Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (English transliteration). Choolika Athava Upasanhara Roope Dhyata Purushana Lakshan Ne Dhyanani Samagrinu Kathan; Panchamakalama Dhyanano Abhav Hovani Shankanu Samadhan; Aa Kale Moksha Nathi Mate Aa Kale Dhyan Nishprayojan Chhe Te Shankanu Nivaran; Mokshana Vishayama Nayavichar; Adhyatma Shabdano Arth; Granthakarana Abhimanana Pariharnu Kathan; Laghudravyasangrah: ,; Gatha: 1-22 (Laghudravyasangrah).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 15

 

Page 249 of 272
PDF/HTML Page 261 of 284
single page version

background image
chhe te ja nishchayamokShamArgasvarUp chhe. te bIjA kyA kyA paryAyavAchI nAmothI oLakhAy
chhe te kahevAmAn Ave chhe te ja shuddhAtmasvarUp chhe, te ja paramAtmasvarUp chhe, te ja
ekadesh – pragaTatArUp vivakShit – ekadesh – shuddhanishchayanayathI svashuddhAtmAnA samvedanathI utpanna
sukhAmRutarUpI jaLanA sarovaramAn rAgAdimaL rahit hovAne kAraNe paramahansasvarUp chhe. A
ekadesh vyaktirUp shuddhanayanA vyAkhyAnane paramAtmadhyAn – bhAvanAnI nAmamALAmAn yathAsambhav
sarvatra yojavun.
te ja parabrahmasvarUp chhe, te ja param viShNusvarUp chhe, te ja param shivasvarUp chhe,
te ja param buddhasvarUp chhe, te ja param jinasvarUp chhe, te ja param svAtmopalabdhilakShaN
siddhasvarUp chhe, te ja niranjanasvarUp chhe, te ja nirmaLasvarUp chhe, te ja svasamvedanagnAn chhe,
te ja param tattvagnAn chhe, te ja shuddhAtmadarshan chhe, te ja paramAvasthAsvarUp chhe, te ja
paramAtmAnun darshan chhe, te ja paramAtmAnun gnAn chhe, te ja paramAvasthArUp paramAtmAnun
sparshan chhe, te ja dhyeyabhUt – shuddhapAriNAmikabhAvarUp chhe, te ja dhyAnabhAvanAsvarUp chhe, te
ja shuddhachAritra chhe, te ja paramapavitra chhe, te ja antatattva chhe, te ja paramatattva chhe, te
ja shuddhAtmadravya chhe, te ja paramajyoti chhe, te ja shuddha AtmAnI anubhUti chhe, te ja
AtmAnI pratIti chhe, te ja AtmAnI samvitti chhe, te ja svarUpanI upalabdhi chhe, te ja
निश्चयमोक्षमार्गस्वरूपम् । तच्च पर्यायनामान्तरेण किं किं भण्यते तदभिधीयते । तदेव
शुद्धात्मस्वरूपं, तदेव परमात्मस्वरूपं, तदेवैकदेशव्यक्तिरूपविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयनयेन
स्वशुद्धात्मसम्वित्तिसमुत्पन्नसुखामृतजलसरोवरे रागादिमलरहितत्वेन परमहंसस्वरूपम् ।
इदमेकदेशव्यक्तिरूपं शुद्धनयव्याख्यानमत्र परमात्मध्यानभावनानाममालायां यथासम्भवं सर्वत्र
योजनीयमिति ।
तदेव परब्रह्मस्वरूपं, तदेव परमविष्णुस्वरूपं, तदेव परमशिवस्वरूपं, तदेव परम-
बुद्धस्वरूपं, तदेव परमजिनस्वरूपं, तदेव परमस्वात्मोपलब्धिलक्षणं सिद्धस्वरूपं, तदेव निरञ्जन-
स्वरूपं, तदेव निर्मलस्वरूपं, तदेव स्वसम्वेदनज्ञानम्, तदेव परमतत्त्वज्ञानं, तदेव शुद्धात्मदर्शनं,
तदेव परमावस्थास्वरूपम्, तदेव परमात्मनः दर्शनं, तदेव परमात्मज्ञानं, तदेव परमावस्थारूप –
परमात्मस्पर्शनं, तदेव ध्येयभूतशुद्धपारिणामिकभावरूपं, तदेव ध्यानभावनास्वरूपं, तदेव
शुद्धचारित्रं, तदेव परमपवित्रं, तदेवान्तस्तत्त्वं, तदेव परमतत्त्वं, तदेव शुद्धात्मद्रव्यं, तदेव
परमज्योतिः, सैव शुद्धात्मानुभूतिः, सैवात्मप्रतीतिः, सैवात्मसंवित्तिः, सैव स्वरूपोपलब्धिः,

