varte chhe tem sarvagnanA abhAvarUp vipakShamAn paN vartato nathI, e kAraNe ukta hetu
anaikAntik paN nathI. anaikAntikano sho artha chhe? vyabhichArI, evo artha chhe. vaLI ukta
hetu pratyakSha Adi pramANothI bAdhit paN nathI. vaLI te hetu (sarvagnane na mAnanAr)
prativAdIone asiddha evo sarvagnano sadbhAv siddha kare chhe, te kAraNe akinchitkar paN
nathI. A rIte ‘anumAnano viShay hovAthI’ — e hetu asiddha, viruddha, anaikAntik

(bAdhit) ane akinchitkararUp je hetunA doSho temanAthI rahit chhe, tethI te sarvagnanA
sadbhAvane siddha kare ja chhe. uparokta prakAre sarvagnanA sadbhAvamAn pakSha, hetu, draShTAnt, upanay
ane nigamanarUp pAnch angavALun anumAn jANavun.

visheSh — jem netra vinAnA puruShane darpaN vidyamAn hoy, topaN pratibimbonun

parignAn thatun nathI, tem netrasthAnIy (netra samAn) sarvagnatArUp guNathI rahit puruShane

भवति । तथैव च यथा सर्वज्ञसद्भावे स्वपक्षे वर्तते तथा सर्वज्ञाभावेऽपि विपक्षेऽपि न वर्तते

तेन कारणेनाऽनैकान्तिको न भवति । अनैकान्तिकः कोऽर्थो ? व्यभिचारिति । तथैव

प्रत्यक्षादिप्रमाणबाधितो न भवति, तथैव च प्रतिवादिनां प्रत्यसिद्धं सर्वज्ञसद्भावं साधयति,
तेन कारणेनाकिंचित्करोऽपि न भवति । एवमसिद्धविरुद्धानैकान्तिकाकिञ्चित्करहेतु-

दोषरहितत्वात्सर्वज्ञसद्भावं साधयत्येव । इत्युक्तप्रकारेण सर्वज्ञसद्भावे पक्षहेतुदृष्टान्तोपनय-

निगमनरूपेण पञ्चाङ्गमनुमानम् ज्ञातव्यमिति ।

किं च यथा लोचनहीनपुरुषस्यादर्शे विद्यमानेऽपि प्रतिबिम्बानां परिज्ञानं न भवति,

तथा लोचनस्थानीयसर्वज्ञतागुणरहितपुरुषस्यादर्शस्थानीयवेदशास्त्रे कथितानां प्रतिबिम्बस्थानीय-

Page 237 of 272
PDF/HTML Page 249 of 284
single page version

darpaNasthAnIy vedashAstromAn kahelA pratibimb – sthAnIy paramANu Adi anant sUkShma

padArthonun koI paN kALe parignAn thatun nathI. e rIte kahyun paN chhe ke — ‘je puruShane svayam

buddhi nathI, tene shAstra shun (upakAr¹) karI shake? kem ke netrarahit puruShane darpaN shun

upakAr2 kare?

e rIte ahIn, sankShepamAn sarvagnanI siddhi jANavI.
A pramANe padastha, pinDastha, rUpastha — e dhyAnonA dhyeyabhUt sakal paramAtmA

shrIjin – bhaTTArakanA vyAkhyAnathI A gAthA samApta thaI. 50.

have, siddha samAn nij paramAtmatattvamAn param samarasIbhAv jenun lakShaN chhe evA

rUpAtIt nAmanA nishchayadhyAnanun paramparAe kAraNabhUt evun, muktiprApta evA siddhaparameShThInI
bhaktirUp, ‘Namo siddhANan’ e padanA uchchAraNarUp lakShaNavALun je padastha dhyAn, tenA
dhyeyabhUt siddhaparameShThInun svarUp kahe chhe —

परमाण्वाद्यनन्तसूक्ष्मपदार्थानां क्कापिकाले परिज्ञानं न भवति । तथा चोक्तं ‘‘यस्य नास्ति स्वयं

प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् । लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ।।१।।’’ इति

संक्षेपेण सर्वज्ञसिद्धिरत्र बोद्धव्या । एवं पदस्थपिण्डस्थरूपस्थध्याने ध्येयभूतस्य सकलात्मनो

जिनभट्टारकस्य व्याख्यानरूपेण गाथा गता ।।५०।।

अथ सिद्धसदृशनिजपरमात्मतत्त्वपरमसमरसीभावलक्षणस्य रूपातीतनिश्चयध्यानस्य

पारम्पर्येण कारणभूतं मुक्तिगतसिद्धभक्तिरूपं ‘‘णमो सिद्धाणं’’ इति पदोच्चारणलक्षणं
यत्पदस्थं ध्यानं तस्य ध्येयभूतं सिद्धपरमेष्ठीस्वरूपं कथयति : —

णट्ठट्ठकम्मदेहो लोयालोयस्स जाणओ दट्ठा ।

पुरिसायारो अप्पा सिद्धो झाएह लोयसिहरत्थो ।।५१।।

1. ahIn nimitta akinchitkar chhe, em siddha karyun chhe.
2. shrI hitopadesh pRuShTha 105.

ATh karam ar deh nashAy, lokAlok dekhi jo gnAy;

puruShAkAr AtmA siddha, dhyAvo lok – shikhar – sthit iddha. 51.

Page 238 of 272
PDF/HTML Page 250 of 284
single page version

gAthA 51

gAthArtha — jeNe ATh karmano ane dehano nAsh karyo chhe, je lokAlokane jANanAr

ane dekhanAr chhe ane je puruShAkAr chhe, — evo AtmA siddha chhe; lokanA shikhar upar

birAjamAn chhe te siddhaparameShThInun tame dhyAn karo.