Page 250 of 272
PDF/HTML Page 262 of 284
single page version

background image
nityapadArthanI prApti chhe, te ja paramasamAdhi chhe, te ja paramAnand chhe, te ja nityAnand chhe,
te ja sahajAnand chhe, te ja sadAnand chhe, te ja shuddhAtmapadArthanA adhyayanarUp chhe, te ja
paramasvAdhyAy chhe, te ja nishchayamokShano upAy chhe, te ja ekAgrachintAnirodh chhe, te ja
paramabodh chhe, te ja shuddhopayog chhe, te ja paramayog chhe, te ja bhUtArtha chhe, te ja paramArtha
chhe, te ja nishchay panchAchAr chhe, te ja samayasAr chhe, te ja adhyAtmasAr chhe, te ja samatA
Adi nishchay – ShaD – AvashyakasvarUp chhe, te ja abhedaratnatrayasvarUp chhe, te ja vItarAg
sAmAyik chhe, te ja param sharaN – uttam – mangaL chhe, te ja kevaLagnAnanI utpattinun kAraN
chhe, te ja samasta karmonA kShayanun kAraN chhe, te ja nishchay – chaturvidh-ArAdhanA chhe, te ja
paramAtmAnI bhAvanA chhe, te ja shuddhAtmAnI bhAvanAthI utpanna sukhanI anubhUti paramakaLA
chhe, te ja divyakaLA chhe, te ja param advait chhe, te ja paramaamRutarUp param - dharmadhyAn chhe,
te ja shukladhyAn chhe, te ja rAgAdivikalparahit dhyAn chhe, te ja niShkal dhyAn chhe, te
ja param svAsthya chhe, te ja param vItarAgapaNun chhe, te ja param sAmya chhe, te ja param
ekatva chhe, te ja param bhedagnAn chhe, te ja param samarasIbhAv chhe; – ityAdi, samasta
rAgAdi vikalpa – upAdhithI rahit param - AhlAdarUp ek sukh jenun lakShaN chhe evA
dhyAnarUp nishchay – mokShamArganA vAchak anya paN paryAyavAchI nAmo paramAtmatattvanA
gnAnIo dvArA jANavA yogya chhe. 56.
स एव नित्योपलब्धिः, स एव परमसमाधिः, स एव परमानन्दः, स एव नित्यानन्दः, स
एव सहजानन्दः, स एव सदानन्दः, स एव शुद्धात्मपदार्थाध्ययनरूपः, स एव परमस्वाध्यायः,
स एव निश्चयमोक्षोपायः, स एव चैकाग्रचिन्तानिरोधः, स एव परमबोधः, स एव
शुद्धोपयोगः, स एव परमयोगः, स एव भूतार्थः, स एव परमार्थः, स एव निश्चयपञ्चाचारः,
स एव समयसारः, स एवाध्यात्मसारः, तदेव समतादिनिश्चयषडावश्यकस्वरूपं, तदेवाभेद-
रत्नत्रयस्वरूपंः, तदेव वीतरागसामायिकं, तदेव परमशरणोत्तममङ्गलं, तदेव केवलज्ञानोत्पत्ति-
कारणं तदेव सकलकर्मक्षयकारणं, सैव निश्चयचतुर्विधाराधना, सैव परमात्मभावना, सैव
शुद्धात्मभावनोत्पन्नसुखानुभूतिरूपपरमकला, सैव दिव्यकला, तदेव परमाद्वैतं, तदेव परमामृत-
परमधर्मध्यानं, तदेव शुक्लध्यानं, तदेव रागादिविकल्पशून्यध्यानं, तदेव निष्कलध्यानं, तदेव
परमस्वास्थ्यं, तदेव परमवीतरागत्वं, तदेव परमसाम्यं, तदेव परमैकत्वं, तदेव परमभेदज्ञानं,
स एव परमसमरसीभावः इत्यादि समस्तरागादिविकल्पोपाधिरहितपरमाह्लादैकसुखलक्षण-
ध्यानरूपस्य निश्चयमोक्षमार्गस्य वाचकान्यन्यान्यपि पर्यायनामानि विज्ञेयानि भवन्ति
परमात्मतत्त्वविद्भिरिति ।।५६।।

Page 251 of 272
PDF/HTML Page 263 of 284
single page version

background image
have AgaL, joke pahelAn dhyAtA puruShanAn lakShaN ane dhyAnanI sAmagrInun anek
prakAre varNan karyun chhe, topaN chUlikA tathA upasanhArarUpe pharIthI paN kathan kare chhe —
gAthA 57
gAthArtha — kAraN ke tap, shrut ane vratano dhArak AtmA dhyAnarUpI rathanI dhurA
dhAraN karanAr thAy chhe, te kAraNe he bhavya puruSho! tame te dhyAnanI prApti mATe nirantar
tap, shrut ane vratamAn tatpar thAo.
TIkA — ‘‘तवसुदवदवं चेदा ज्झाणरहधुरंधरो हवे जम्हा’’ kAraN ke tap, shrut ane
vratadhArI AtmA dhyAnarUpI rathanI dhurA dhAraN karavAne samartha thAy chhe, ‘‘तम्हा तत्तियणिरदा
तल्लद्धीए सदा होह’ te kAraNe he bhavyo! tap, shrut ane vrat — e traNamAn sadA lIn thAo.
shA mATe? te dhyAnanI prApti mATe. visheSh varNana — anashan, avamaudarya,
vRuttiparisankhyAn, rasaparityAg, viviktashayyAsan ane kAyaklesh — e chha prakAranAn
अतः परं यद्यपि पूर्बं बहुधा भणितं ध्यातृपुरुषलक्षणं ध्यानसामग्री च तथापि
चूलिकोपसंहाररूपेण पुनरप्याख्याति : —
तवसुदवदवं चेदा ज्झाणरहधुरंधरो हवे जम्हा ।
तम्हा तत्तियणिरदा तल्लद्धीए सदा होह ।।५७।।
तपःश्रुतव्रतवान् चेता ध्यानरथधुरन्धरः भवति यस्मात् ।
तस्मात् तत्त्रिकनिरताः तल्लब्ध्यै सदा भवत ।।५७।।
व्याख्या — ‘‘तवसुदवदवं चेदा ज्झाणरहधुरन्धरो हवे जम्हा’’ तपश्रुतव्रतवानात्मा
चेतयिता ध्यानरथस्य धुरन्धरो समर्थो भवति, ‘‘जम्हा’’ यस्मात् ‘‘तम्हा तत्तियणिरदा
तल्लद्धीए सदा होह’’ तस्मात् कारणात् तपश्रुतव्रतानां सम्बन्धेन यत् त्रितयं तत् त्रितये
रताः सर्वकाले भवत हे भव्याः । किमर्थं ? तस्य ध्यानस्य लब्धिस्तल्लब्धिस्तदर्थमिति ।
तथाहि — अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्यागविविक्तशय्यासनकायक्लेशभेदेन बाह्यं
tap dhArai ar Agam paDhai, vrat pAlai Atam im baDhai;
dhyAn - dhurandhar hvai sidhi kare, tInUn dhari shiv - ramaNI varai. 57.

Page 252 of 272
PDF/HTML Page 264 of 284
single page version

background image
bAhyatap ane prAyashchitta, vinay, vaiyAvRutya, svAdhyAy, vyutsarga ane dhyAn — e chha prakAranAn
antarang tap — em banne maLIne bAr prakAranAn tap chhe. te ja tapathI 1sAdhya
shuddhAtmasvarUpamAn pratapan arthAt vijay karavArUp nishchayatap chhe. tevI ja rIte AchAr –
ArAdhanA Adi dravyashrut ane tenA AdhAre utpanna nirvikAr svasamvedanagnAnarUp bhAvashrut
chhe. tathA hinsA, jUTh, chorI, abrahma ane parigrahano dravya ane bhAvarUpe tyAg karavo te
pAnch vrat chhe. evI rIte pUrvokta lakShaNavALA tap, shrut ane vrat sahit puruSh dhyAtA thAy
chhe. te ja (tap, shrut ane vrat ja) dhyAnanI sAmagrI chhe. kahyun paN chhe ke ‘‘वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं
नैर्ग्रन्थ्यं समचित्तता । परीषहजयश्चेति पञ्चैते ध्यानहेतवः ।। [artha — vairAgya, tattvonun gnAn,
parigrahono tyAg, sAmyabhAv ane pariShahonun jItavun; — e pAnch dhyAnanAn kAraN chhe.]’’2
shankA — bhagavAn! dhyAn to mokShanA mArgarUp chhe. mokShArthI puruShe puNyabandhanAn
kAraN hovAthI vrato tyAgavA yogya chhe. parantu Ape to tap, shrut ane vratone dhyAnanI
sAmagrI kahI chhe; te kevI rIte ghaTe chhe? teno uttara — kevaL vrato ja tyAgavA yogya
nathI, parantu pApabandhanA kAraN hinsA Adi avrato paN tyAgavA yogya chhe. evI rIte
षड्विधं, तथैव प्रायश्चित्तविनयवैय्यावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानभेदेनाऽभ्यन्तरमपि षड्विधं चेति
द्वादशविधं तपः । तेनैव साध्यं शुद्धात्मस्वरूपे प्रतपनं विजयनं निश्चयतपश्च ।
तथैवाचाराराधनादिद्रव्यश्रुतं, तदाधारेणोत्पन्नं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानरूपं भावश्रुतं च । तथैव
च हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाणां द्रव्यभावरूपाणां परिहरणं व्रतपञ्चकं चेति ।
एवमुक्तलक्षणतपःश्रुतव्रतसहितो ध्याता पुरुषो भवति । इयमेव ध्यानसामग्री चेति ।
तथाचोक्तम् — ‘‘वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं नैर्ग्रन्थ्यं “समचित्तता । परीषहजयश्चेति पञ्चैते
ध्यानहेतवः ।१।’’
भगवन् ! ध्यानं तावन्मोक्षमार्गभूतम् । मोक्षार्थिना पुरुषेण पुण्यबन्धकारणत्वाद्व्रतानि
त्याज्यानि भवन्ति, भवद्भिः पुनर्ध्यानसामग्रीकारणानि तपःश्रुतव्रतानि व्याख्यातानि, तत् कथं
घटत इति ? तत्रोत्तरं दीयते — व्रतान्येव केवलानि त्याज्यान्येव न, किन्तु पापबन्ध-
कारणानि हिंसादिविकल्परूपाणि, यान्यव्रतानि तान्यपि त्याज्यानि । तथाचोक्तम्
“ ‘वशचित्तता’ इत्यपि पाठः ।
1. pratham munine chhaThThe guNasthAne shuddhatA sahit AvA vikalpo hoy chhe. te vikalpono abhAv thatAn
shuddhAtmatattvamAn pratapan thAy chhe te kAraNe vyavahAranaye tenAthI sAdhya kahevAy. nishchayanaye shuddhi vadhatAn
vadhatAn nishchayatap thAy chhe.2.
shrI paramAtmaprakAsh a. 2 gA. – 192.

Page 253 of 272
PDF/HTML Page 265 of 284
single page version

background image
pUjyapAd svAmIe kahyun chhe ke — ‘‘अपुण्यमव्रतैः पुण्यं व्रतैर्मोक्षस्तयोर्व्ययः । अव्रतानीव मोक्षार्थी
व्रतान्यपि ततस्त्यजेत् ।। [artha — avratothI pApano bandh ane vratothI puNyano bandh thAy chhe,
te banneno nAsh te mokSha chhe; tethI mokShArthI puruShe avratonI jem vratono paN tyAg
karavo.]’’ parantu avratono pahelAn tyAg karIne pachhI vratomAn sthir thaIne nirvikalpa
samAdhirUp paramAtmapad pAmIne pachhI ekadesh vratono paN tyAg kare chhe. te paN
shrIpUjyapAd svAmIe ja kahyun chhe ‘‘अव्रतानि परित्यज्य व्रतेषु परिनिष्ठितः । त्यजेत्तान्यपि
संप्राप्य परमं पदमात्मनः ।। [artha — mokShArthI puruSh avratone chhoDIne vratomAn sthir thaIne
paramAtmapad prApta kare ane paramAtmapad pAmIne te vratono paN tyAg kare.]’’ parantu A
visheSh chhe — vyavahArarUp je prasiddha ekadesh vrato chhe temano tyAg karyo chhe, paN je
sarva shubhAshubhanI nivRuttirUp nishchay vrato chhe temane triguptilakShaN svashuddhAtmasamvedanarUp
nirvikalpa dhyAnamAn svIkAryAn chhe, temano tyAg karyo nathI.
prashna — prasiddha (ahinsAdi) mahAvrato ekadesharUp kevI rIte thayAn?
uttara — ahinsA mahAvratamAn joke jIvonA ghAtanI nivRutti chhe, topaN
jIvonI rakShA karavAmAn pravRutti chhe. tevI ja rIte satya mahAvratamAn asatya vachanono
joke tyAg chhe, topaN satya vachanamAn pravRutti chhe. achaurya mahAvratamAn joke dIdhA vinA
koI paN vastu levAno tyAg chhe paN ApavAmAn Avel vastu levAmAn pravRutti chhe.
e pramANe ekadesh pravRuttinI apekShAe e pAnche mahAvrat deshavrat chhe. te ekadesh
vratono triguptilakShaN nirvikalpa samAdhinA kALe ‘tyAg’ chhe, paN samasta shubhAshubhanI
पूज्यपादस्वामिभिः — ‘‘अपुण्यमव्रतैः पुण्यं व्रतैमोक्षस्तयोर्व्ययः । अव्रतानीव मोक्षार्थी व्रतान्यपि
ततस्त्यजेत् ।।१।। किंत्वव्रतानि पूर्वं परित्यज्य ततश्च व्रतेषु तन्निष्ठो भूत्वा निर्विकल्पसमाधिरूपं
परमात्मपदं प्राप्य पश्चादेकदेशव्रतान्यपि त्यजति । तदप्युक्तम् तैरेव — ‘‘अव्रतानि परित्यज्य
व्रतेषु परिनिष्ठितः । त्यजेत्तान्यपि संप्राप्य परमं पदमात्मनः ।।१।।’’
अयं तु विशेषः — व्यवहाररूपाणि यानि प्रसिद्धान्येकदेशव्रतानि तानि त्यक्तानि ।
यानि पुनः सर्वशुभाशुभनिवृत्तिरूपाणि निश्चयव्रतानि तानि त्रिगुप्तिलक्षणस्वशुद्धात्म-
सम्वित्तिरूपनिर्विकल्पध्याने स्वीकृतान्येव, न च त्यक्तानि । प्रसिद्धमहाव्रतानि कथमेकदेश-
रूपाणि जातानि ? इति चेत्तदुच्यते — जीवघातनिवृत्तौ सत्यामपि जीवरक्षणे प्रवृत्तिरस्ति ।
तथैवासत्यवचनपरिहारेऽपि सत्यवचनप्रवृत्तिरस्ति । तथैव चादत्तादानपरिहारेऽपि दत्तादाने
प्रवृत्तिरस्तीत्याद्येकदेशप्रवृत्त्यपेक्षया देशव्रतानि तेषामेकदेशव्रतानां त्रिगुप्तिलक्षणनिर्विकल्प-