TIkA — ‘णट्ठट्ठकम्मदेहो’ shubhAshubh man, vachan ane kAyAnI kriyArUp evo je

‘dvait’ shabdanA abhidheyarUp karmakAnD teno nAsh karavAmAn samartha evA param gnAnakAnD vaDe —

ke je gnAnakAnDamAnthI, nij shuddhAtmatattvanI bhAvanAthI utpanna, rAgAdi vikalpopAdhirahit
param AhlAd jenun ekamAtra lakShaN chhe evo sundar, manohar Anand jhare chhe, je niShkriy
chhe ane je advait shabdathI vAchya chhe tenA vaDe — gnAnAvaraNAdi ATh karmo ane audArik

Adi pAnch sharIrono nAsh karyo hovAthI je ‘naShTa – aShTa – karma – deh’ chhe arthAt ‘jeNe ATh

karmo ane deh naShTa karyAn chhe evo’ chhe; ‘लोयालोयस्स जाणओ दट्ठा’ je pUrvokta gnAnakAnDanI

bhAvanAnA phaLarUp sampUrNa nirmaL kevaLagnAn ane kevaLadarshan — e banne vaDe lokAlokanA

traN kALanA samasta padArthonA visheSh ane sAmAnya bhAvone ek ja samayamAn jANavA ane
dekhavAne lIdhe lokAlokanA gnAtA ane draShTA chhe; ‘‘पुरिसायारो’’ je nishchayanayathI atIndriy,

amUrta, param chaitanyathI bharelA shuddha svabhAvanI apekShAe nirAkAr chhe, topaN vyavahArathI
bhUtapUrvanayanI apekShAe antim sharIrathI k kochhA AkAravALo hovAne lIdhe, mIN
vinAnA tenAn bIbAn vachchenA pUtaLAnI jem athavA chhAyAnA pratibimbanI jem, puruShAkAr

नष्टाष्टकर्म्मदेहः लोकालोकस्य ज्ञायकः द्रष्टा ।

पुरुषाकारः आत्मा सिद्धः ध्यायेत लोकशिखरस्थः ।।५१।।

व्याख्या — ‘‘णट्ठट्ठकम्मदेहो’’ शुभाशुभमनोवचनकायक्रियारूपस्य द्वैतशब्दाभिधेयकर्म-

काण्डस्य निर्मूलनसमर्थेन स्वशुद्धात्मतत्त्वभावनोत्पन्नरागादिविकल्पोपाधिरहितपरमाह्लादैकलक्षण-
सुन्दरमनोहरानन्दस्यंदिनिःक्रियाद्वैतशब्दवाच्येन परमज्ञानकाण्डेन विनाशितज्ञानावरणाद्यष्ट-
कर्मौदारिकादिपञ्चदेहत्वात् नष्टाष्टकर्मदेहः । ‘‘लोयालोयस्य जाणओ दट्ठा’’ पूर्वोक्त-

ज्ञानकाण्डभावनाफलभूतेन सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयेन लोकालोकगतत्रिकालवर्त्तिसमस्त-
वस्तुसम्बन्धिविशेषसामान्यस्वभावानामेकसमयज्ञायकदर्शकत्वात् लोकालोकस्य ज्ञाता द्रष्टा
भवति । ‘‘पुरिसायारो’’ निश्चयनयेनातीन्द्रियामूर्त्तपरमचिदुच्छलननिर्भरशुद्धस्वभावेन

निराकारोऽपि व्यवहारेण भूतपूर्वनयेन किञ्चिदूनचरमशरीराकारेण गतसिक्थमूषागर्भाकार-

Page 239 of 272
PDF/HTML Page 251 of 284
single page version

chhe; ‘‘अप्पा’’ evA lakShaNavALo AtmA; te kevo kahevAy chhe? ‘सिद्धो’ anjanasiddha,

pAdukAsiddha, guTikAsiddha, khaDgasiddha ane mAyAsiddha Adi laukikasiddhothI vilakShaN,
kevaLagnAnAdi anantaguNonI pragaTatA jenun lakShaN chhe, evo siddha kahevAy chhe. ‘‘झाएह

लोयसिहरत्थो’’ he bhavyo! tame joyelA, sAmbhaLelA ane anubhavelA panchendriyabhogAdinA

samasta manoratharUp anek vikalpasamUhanA tyAg vaDe, man - vachan - kAyAnI gupti jenun lakShaN

chhe evA rUpAtIt dhyAnamAn sthir thaIne, lokanA shikhar upar birAjamAn, pUrvokta
lakShaNavALA siddha parameShThInun dhyAn karo.