Page 254 of 272
PDF/HTML Page 266 of 284
single page version

background image
nivRuttirUp nishchayavratano nahi. ‘tyAg’ no sho1 artha chhe? jevI rIte hinsA AdirUp
pAnch avratonI nivRutti chhe tevI ja rIte ekadesh vratonI paN nivRutti chhe. shA mATe?
trigupta avasthAmAn pravRutti ane nivRuttirUp vikalpano svayamev avakAsh nathI. athavA
vAstavik rIte te ja nishchayavrat chhe. shA mATe? kAraN ke temAn pUrNa nivRutti chhe.
dIkShA pachhI be ghaDImAn ja bharat chakravartIe je mokSha prApta karyo temaNe paN jinadIkShA
laIne viShay – kaShAyanI nivRuttirUp vratanA pariNAm kShaNamAtra (thoDo vakhat) karIne pachhI
shuddhopayogarUp ratnatrayamay nishchayavrat nAmak vItarAg sAmAyik nAmanA nirvikalpa
dhyAnamAn sthir thaIne kevaLagnAn prApta karyun chhe. parantu temane vratanA pariNAm thoDo
samay rahyA hovAthI loko temanA vratanA pariNAmane jANatA nathI. te ja bharat
chakravartInA dIkShA - vidhAnanun kathan karavAmAn Ave chhe ke — shrIvarddhamAn tIrthankar paramadevanA
samavasaraNamAn shreNik mahArAje prashna karyo ke, ‘he bhagavAn! bharat chakravartIne
jinadIkShA lIdhA pachhI keTalA samayamAn kevaLagnAn thayun?’ shrIgautamasvAmIe uttar
Apyo – ‘‘पंचमुष्टिभिरुत्पाटय त्रोटयन् बन्धस्थितीन् कचान् । लोचान्तरमेवापद्राजन् श्रेणिक
केवलम् ।। [artha — he shreNik! panch muShTithI keshaloch karIne, karmabandhanI sthiti
toDatAn, keshalochanI pachhI tarat ja bharat chakravartIe kevaLagnAn prApta karI lIdhun.]’’
समाधिकाले त्यागः, न च समस्तशुभाशुभनिवृत्तिलक्षणस्य निश्चयव्रतस्येति । त्यागः कोऽर्थः ?
यथैव हिंसादिरूपाव्रतेषु निवृत्तिस्तथैकदेशव्रतेष्वपि । कस्मादिति चेत् ? त्रिगुप्तावस्थायां
प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपविकल्पस्य स्वयमेवावकाशो नास्ति । अथवा वस्तुतस्तदेव निश्चयव्रतम् ।
कस्मात् — सर्वनिवृत्तित्वादिति । योऽपि घटिकाद्वयेन मोक्षं गतो भरतश्चक्री सोऽपि जिनदीक्षां
गृहीत्वा विषयकषायनिवृत्तिरूपं क्षणमात्रं व्रतपरिणामं कृत्वा पश्चाच्छुद्धोपयोगत्वरूपरत्नत्रयात्मके
निश्चयव्रताभिधाने वीतरागसामायिकसंज्ञे निर्विकल्पसमाधौ स्थित्वा केवलज्ञानं लब्धवानिति ।
परं किन्तु तस्य स्तोककालत्वाल्लोका व्रतपरिणामं न जानन्तीति । तदेव भरतस्य दीक्षाविधानं
कथ्यते । हे भगवन् ! जिनदीक्षादानानन्तरं भरतचक्रिणः कियति काले केवलज्ञानं जातमिति
श्रीवीरबर्द्धमानस्वामितीर्थकरपरमदेवसमवसरणमध्ये श्रेणिकमहाराजेन पृष्टे सति गौतमस्वामी
आह — ‘पञ्चमुष्टिभिरुत्पाटय त्रोटयन् बन्धस्थितीन् कचान् । लोचानंतरमेवापद्राजन् श्रेणिक
केवलम् ।१।’
1. ekalA ashubhabhAvano tyAg tene keTalAk tyAg mAne chhe te mAnyatAno niShedh karI ashubh ane shubh
bhAvo – banneno tyAg; tene ahIn tyAg kahyo chhe.