A rIte, asharIrI siddhaparameShThInA vyAkhyAnarUp A gAthA pUrI thaI. 51.
have, upAdhirahit shuddhAtmabhAvanAnI anubhUtinA avinAbhUt nishchayapanchAchAralakShaN

nishchayadhyAnanun paramparAe¹ kAraNabhUt evun, nishchay ane vyavahAr e banne prakAranA

panchAchAromAn pariNat AchArya parameShThInI bhaktirUp ane ‘‘Namo AIriyANan’’ e padanA

वच्छायाप्रतिमावद्वा पुरुषाकारः । ‘‘अप्पा’’ इत्युक्तलक्षण आत्मा । किं भण्यते ? ‘‘सिद्धो’’

अञ्जनसिद्धपादुकासिद्धगुटिकासिद्धखङ्गसिद्धमायासिद्धादिलौकिकसिद्धविलक्षणः केवल-
ज्ञानाद्यनन्तगुणव्यक्तिलक्षणः सिद्धो भण्यते । ‘‘झाएह लोयसिहरत्थो’’ तमित्थंभूतं सिद्ध-

परमेष्ठिनं लोकशिखरस्थं दृष्टश्रुतानुभूतपञ्चेन्द्रियभोगप्रभृतिसमस्तमनोरथरूपनानाविकल्प-
जालत्यागेन त्रिगुप्तिलक्षणरूपातीतध्याने स्थित्वा ध्यायत हे भव्या यूयम् इति । एवं

निष्कलसिद्धपरमेष्ठिव्याख्यानेन गाथा गता ।।५१।।

अथ निरुपाधिशुद्धात्मभावनानुभूत्यविनाभूतनिश्चयपञ्चाचारलक्षणस्य निश्चयध्यानस्य

परम्परया कारणभूतं निश्चयव्यवहारपञ्चाचारपरिणताचार्यभक्तिरूपं ‘‘णमो आइरियाणं’’ इति
पदोच्चारणलक्षणं यत्पदस्थध्यानं तस्य ध्येयभूतमाचार्यपरमेष्ठिनं कथयति : —

दंसणणाणपहाणे वीरियचारित्तवरतवायारे ।

अप्पं परं च जुंजइ सो आइरिओ मुणी झेओ ।।५२।।

1. chhaThThe guNasthAne shuddha pariNati traN kaShAyanA abhAvarUp chhe te nishchay panchAchAr ane tenI sAthe te ja

kALe vyavahAr panchAchAr hoy chhe te (vyavahAr panchAchAr) no abhAv (vyay) thatAn sAtame guNasthAne
nishchay panchAchArarUp nishchayadhyAn pragaTe chhe, em ahIn samajAvyun chhe.

darshan gnAn samagra udAr, chArit tap vIraj AchAr;

Ap Acharai par acharAy, aisain AchArij muni dhyAy. 52.

Page 240 of 272
PDF/HTML Page 252 of 284
single page version

uchchAraNarUp je padastha dhyAn, tenA dhyeyabhUt AchArya parameShThInun kathan kare chhe —

gAthA 52

gAthArtha — darshanAchAr, gnAnAchAranI mukhyatA sahit vIryAchAr, chAritrAchAr ane

tapAchAr — e pAnch AchAromAn je potAne tathA parane joDe chhe te AchArya muni dhyAn

karavA yogya chhe.

TIkA — ‘‘दंसणणाणपहाणे वीरियचारित्तवरतवायारे’ samyagdarshan ane gnAnanI

pradhAnatA sahit vIryAchAr, chAritrAchAr ane tapAchAramAn ‘‘अप्पं परं च जुंजइ’ potAne ane

parane arthAt shiShyone je joDe chhe ‘‘सो आइरियो मुणी झेओ’’ te pUrvokta lakShaNavALA

AchArya, muni, tapodhan dhyAn karavA yogya chhe.

visheSha — bhUtArthanayanA viShayabhUt, shuddha samayasAr shabdathI vAchya, bhAvakarma

- dravyakarma - nokarma Adi samasta paradravyothI bhinna, paramachaitanyavilAsalakShaN, sva – shuddhAtmA

ja upAdey chhe evI ruchi te samyagdarshan chhe; temAn je AcharaN – pariNaman te

nishchayadarshanAchAr chhe. te ja shuddhAtmAne upAdhirahit, svasamvedanalakShaN bhedagnAnathI
mithyAtvarAgAdi parabhAvothI bhinna jANavo te samyaggnAn chhe; te samyaggnAnamAn AcharaN –

pariNaman te nishchayagnAnAchAr chhe. te ja shuddha AtmAmAn rAgAdi vikalparUp upAdhithI rahit
svAbhAvik sukhAsvAdathI nishchalachitta thavun te vItarAgachAritra chhe; temAn je AcharaN arthAt

दर्शनज्ञानप्रधाने वीर्यचारित्रवरतपआचारे ।

आत्मानं परं च युनक्ति सः आचार्यः मुनिः ध्येयः ।।५२।।

व्याख्या — ‘‘दंसणणाणपहाणे वीरियचारित्तवरतवायारे’’ सम्यग्दर्शनज्ञानप्रधाने

वीर्यचारित्रवरतपश्चरणाचारेऽधिकरणभूते ‘‘अप्पं परं च जुंजइ’’ आत्मानं परं शिष्यजनं च
योऽसौ योजयति सम्बन्धं करोति ‘‘सो आइरिओ मुणी झेओ’ स उक्तलक्षण आचार्यो
मुनिस्तपोधनो ध्येयो भवति । तथाहि — भूतार्थनयविषयभूतः शुद्धसमयसारशब्दवाच्यो

भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मादिसमस्तपरद्रव्येभ्यो भिन्नः परमचैतन्यविलासलक्षणः स्वशुद्धात्मैवोपादेय
इति रुचिरूपं सम्यग्दर्शनं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयदर्शनाचारः ।१। तस्यैव शुद्धात्मनो

निरुपाधिस्वसंवेदनलक्षणभेदज्ञानेन मिथ्यात्वरागादिपरभावेभ्यः पृथक्परिच्छेदनं सम्यग्ज्ञानं,
तत्राचरणं परिणमनं निश्चयज्ञानाचारः ।२। तत्रैव रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वाभाविक-

Page 241 of 272
PDF/HTML Page 253 of 284
single page version

pariNaman te nishchay – chAritrAchAr chhe. samasta paradravyonI ichchhA rokavAthI tathA anashan

Adi bAr taparUp bahirang sahakArI¹ kAraNothI nij svarUpamAn pratapan – vijayan te

nishchayatapashcharaN chhe; temAn je AcharaN – pariNaman te nishchay – tapashcharaNAchAr chhe. A chAr

prakAranA nishchay – AchAranI rakShA mATe potAnI shakti na chhupAvavI te nishchay – vIryAchAr chhe.

A ukta lakShaNovALA nishchay – panchAchAramAn ane evI ja rIte ‘‘छत्तीसगुणसमग्गे

पंचविहाचारकरणसन्दरिसे । सिस्साणुग्गहकुसले धम्मायरिए सदा वंदे ।। [artha — chhatrIs guNothI²

sahit, pAnch prakAranA AchAr pALavAno upadesh denAr, shiShyo upar anugrah karavAmAn
kushaL je dharmAchArya chhe temane hun sadA vandan karun chhun.]’’ — A gAthAmAn kahyA pramANe AchAr,

ArAdhanA Adi charaNAnuyoganAn shAstromAn vistArathI kahel bahirang sahakArI kAraNarUp
pAnch prakAranA vyavahAr - AchAramAn je potAne ane parane joDe chhe te AchArya kahevAy chhe.

te AchArya parameShThI padastha dhyAnamAn dhyAn karavA yogya chhe. e rIte AchArya parameShThInA
vyAkhyAnathI gAthA pUrI thaI. 52.

have, svashuddhAtmAmAn je uttam adhyAy – abhyAs te nishchayasvAdhyAy chhe. te

nishchayasvAdhyAy jenun lakShaN chhe evA nishchayadhyAnanA paramparAthI kAraNabhUt evun, bhedAbhed

सुखास्वादेन निश्चलचित्तं वीतरागचारित्रं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयचारित्राचारः ।३।

समस्तपरद्रव्येच्छानिरोधेन तथैवानशनादिद्वादशतपश्चरणबहिरङ्गसहकारिकारणेन च स्वस्वरूपे
प्रतपनं विजयनं निश्चयतपश्चरणं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयतपश्चरणाचारः ।४। तस्यैव

निश्चयचतुर्विधाचारस्य रक्षणार्थं स्वशक्त्यनवगूहनं निश्चयवीर्याचारः ।५। इत्युक्तलक्षण-

निश्चयपञ्चाचारे तथैव ‘‘छत्तीसगुणसमग्गे’’ पंचविहाचारकरणसन्दरिसे । सिस्साणुग्गहकुसले

धम्मायरिए सदा वंदे ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेणाचाराराधानादिचरणशास्त्रविस्तीर्णबहिरङ्ग-

सहकारिकारणभूते व्यवहारपञ्चाचारे च स्वं परं च योजयत्यनुष्ठानेन सम्बन्धं करोति स
आचार्यो भवति । स च पदस्थध्याने ध्यातव्यः । इत्याचार्यपरमेष्ठिव्याख्यानेन सूत्रं गतम् ।।५२।।

अथ स्वशुद्धात्मनि शोभनमध्यायोऽभ्यासो निश्चयस्वाध्यायस्तल्लक्षणनिश्चयध्यानस्य

पारम्पर्येण कारणभूतं भेदाभेदरत्नत्रयादितत्त्वोपदेशकं परमोपाध्यायभक्तिरूपं ‘‘णमो

1. nimittakAraNothI, nimittakAraNo te upachArarUp chhe ane upAdAnakAraN te yathArtha kAraN chhe, em

samajavun.

2. shrI bhAvasangrah gAthA 377.

Page 242 of 272
PDF/HTML Page 254 of 284
single page version

ratnatrayAdi tattvonA upadeshak param upAdhyAyanI bhaktirUp ane ‘Namo uvajjhAyANan’ e
padanA uchchAraNarUp je padastha dhyAn, tenA dhyeyabhUt upAdhyAy parameShThInun svarUp kahe
chhe —

gAthA 53

gAthArtha — je ratnatrayasahit, nirantar dharmano upadesh ApavAmAn tatpar chhe, te

AtmA upAdhyAy chhe, munivaromAn pradhAn chhe; temane namaskAr ho.

TIkA — ‘‘जो रयणत्तयजुत्तो’’ je bAhya ane Abhyantar ratnatrayanA AcharaN sahit

chhe; ‘‘णिच्चं धम्मोवदेसणेणिरदो’’ chha dravya, pAnch astikAy, sAt tattva ane nav padArthomAn

nij shuddhAtmadravya, nij shuddha jIvAstikAy, nij shuddhAtmatattva ane nij shuddhAtmapadArtha ja
upAdey chhe ane anya sarva hey chhe, evo tathA uttam kShamA Adi dash dharmono je nirantar
upadesh Ape chhe te nitya dharmopadesh ApavAmAn tatpar kahevAy chhe; ‘‘सो उवज्झाओ अप्पा’’

उवज्झायाणं’ इति पदोच्चारणलक्षणं यत् पदस्थध्यानं, तस्य ध्येयभूतमुपाध्यायमुनीश्वरं
कथयति —

जो रयणत्तयजुत्तो णिच्चं धम्मोवदेसणे णिरदो ।

सो उवज्झाओ अप्पा जदिवरवसहो णमो तस्स ।।५३।।

यः रत्नत्रययुक्तः नित्थं धर्मोपदेशने निरतः ।

सः उपाध्यायः आत्मा यतिवरवृषभः नमः तस्मै ।।५३।।

व्याख्या — ‘‘जो रयणत्तयजुत्तो’’ योऽसौ बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयानुष्ठानेन युक्तः