Page 255 of 272
PDF/HTML Page 267 of 284
single page version

background image
ahIn, shiShya kahe chhe — A panchamakALamAn dhyAn nathI, kemake A kALamAn uttam
sanhananano abhAv chhe ane dash tem ja chaudapUrvanun shrutagnAn paN nathI.
samAdhAna — A kALamAn shukladhyAn nathI, parantu dharmadhyAn chhe. shrIkundakundAchAryadeve
mokShaprAbhRutamAn (gAthA 76 – 77 mAn) kahyun chhe ke, ‘‘bharatakShetramAn duSham nAmanA panchamakALamAn
gnAnI jIvane dharmadhyAn hoy chhe; te dharmadhyAn AtmasvabhAvamAn sthit thanArane hoy chhe;
je Am nathI mAnato te agnAnI chhe. atyAre paN samyagdarshan – gnAn – chAritrarUp traN
ratnathI shuddha jIv AtmAnun dhyAn karIne indrapad athavA laukAntik devapad prApta kare chhe
ane tyAnthI chyavIne (manuShya thaIne) mokShane pAme chhe.’’
te ja pramANe tattvAnushAsan nAmanA granthamAn (gAthA 83 mAn) kahyun chhe ke ‘‘A
samaye (panchamakALamAn) jinendradev shukladhyAnano niShedh kare chhe, paN shreNI – ArohaN pahelAn
thatA dharmadhyAnanun astitva batAvyun chhe.’’ tathA je em kahyun chhe ke, ‘uttam sanhananano abhAv
hovAthI dhyAn thatun nathI’ te utsargavachan chhe. apavAdarUp vyAkhyAnathI to, upashamashreNI ane
kShapakashreNImAn shukladhyAn thAy chhe ane te uttam sanhananathI ja thAy chhe, parantu apUrvakaraN
(8mA) guNasthAnathI nIchenAn guNasthAnomAn e dharmadhyAn thAy chhe, te pahelAn traN uttam
sanhananono abhAv hoy, topaN antim traN sanhananomAn paN thAy chhe. A paN te ja
tattvAnushAsan granthamAn (gAthA 84 mAn) kahyun chhe — ‘‘vajrakAyavALAne dhyAn thAy chhe evun
Agamanun vachan upasham ane kShapakashreNInA dhyAnanI apekShAe kahyun chhe. e vachan nIchenAn
अत्राह शिष्यः । अद्य काले ध्यानं नास्ति । कस्मादिति चेत् —
उत्तमसंहननाभावद्दशचतुर्दशपूर्वगतश्रुतज्ञानाभावाच्च । अत्र परिहारः — शुक्लध्यानं नास्ति
धर्मध्यानमस्तीति । तथाचोक्तं मोक्षप्राभृते श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः ‘भरहे दुस्समकाले धम्मज्झाणं
हवेइ णाणिस्स । तं अप्पसहावठिए ण हु मण्णइ सो दु अण्णाणी ।१। अज्जवि तिरयणसुद्धा
अप्पा ज्झाऊण लहइ इंदत्तं । लोयंतियदेवत्तं तत्थ चुदा णिव्वुदिं जंति ।२।’ तथैव
तत्त्वानुशासनग्रन्थे चोक्तं ‘‘अत्रेदानीं निषेधन्ति शुक्लध्यानं जिनोत्तमाः । धर्मध्यानं पुनः प्राहुः
श्रेणीभ्यां प्राग्विवर्त्तिनाम् ।१।’’ यथोक्तमुत्तमसंहननाभावात्तदुत्सर्गवचनम् । अपवादव्याख्यानेन,
पुनरुपशमक्षपकश्रेण्योः शुक्लध्यानं भवति, तच्चोत्तमसंहननेनैव, अपूर्वगुणस्थानादधस्तनेषु
गुणस्थानेषु धर्मध्यानं, तच्चादिमत्रिकोत्तमसंहननाभावेऽप्यन्तिमत्रिकसंहननेनापि भवति ।
तदप्युक्तं तत्रैव तत्त्वानुशासने ‘‘यत्पुनर्वज्रकायस्य ध्यानमित्यागमे वचः । श्रेण्योर्ध्यानं
प्रतीत्योक्तं तन्नाधस्तान्निषेधकम् ।१।’’

Page 256 of 272
PDF/HTML Page 268 of 284
single page version

background image
guNasthAnomAn dharmadhyAnanun niShedhak nathI. 1.’’
je em kahyun chhe ke, ‘dash tathA chaud pUrvanA shrutagnAnathI dhyAn thAy chhe’ te
paN utsargavachan chhe. apavAd – vyAkhyAnathI to pAnch samiti ane traN guptinA
pratipAdak sArabhUt shrutagnAnathI paN dhyAn thAy chhe ane kevaLagnAn paN thAy chhe.
jo evun apavAdavyAkhyAn na hoy to ‘‘tuSh – mAShanun uchchAraN karatAn shrIshivabhUti
muni kevaLagnAnI thaI gayA’’ ityAdi gandharvArAdhanAdi granthomAn kahelun kathan kevI rIte
ghaTe? shankA — shrIshivabhUti muni pAnch samiti ane traN guptionun pratipAdan
karanAr dravyashrut jANatA hatA ane bhAvashrut temane pUrNapaNe hatun? uttara — em
na kahevun joIe; kem ke jo teo pAnch samiti ane traN guptinA pratipAdak
dravyashrutane jANatA hot to ‘na dveSh kar, na rAg kar,’ e ek pad kem na jANe?
mATe ja jaNAy chhe ke, pAnch samiti ane traN guptirUp ATh pravachanamAtApramAN
ja bhAvashrut temane hatun ane dravyashrut kAI paN nahotun. A vyAkhyAn ame kalpit
nathI kahyun; te chAritrasAr Adi shAstromAn paN kahevAyelun chhe. te A pramANe —
antarmuhUrtamAn jeo kevaLagnAn prApta kare chhe teo kShINakaShAy guNasthAnamAn rahenAr
‘nirgranth’ nAmanA RISh kahevAy chhe. temane utkRuShTapaNe chaud pUrva shrutagnAn hoy chhe ane
jaghanyapaNe pAnch samiti ane traN gupti jeTalun ja shrutagnAn hoy chhe.
यथोक्तं दशचतुर्दशपूर्वगतश्रुतज्ञानेन ध्यानं भवति तदप्युत्सर्गवचनम् ।
अपवादव्याख्यानेन पुनः पञ्चसमितित्रिगुप्तिप्रतिपादकसारभूतश्रुतेनापि ध्यानं भवति
केवलज्ञानश्च । यद्येवमपवादव्याख्यानं नास्ति तर्हि ‘‘तुसमासं घोसन्तो सिवभूदी केवली जादो’’
इत्यादिगन्धर्वाराधनादिभणितं व्याख्यानम् कथम् घटते ? अथ मतम् — पञ्चसमिति-
त्रिगुप्तिप्रतिपादकं द्रव्यश्रुतमिति जानाति । इदं भावश्रुतं पुनः सर्वमस्ति । नैवं वक्तव्यम् । यदि
पञ्चसमितित्रिगुप्तिप्रतिपादकं द्रव्यश्रुतं जानाति तर्हि ‘‘मा रूसह मा तूसह’’ इत्येकं पदं किं
न जानाति । तत एव ज्ञायतेऽष्टप्रवचनमातृप्रमाणमेव भावश्रुतं, द्रव्यश्रुतं पुनः किमपि नास्ति ।
इदन्तु व्याख्यानमस्माभिर्न कल्पितमेव । तच्चारित्रसारादिग्रन्थेष्वपि भणितमास्ते । तथाहि —
अन्तर्मुहूर्तादूर्ध्वं ये केवलज्ञानमुत्पादयन्ति ते क्षीणकषायगुणस्थानवर्त्तिनो निर्ग्रंथसंज्ञा ऋषयो
भण्यन्ते । तेषां चोत्कर्षेण चतुर्दशपूर्वादिश्रुतं भवति, जघन्येन पुनः पञ्चसमिति-
त्रिगुप्तिमात्रमेवेति ।