परिणतः । ‘‘णिच्चं धम्मोवदेसणे णिरदो’’ षट्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततत्त्वनवपदार्थेषु मध्ये

स्वशुद्धात्मद्रव्यं स्वशुद्धजीवास्तिकायं स्वशुद्धात्मतत्त्वं स्वशुद्धात्मपदार्थमेवोपादेयं शेषं च हेयं,
तथैवोत्तमक्षमादिधर्मं च नित्यमुपदिशति योऽसौ स नित्यं धर्मोपदेशने निरतो भण्यते । ‘‘सो

उवज्झाओ अप्पा’’ स चेत्थंभूत आत्मा उपाध्याय इति । पुनरपि किं विशिष्टः ?

ratnatray jo dhArai sAr, sadA dharma - upadesh karAr;

yativaramain paradhAn munIsh, upAdhyAyakUn nAvau shIsh. 53.

Page 243 of 272
PDF/HTML Page 255 of 284
single page version

Avo te AtmA upAdhyAy chhe. vaLI te kevA chhe?‘‘जदिवरवसहो’ pAnche indriyonA viShayone

jItavAthI nij – shuddha – AtmAmAn prayatna karavAmAn tatpar evA munIshvaromAn vRuShabh arthAt

pradhAn hovAthI yativaravRuShabh chhe. ‘‘णमो तस्स’’ te upAdhyAy parameShThIne dravya ane bhAvarUp

namaskAr ho.

e rIte, upAdhyAy parameShThInA vyAkhyAnarUp gAthA pUrNa thaI. 53.
have, nishchay – ratnatrayAtmak nishchay – dhyAnanun paramparAe kAraNabhUt evun, bAhya –

abhyantar mokShamArganA sAdhak paramasAdhunI bhaktirUp ane ‘Namo loe savvasAhUNan’ e
padanA uchchAraN, japan tathA dhyAnarUp je padastha dhyAn, tenA dhyeyabhUt evA sAdhu
parameShThInun svarUp kahe chhe —

gAthA 54

gAthArtha — darshan ane gnAnathI pUrNa, mokShamArgasvarUp, sadA shuddha evA chAritrane

je sAdhe chhe, te muni – ‘sAdhu parameShThI’ chhe, temane mArA namaskAr ho.

‘‘जदिवरवसहो’’ पञ्चेन्द्रियविषयजयेन निजशुद्धात्मनि यत्नपराणां यतिवराणां मध्ये वृषभः
प्रधानो यतिवरवृषभः । ‘णमो तस्य’’ तस्मै द्रव्यभावरूपो नमो नमस्कारोऽस्तु । इत्युपाध्याय-

परमेष्ठिव्याख्यानरूपेण गाथा गता ।।५३।।

अथ निश्चयरत्नत्रयात्मकनिश्चयध्यानस्य परम्परया कारणभूतं बाह्याभ्यन्तर-

मोक्षमार्गसाधकं परमसाधुभक्तिरूपं ‘‘णमो लोए सव्वसाहूणं’’ इति पदोच्चारणजपध्यानलक्षणं
यत् पदस्थध्यानं तस्य ध्येयभूतं साधुपरमेष्ठिस्वरूपं कथयति —

दंसणणाणसमग्गं मग्गं मोक्खस्स जो हु चारित्तं ।

साधयदि णिच्चसुद्धं साहू स मुणी णमो तस्स ।।५४।।

दर्शनज्ञानसमग्रं मार्गं मोक्षस्य यः हि चारित्रम् ।

साधयति नित्यशुद्धं साधुः सः मुनिः नमः तस्मै ।।५४।।

jo sAdhai shiv - mArag sadA, darshan – gnAn – charanasampadA;

shuddha sAdhu muni so jag dipai, tAs dhyAnatain pAp na lipai. 54.

Page 244 of 272
PDF/HTML Page 256 of 284
single page version

TIkA — ‘‘साहू स मुणी’’ te muni – sAdhu chhe; je shun kare chhe? ‘‘जो हु साधयदि’’

je pragaTarUpe sAdhe chhe; shun sAdhe chhe? ‘‘दंसणणाणसमग्गं’’ vItarAg samyagdarshan ane

samyaggnAnathI paripUrNa chAritrane sAdhe chhe; vaLI te chAritra kevun chhe? ‘‘मग्गं मोक्खस्स’’ je

chAritra mArgarUp chhe; konA mArgarUp chhe? mokShanA mArgarUp chhe; vaLI te chAritra kevun chhe?

‘‘णिच्चसुद्धं’’ nitya sarvakALe shuddha arthAt rAgAdi rahit chhe. ‘‘णमो तस्स’’ AvA guNavALA

je chhe te sAdhuparameShThIne namaskAr ho. visheSha — ‘‘उद्योतनमुद्योगो निर्वहणं साधनं च

निस्तरणम् । दृगवगमचरणतपसामाख्याताराधना सद्भिः ।।^१ [artha — darshan, gnAn, chAritra ane

tapanun udyotan, udyog, nirvahaN, sAdhan ane nistaraN je chhe tene satpuruShoe ArAdhanA
kahI chhe]’’ — A AryA chhandamAn kahel ²bahirang chaturvidh (darshan, gnAn, chAritra ane tap)

ArAdhanAnA ³baLathI temaj ‘‘समत्तं सण्णाणं सच्चारित्तं हि सत्तवो चेव । चउरो चिट्ठहि आदे तह्मा

आदा हु मे सरणं ।। [artha — samyagdarshan, samyaggnAn, samyakchAritra ane samyaktap —

e chAre AtmAmAn nivAs kare chhe te kAraNe AtmA ja mane sharaNabhUt chhe.]’’ — e gAthAmAn

kahel abhyantar evI nishchay chaturvidh ArAdhanAnA baLathI — bAhya - abhyantar mokShamArga jenun

(je bAhya - abhyantar ArAdhanAnun ) bIjun nAm chhe tenA vaDe — je vItarAgachAritranA

व्याख्या — ‘‘साहू स मुणी’’ स मुनिः साधुर्भवति । यः किं करोति ? ‘‘जो हु

साधयदि’’ यः कर्त्ता हु स्फु टं साधयति । किं ? ‘‘चारित्तं’’ चारित्रं । कथंभूतं ?

‘‘दंसणणाणसमग्गं’’ वीतरागसम्यग्दर्शनज्ञानाभ्यां समग्रम् परिपूर्णम् । पुनरपि कथम्भूतं ?

‘‘मग्गं मोक्खस्स’’ मार्गभूतं; कस्य ? मोक्षस्य । पुनश्च किम् रूपं ? ‘‘णिच्चसुद्धं’’ नित्यं

सर्वकालं शुद्धं रागादिरहितम् । ‘‘णमो तस्स’’ एवं गुणविशिष्टो यस्तस्मै साधवे नमो

नमस्कारोस्त्विति । तथाहि — ‘‘उद्योतनमुद्योगो निर्वहणं साधनं च निस्तरणम् ।

दृगवगमचरणतपसामाख्याताराधना सद्भिः ।१।’’ इत्यार्याकथितबहिरङ्गचतुर्विधाराधनाबलेन,

तथैव ‘‘समत्तं सण्णाणं सच्चारित्तं हि सत्तवो चेव । चउरो चिट्ठहि आदे तह्मा आदा हु मे

सरणं ।१।’’ इति गाथाकथिताभ्यन्तरनिश्चयचतुर्विधाराधनाबलेन च बाह्याभ्यन्तरमोक्षमार्ग-

द्वितीयनामाभिधेयेन कृत्वा यः कर्त्ता वीतरागचारित्राविनाभूतं स्वशुद्धात्मानं साधयति भावयति

1. shrI bhagavatI ArAdhanA gAthA – 2 chhAyA.

2. bahirang = bahAranI.
3. svAtmAne Ashraye nishchayabaL pragaTe tyAre uchit vyavahAr hato, em batAvavA vyavahAr ArAdhanAnun

baL kahevAmAn Ave chhe.

Page 245 of 272
PDF/HTML Page 257 of 284
single page version

avinAbhUt nij shuddhAtmAne sAdhe chhe arthAt bhAve chhe te sAdhu parameShThI chhe. temane ja
mAtra sahajashuddha sadAnand (nitya Anand) nI anubhUti jenun lakShaN chhe evo bhAvanamaskAr
ane ‘Namo loe savvasAhUNan’ evo dravyanamaskAr ho. 54.

Am, uparokta prakAre pAnch gAthAo dvArA madhyam pratipAdanathI panch parameShThInun

svarUp jANavun. ‘‘अरुहा सिद्धाइरिया उवज्झाया साहु पंचपरमेट्ठी । ते वि हु चिट्ठहि आदे तह्मा आदा

हु मे सरणं ।। [artha — athavA nishchayathI je arhant, siddha, AchArya, upAdhyAy ane

sAdhu — e pAnch parameShThI chhe te paN AtmAmAn sthit chhe; te kAraNe AtmA ja mane sharaN

chhe.]’’¹ — A gAthAmAn kahyA pramANe sankShepamAn panchaparameShThInun svarUp jANavun ane vistArathI,

panchaparameShThInA svarUpanun kathan karanAr granthomAnthI jANavun. siddhachakra Adi devonI
pUjanavidhirUp mantravAd sambandhI ‘panchanamaskAr mAhAtmya’ nAmanA granthamAnthI temanun svarUp
ati vistArathI jANavun.

e pramANe, pAnch gAthAo dvArA bIjun sthaL samApta thayun.
have, te ja dhyAnanun, vikalpit nishchayathI ane avikalpit nishchayathI prakArAntare

upasanhArarUpe kathan kare chhe. ‘temAn gAthAnA pratham pAdamAn dhyeyanun lakShaN, bIjA pAdamAn
dhyAtAnun lakShaN, trIjA pAdamAn dhyAnanun lakShaN ane chothA pAdamAn nayono vibhAg hun kahIsh’
evo abhiprAy manamAn rAkhIne shrInemichandra AchAryadev A sUtranun pratipAdan kare chhe —

स साधुर्भवति । तस्यैव सहजशुद्धसदानन्दैकानुभूतिलक्षणो भावनमस्कारस्तथा ‘‘णमो लोए

सव्वसाहूणं’’ द्रव्यनमस्कारश्च भवत्विति ।।५४।।

एवमुक्तप्रकारेण गाथापञ्चकेन मध्यमप्रतिपत्त्या पञ्चपरमेष्ठिस्वरूपं ज्ञातव्यम् । अथवा

निश्चयेन ‘‘अरुहा सिद्धाइरिया उवज्झाया साहु पंचपरमेट्ठी । ते वि हु चिट्ठदि आदे तह्मा

आदा हु मे सरणं ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण संक्षेपेण, तथैव विस्तरेण पञ्च-