Page 257 of 272
PDF/HTML Page 269 of 284
single page version

background image
shankA — mokShane mATe dhyAn karavAmAn Ave chhe ane A kALe mokSha to nathI; to
dhyAn karavAnun shun prayojan chhe? uttara — em nathI, kem ke A kALe paN paramparAe
mokSha chhe. prashna — paramparAe mokSha kevI rIte chhe? uttara — dhyAn karanAr svashuddhAtmAnI
bhAvanAnA baLathI sansAranI sthiti alpa karIne svargamAn jAy chhe, tyAnthI AvIne
manuShyabhavamAn ratnatrayanI bhAvanA prApta karIne shIghra mokSha jAy chhe. je bharat, sagar,
rAmachandrajI, pAnDavo vagere mokShe gayA chhe teo paN pUrvabhavamAn bhedAbhed – ratnatrayanI
bhAvanAthI sansAranI sthiti ghaTADIne pachhI mokShe gayA chhe. te ja bhave badhAne mokSha thAy
chhe, evo niyam nathI.
uparokta kathan pramANe alpa shrutagnAnathI paN dhyAn thAy chhe e jANIne shun karavun?
[durdhyAn chhoDIne dhyAn karavun, em samajAvavAmAn Ave chhe.] ‘‘dveShathI1 koIne mAravA,
bAndhavA ke ang kApavAnun ane rAgathI parastrI Adinun je chintavan chhe tene nirmaLabuddhinA
dhArak AchAryo jinamatamAn apadhyAn kahe chhe.1. 2he jIv, sankalparUpI kalpavRukShano Ashray
karavAthI tArun chitta A manoratharUpI sAgaramAn DUbI jAy chhe; te vikalpomAn vAstavik rIte
tArun kAI paN prayojan siddha thatun nathI, UlaTun kaluShatAno Ashray karanArAonun akalyAN
thAy chhe. 2. jevI 3rIte durbhAgyathI dukhI manavALA tArA antaramAn bhog bhogavavAnI
ichchhAthI vyartha tarango UThyA kare chhe tevI rIte jo te man paramAtmarUp sthAnamAn sphurAyamAn
अथ मतं — मोक्षार्थं ध्यानं क्रियते न चाद्य काले मोक्षोऽस्ति; ध्यानेन किं
प्रयोजनम् ? नैवं, अद्य कालेऽपि परम्परया मोक्षोऽस्ति । कथमिति चेत् ? स्वशुद्धात्म-
भावनाबलेन संसारस्थितिं स्तोकां कृत्वा देवलोकं गच्छति, तस्मादागत्य मनुष्यभवे
रत्नत्रयभावनां लब्ध्वा शीघ्र मोक्षं गच्छतीति । येऽपि भरतसगररामपाण्डवादयो मोक्षं गतास्तेपि
पूर्वभवे भेदाभेदरत्नत्रयभावनया संसारस्थितिं स्तोकां कृत्वा पञ्चान्मोक्षं गताः । तद्भवे सर्वेषां
मोक्षो भवतीति नियमो नास्ति । एवमुक्तप्रकारेण अल्पश्रुतेनापि ध्यानं भवतीति ज्ञात्वा किं
कर्तव्यम् — ‘‘वधबन्धच्छेदादेर्द्वेषाद्रागाच्च परकलत्रादेः । आध्यानमपध्यानं शासति जिनशासने
विशदाः ।१। संकल्पकल्पतरुसंश्रयणात्त्वदीयं चेतो निमज्जति मनोरथसागरेऽस्मिन् । तत्रार्थतः
तव चकास्ति न किंचनापि पक्षेऽपरं भवति कल्मषसंश्रयस्य ।२। दौर्विध्यदग्धमन-
सोऽन्तरुपात्तमुक्तेश्चित्तं यथोल्लसति ते स्फु रितोत्तरङ्गम् । धाम्नि स्फु रेद्यदि तथा परमात्मसंज्ञे
1. shrI ratnakaranD shrAvakAchAr gA. 78
2. shrI yashastilak champU a. 2 gA. 132
3. shrI yashastilak champU a. 2 gA. 134

Page 258 of 272
PDF/HTML Page 270 of 284
single page version

background image
thAy to tAro janma kevI rIte niShphaL thAy? 3. AkAnkShAthI1 kaluShit thayelo ane kAm –
bhogomAn mUrchchhit evo A jIv bhog na bhogavavA chhatAn paN bhAvathI karmo bAndhe chhe.
4. — ityAdirUp (ukta gAthAomAn kahelA) durdhyAnane chhoDIne (Am karavun – )
2
nirmamatvamAn sthir thaIne, anya padArthomAn mamatvabuddhino hun tyAg karun chhun; mane AtmAnun
ja avalamban chhe, anya sarvano hun tyAg karun chhun. 1. mAro3 AtmA ja darshan chhe, AtmA
ja gnAn chhe, AtmA ja chAritra chhe, AtmA ja pratyAkhyAn chhe, AtmA ja samvar chhe ane
AtmA ja yog chhe. 2. gnAnadarshanalakShaNavALo 4ek mAro AtmA ja shAshvat chhe ane anya
sarva sanyogalakShaNavALA bhAvo mArAthI bAhya chhe. 3. – ityAdi sArabhUt padonun grahaN karIne
dhyAn karavun.
have, mokShanA viShayamAn pharIthI nay – vichAr kahevAmAn Ave chhe — pratham to mokSha
bandhapUrvak chhe. te ja kahyun chhe — ‘‘5jo jIv mukta chhe to pahelAn e jIvane bandh avashya
hovo joIe. kem ke jo bandh na hoy to mokSha kevI rIte hoI shake? abandhanI (bandhAyelo
na hoy tenI) mukti thatI nathI to munych dhAtuno prayog ja nakAmo chhe.’ shuddha nishchayanayathI
bandh nathI tathA bandhapUrvak mokSha paN nathI. jo shuddha nishchayanayathI bandh hoy to sadAy bandh
कौतस्कुती तव भवेद्विफला प्रसूतिः ।३। कंखिद कलुसिदभूतो कामभोगेहिं मुच्छिदो जीवो ।
ण य भुंजंतो भोगे बंधदि भावेण कम्माणि ।४।’’ इत्याद्यपध्यानंत्यक्त्वा — ‘‘ममत्तिं
परिवज्जामि णिम्ममत्तिमुवट्ठिदो । आलंवणं च मे आदा अवसेसाइं वोसरे ।१। आदा खु मज्झ
णाणे आदा मे दंसणे चरित्ते य । आदा पच्चक्खाणे आदा मे संवरे जोगे ।३। एगो मे सस्सदो
अप्पा णाणदंसणलक्खणो । सेसा मे बाहिरा भावा सव्वे संजोगलक्खणा ।३।’’
इत्यादिसारपदानि गृहीत्वा च ध्यानं कर्त्तव्यमिति ।
अथ मोक्षविषये पुनरपि नयविचारः कथ्यते । तथा हि — मोक्षस्तावत् बंधपूर्वकः ।
तथाचोक्तं — ‘‘मुक्तश्चेत् प्राक्भवेद्बन्धो नो बन्धो मोचनं कथम् । अबन्धे मोचनं नैव
मुञ्चेरर्थो निरर्थकः ।१।’’ बंधश्च शुद्धनिश्चयनयेन नास्ति, तथा बंधपूर्वको मोक्षोऽपि । यदि
पुनः शुद्धनिश्चयेन बंधो भवति तदा सर्वदैव बंध एव, मोक्षो नास्ति । किंच — यथा
1. shrI mULAchAr a. 2 gA. 81. 2.shrI niyamasAr gAthA 99.
3. shrI niyamasAr gAthA 100. 4.shrI niyamasAr gAthA 102.
5. shrI paramAtma prakAsh a. 1 gAthA 59 TIkA.

Page 259 of 272
PDF/HTML Page 271 of 284
single page version

background image
ja rahe, mokSha thAy ja nahi. visheSha — jevI rIte sAnkaLathI bandhAyelA puruShane, bandhanAshanA
kAraNabhUt bhAvamokShasthAnIy (bandhane chhedavAnA kAraNabhUt je bhAvamokSha tenA samAn)
sAnkaLanA bandhanane chhedavAnA kAraNabhUt je udyam te puruShanun svarUp nathI, tem ja
dravyamokShasthAnIy je sAnkaL ane puruShanun pRuthakkaraN (judA paDavun) te paN puruShanun svarUp
nathI, parantu te bannethI (udyamathI tem ja sAnkaLathI puruShanA pRuthakkaraNathI) judun je hasta –
pAdAdirUp jovAmAn Ave chhe te ja puruShanun svarUp chhe. tevI ja rIte shuddhopayog – lakShaNavALun
bhAvamokShanun svarUp te shuddhanishchayathI jIvanun svarUp nathI, temaj tenAthI sAdhya jIv ane
karmanA pradeshonA pRuthakkaraNarUp (judA paDavArUp) dravyamokSha te paN jIvano svabhAv nathI,
parantu te bannethI (bhAvamokShathI temaj dravyamokShathI) bhinna je anant gnAnAdi guNarUp
svabhAvavALun chhe, phaLabhUt chhe, te ja shuddha jIvanun svarUp chhe. ahIn tAtparya e chhe ke, jem
vivakShit – ekadesh – shuddhanishchayanayathI pUrve mokShamArganun vyAkhyAn chhe tem paryAy – mokSharUp je
mokSha chhe te paN ekadesh – shuddha – nishchayanayathI chhe, parantu shuddha nishchayanayathI nathI. je shuddha
dravyashaktirUp shuddha pAriNAmik – paramabhAv lakShaNavALo paramanishchayamokSha chhe te to jIvamAn
pahelethI ja vidyamAn chhe, te (paramanishchayamokSha) jIvamAn have thashe em nathI. te ja param
nishchayamokSha rAgAdi vikalpa rahit, mokShanA kAraNabhUt, dhyAnabhAvanA – paryAyamAn dhyey thAy
chhe, parantu te nishchayamokSha dhyAnabhAvanA paryAyarUp nathI. jo ekAnte dravyArthikanayathI paN tene
ja (param nishchay – mokShane ja mokShanA kAraNabhUt dhyAnabhAvanAparyAy kahevAmAn Ave to dravya
श्रृङ्खलाबद्धपुरुषस्य बंधच्छेदकारणभूतभावमोक्षस्थानीयं बंधच्छेदकारणभूतं पौरुषं पुरुषस्वरूपं न
भवति, तथैव श्रृङ्खलापुरुषयोर्यद्द्रव्यमोक्षस्थानीयं पृथक्करणं तदपि पुरुषस्वरूपं न भवति । किंतु
ताभ्यां भिन्नं यद्दृष्टं हस्तपादादिरूपं तदेव पुरुषस्वरूपम् । तथैव शुद्धोपयोगलक्षणं
भावमोक्षस्वरूपं शुद्धनिश्चयेन जीवस्वरूपं न भवति, तथैव तेन साध्यं यज्जीवकर्मप्रदेशोः
पृथक्करणं द्रव्यमोक्षरूपं तदपि जीवस्वभावो न भवति; किंतु ताभ्यां भिन्नं
यदनन्तज्ञानादिगुणस्वभावं फलभूतं तदेव शुद्धजीवस्वरूपमिति । अयमत्रार्थ : — यथा
विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन पूर्वं मोक्षमार्गो व्याख्यातस्तथा पर्यायमोक्षरूपो मोक्षोऽपि, न च
शुद्धनिश्चयनयेनेति । यस्तु शुद्धद्रव्यशक्तिरूपः शुद्धपारिणामिकपरमभावलक्षणपरमनिश्चयमोक्षः,
स च पूर्वमेव जीवे तिष्ठतीदानीं भविष्यतीत्येवं न । स एव रागादिविकल्परहिते मोक्षकारणभूते
ध्यानभावनापर्याये ध्येयो भवति, न च ध्यानभावनापर्यायरूपः । यदि पुनरेकान्तेन
द्रव्यार्थिकनयेनापि स एव मोक्षकारणभूतो ध्यानभावना पर्यायो भण्यते तर्हि