परमेष्ठिकथितग्रन्थक्रमेण, अतिविस्तारेण तु सिद्धचक्रादिदेवार्चनाविधिरूपमन्त्रवादसम्बन्धि-
पञ्चनमस्कारग्रन्थे चेति । एवं गाथापञ्चकेन द्वितीयस्थलं गतम् ।

अथ तदेव ध्यानं विकल्पितनिश्चयेनाविकल्पितनिश्चयेन प्रकारान्तरेणोपसंहाररूपेण

पुनरप्याह । तत्र प्रथमपादे ध्येयलक्षणं, द्वितीयपादे ध्यातृलक्षणं, तृतीयपादे ध्यानलक्षणं,

चतुर्थपादे नयविभागं कथयामीत्यभिप्रायं मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति : —

1. shrI kundakundAchAryakRut dvAdashAnuprekShA gAthA – 12

Page 246 of 272
PDF/HTML Page 258 of 284
single page version

gAthA 55

gAthArtha — dhyeyamAn ekatva prApta karIne koI paN padArthanun dhyAn karatAn sAdhu

jyAre nispRuh vRuttivALA hoy chhe, tyAre temanun te dhyAn nishchayadhyAn kahevAy chhe.

TIkA — ‘‘तदा’’ te kALe, ‘‘आहु’’ kahe chhe, ‘‘तं तस्स णिच्छयं ज्झाणं’’ tene tenun

nishchayadhyAn (kahe chhe). kyAre? ‘‘णिरीहवित्ती हवे जदा साहू’’ jyAre sAdhu nispRuh vRuttivALA

hoy chhe. shun karatA thakA? ‘‘जं किंचिवि चिंतंतो’’ je koI paN dhyeyanun vasturUpe visheSh chintavan

karatA thakA. pahelAn shu karIne? ‘‘लद्धूण य पयत्तं’’ te dhyeyamAn prApta karIne. shun prApta karIne?

ekatvane arthAt ekAgra – chintA – nirodhane prApta karIne. vistAr kathana — ‘je koI paN

dhyey (arthAt koI paN dhyAn karavA yogya padArtha)’ kahel chhe, teno sho artha chhe? prAthamik
(puruSh)nI apekShAe savikalpa avasthAmAn viShay ane kaShAyo dUr karavA mATe ane chittane
sthir karavA mATe panchaparameShThI vagere paradravya paN dhyey hoy chhe; pachhI jyAre abhyAsanA

जं किंचिवि चिंतिंतो णिरीहवित्ती हवे जदा साहू ।

लद्धूण य एयत्तं तदाहु तं तस्स णिच्छयं ज्झाणं ।।५५।।

यत् किंचित् अपि चिन्तयन् निरीहवृत्तिः भवति यदा साधुः ।

लब्ध्वा च एकत्वं तदा आहुः तत् तस्य निश्चयं ध्यानम् ।।५५।।

व्याख्या — ‘‘तदा’’ तस्मिन् काले । ‘‘आहु’’ आहुर्ब्रुवन्ति । ‘‘तं तस्स णिच्छयं

ज्झाणं’’ तत्तस्य निश्चयध्यानमिति । यदा किम् ? ‘‘णिरीहवित्ती हवे जदा साहू’’

निरीहवृत्तिनिस्पृहवृत्तिर्यदा साधुर्भवति । किं कुर्वन् ? ‘‘जं किंचिवि चिंतंतो’’ यत् किमपि

ध्येयं वस्तुरूपेण विचिन्तयन्निति । किं कृत्वा पूर्वं ? ‘‘लद्धूण य एयत्तं’’ तस्मिन् ध्येये लब्ध्वा ।

किं ? एकत्वं एकाग्रचिन्तानिरोधनमिति । अथ विस्तर : — यत् किश्चिद् ध्येयमित्यनेन

किमुक्तं भवति ? प्राथमिकापेक्षया सविकल्पावस्थायां विषयकषायवञ्चनार्थं चित्तस्थिरीकरणार्थं
पञ्चपरमेष्ठियादिपरद्रव्यमपि ध्येयं भवति । पश्चादभ्यासवशेन स्थिरीभूते चित्ते सति

yaktishchit chitavan jAmAhi, ichchhA - rahit hoy jav tAhi;

ek chitta hvai muni ekalo, nishchay dhyAn kahai jin bhalo. 55.

Page 247 of 272
PDF/HTML Page 259 of 284
single page version

vashe chitta sthir thaI jAy chhe tyAre shuddha – buddha – ekasvabhAvI nij shuddhAtmAnun svarUp ja

dhyey hoy chhe. vaLI, ‘nispRuh’ shabdathI, mithyAtva, traN ved, hAsya, rati, arati, shok,
bhay, jugupsA (e chha) ane krodh, mAn, mAyA, lobh (e chAr) — e chaud abhyantar

parigrahathI rahit ane kShetra, vAstu, chAndI, sonun, dhan, dhAnya, dAsI, dAs, kupya ane
bhAnD — e dash bahirang parigrahothI rahit evun dhyAtAnun svarUp kahevAmAn Avyun chhe.

‘ekAgrachintAnirodh’ padathI, pUrvokta judAjudA prakAranA dhyeyabhUt (dhyAn karavA yogya)
padArthomAn sthiratAne – nishchalatAne dhyAnanun lakShaN kahyun chhe. ‘nishchay’ shabdathI, prAthamik

(puruSh)nI apekShAe vyavahAr – ratnatrayane anukUL evo nishchay samajavo ane jene yog

niShpanna thayo chhe, evA puruShanI apekShAe shuddhopayogarUp vivakShit – ekadesh – shuddhanishchay

samajavo. visheSh nishchayanun kathan AgaL karavAnun chhe.

A pramANe sUtrArtha chhe. 55.
have, shubhAshubh man – vachan – kAyAno nirodh karatAn AtmAmAn sthir thAy chhe te ja

paramadhyAn chhe, em upadeshe chhe —

शुद्धबुद्धैकस्वभावनिजशुद्धात्मस्वरूपमेव ध्येयमित्युक्तं भवति । निस्पृहवचनेन पुनर्मिथ्यात्वं

वेदत्रयं हास्यादिषट्कक्रोधादिचतुष्टयरूपचतुर्दशाऽभ्यन्तरपरिग्रहेण तथैव क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्ण-
धनधान्यदासीकुप्यभाण्डाऽभिधानदशविधबहिरङ्गपरिग्रहेण च रहितं ध्यातृस्वरूपमुक्तं भवति ।

एकाग्रचिन्तानिरोधेन च १पूर्वोक्तविविधध्येयवस्तुनि स्थिरत्वं निश्चलत्वं ध्यानलक्षणं

भणितमिति । निश्चयशब्देन तु प्राथमिकापेक्षया व्यवहाररत्नत्रयानुकूलनिश्चयो ग्राह्यः,

निष्पन्नयोगपुरुषापेक्षया तु शुद्धोपयोगलक्षणविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयो ग्राह्यः । विशेषनिश्चयः

पुनरग्रे वक्ष्यमाणस्तिष्ठतीति सूत्रार्थः ।।५५।।

अथ शुभाशुभमनोवचनकायनिरोधे कृते सत्यात्मनि स्थिरो भवति तदेव

परमध्यानमित्युपदिशति : —

मा चिट्ठह मा जंपह मा चिन्तह किंवि जेण होइ थिरो ।

अप्पा अप्पम्मि रओ इणमेव परं हवे ज्झाणं ।।५६।।

१. ‘पूर्वोक्तद्विविधं’ पाठान्तरम् ।

man - vach - kAy - chesaTA tajo, jim thir chitta hoy nij bhajo;

ApA mAhi Ap rat soy, paramadhyAn im karatain hoy. 56.

Page 248 of 272
PDF/HTML Page 260 of 284
single page version

gAthA 56

gAthArtha — (he bhavyo!) kAI paN cheShTA na karo, kAI paN na bolo, kAI

paN chintavan na karo, jethI AtmA nijAtmAmAn tallInapaNe sthir thaI jAy. A ja
(AtmAmAn lInatA ja) param dhyAn chhe.

TIkA — ‘‘मा चिट्ठइ मा जंपह मा चिंतह किंवि’’ he vivekI puruSho! nitya niranjan

ane niShkriy evA nij shuddhAtmAnI anubhUtine rokanAr shubhAshubh cheShTArUp kAyavyApAr,
shubhAshubh antarbahirjalparUp vachan - vyApAr ane shubhAshubh vikalpajALarUp chitta - vyApAr

jarA paN na karo; ‘‘जेण होइ थिरो’’ jethI arthAt traNe yoganA nirodhathI sthir thAy chhe.

koN? ‘‘अप्पा’’ AtmA. kevo sthir thAy chhe? ‘‘अपग्मि रओ’’ sahajashuddha –

gnAnadarshanasvabhAvI paramAtmatattvanAn samyak shraddhAn – gnAn – AcharaNarUp abhedaratnatrayAtmak

paramasamAdhithI utpanna, sarva pradeshomAn Anand utpanna karanAr sukhanA AsvAdarUp
pariNatisahit nijAtmAmAn rat – pariNat – tallIn – tachchitta – tanmay thAy chhe. ‘‘इणमेव परं

हवे ज्झाणं’’ A je AtmAnA sukhasvarUpamAn tanmayapaNun te ja nishchayathI param arthAt utkRuShTa

dhyAn chhe.

te paramadhyAnamAn sthit jIvone je vItarAg paramAnandarUp sukhano pratibhAs thAy

मा चेष्टत मा जल्पत मा चिन्तयत किम् अपि येन भवति स्थिरः ।

आत्मा आत्मनि रतः इदं एव परं ध्यानं भवति ।।५६।।

व्याख्या — ‘‘मा चिट्ठह मा जंपह मा चिंतह किंवि’’ नित्यनिरञ्जननिष्क्रियनिज-

शुद्धात्मानुभूतिप्रतिबन्धकं शुभाशुभचेष्टारूपं कायव्यापारं, तथैव शुभाशुभान्तर्बहिर्जल्परूपं
वचनव्यापारं, तथैव शुभाशुभविकल्पजालरूपं चित्तव्यापारं च किमपि मा कुरुत हे
विवेकीजनाः ! ‘‘जेण होइ थिरो’’ येन योगत्रयनिरोधेन स्थिरो भवति । स कः ? ‘‘अप्पा’’

आत्मा । कथम्भूतः स्थिरो भवति ? ‘‘अप्पम्मि रओ’’ सहजशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्म-

तत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाभेदरत्नत्रयात्मकपरमसमाधिसमुद्भूतसर्वप्रदेशाह्लादजनक-
सुखास्वादपरिणतिसहिते निजात्मनि रतः परिणतस्तल्लीयमानस्तच्चित्तस्तन्मयो भवति ।

‘‘इणमेव परं हवे ज्झाणं’’ इदमेवात्मसुखस्वरूपे तन्मयत्वं निश्चयेन परमुत्कृष्टं ध्यानं भवति ।

तस्मिन् ध्याने स्थितानां यद्वीतरागपरमानन्दसुखं प्रतिभाति, तदेव

< Previous Page Next Page >