Page 260 of 272
PDF/HTML Page 272 of 284
single page version

background image
ane paryAyarUp be dharmonA AdhArabhUt jIv – dharmIne mokShanI paryAy pragaT thatAn jem
dhyAnabhAvanAparyAyarUpe vinAsh thAy chhe, tem dhyeyabhUt jIvano shuddhapAriNamikabhAvalakShaN-
vALA dravyarUpe paN vinAsh thashe. parantu dravyarUpe to jIvano vinAsh nathI. tethI siddha thayun
ke ‘shuddha pAriNAmikabhAvathI (jIvane) bandh ane mokSha nathI.’
have, ‘AtmA’ shabdano artha kahe chhe ‘‘अत्’’ dhAtuno artha ‘‘satat gaman’’ chhe.
‘‘gaman’’ shabdano ahIn ‘‘gnAn’’ artha thAy chhe, kAraN ke ‘‘badhA gatirUp arthavALA dhAtuo
gnAnarUp arthavALA hoy chhe’ evun vachan chhe. te kAraNe, yathAsambhav gnAn – sukhAdi guNomAn
‘‘आ’’ arthAt sarvaprakAre ‘‘अतति’’ arthAt varte te AtmA chhe athavA shubh – ashubh man
- vachan - kAyAnI kriyA dvArA yathAsambhav tIvra – mandAdirUpe je ‘‘आ’’ arthAt pUrNarUpe ‘‘अतति’’
varte te AtmA chhe. athavA utpAd, vyay ane dhrauvya e traNe dharmodvArA je ‘‘आ’’
arthAt pUrNarUpe ‘‘अतति’’ arthAt varte te AtmA chhe.
jem ek ja chandramA anek jaLabharelA ghaDAomAn dekhAy chhe tem ek ja jIv
anek sharIromAn rahe chhe, em keTalAk kahe chhe paN te ghaTatun nathI. kem ghaTatun nathI? chandranAn
kiraNarUp upAdhinA vashe ghaDAmAnnA jaLanAn pudgalo ja anek chandranA AkArarUpe pariNamyAn
chhe, ek chandramA anekarUpe pariNamyo nathI. te bAbatamAn draShTAnt kahe chhe — jem devadattanA
द्रव्यपर्यायरूपधर्मद्वयाधारभूतस्य जीवधर्मिणो मोक्षपर्याये जाते सति यथा
ध्यानभावनापर्यायरूपेण विनाशो भवति, तथा ध्येयभूतस्य जीवस्य
शुद्धपारिणामिकभावलक्षणद्रव्यरूपेणापि विनाशः प्राप्नोति, न च द्रव्यरूपेण विनाशोऽस्ति । ततः
स्थितं शुद्धपारिणामिकमेव बन्धमोक्षौ न भवत इति ।
अथात्मशब्दार्थः कथ्यते । ‘‘अत’’ धातुः सातत्यगमनेऽर्थे वर्तते । गमनशब्देनात्र ज्ञानं
भण्यते, ‘‘सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्था’’ इति वचनात् । तेन कारणेन यथासंभवं ज्ञानसुखादिगुणेषु
आसमन्तात् अतति वर्तते यः स आत्मा भण्यते । अथवा शुभाशुभमनोवचनकाय-
व्यापारैर्यथासम्भवं तीव्रमन्दादिरूपेण आसमन्तादतति वर्तते यः स आत्मा । अथवा
उत्पादव्ययध्रौव्यैरासमन्तादतति वर्तते यः स आत्मा ।
किञ्च — यथैकोऽपि चन्द्रमा नानाजलघटेषु दृश्यते तथैकोऽपि जीवो नानाशरीरेषु
तिष्ठतीति वदन्ति तत्तु न घटते । कस्मादिति चेत् — चन्द्रकिरणोपाधिवशेन घटस्थजलपुद्गला
एव नानाचन्द्राकारेण परिणता, न चैकश्चन्द्रः ।
तत्र दृष्टान्तमाह — यथा देवदत्तमुखोपाधिवशेन

Page 261 of 272
PDF/HTML Page 273 of 284
single page version

background image
mukharUp upAdhinA vashe anek darpaNonAn pudgalo ja anek mukhanA AkArarUpe pariNamyAn
chhe, ek devadattanun mukh anekarUpe pariNamyun nathI. jo devadattanun mukh ja anek mukharUpe
pariNamatun hoy to to darpaNamAn rahel devadattanA mukhanAn pratibimb paN chetan banI jAy;
paN em to banatun nathI. vaLI, jo ek ja jIv hoy to ek jIvane sukh - dukh, jIvan
- maraN Adi prApta thatAn te ja kShaNe badhA jIvone jIvan - maraN Adi prApta thavAn joIe;
paN tem dekhAtun nathI. athavA je em kahe chhe ke, ‘ek ja samudra chhe te kyAnk khArA
pANIvALo chhe ane kyAnk mIThA pANIvALo chhe. tem ek ja jIv badhAn sharIromAn vidyamAn
chhe.’ temanun e kahevun paN ghaTatun nathI. kem nathI ghaTatun? samudramAn jaLarAshinI apekShAe
ekatA chhe, jaLanA kaNonI apekShAe ekatA nathI. jo jaLakaNonI apekShAe ekatA hoy
to samudramAnthI thoDun jaL grahaN karatAn bAkInun badhun jaL tenI sAthe ja kem nathI Avatun?
te kAraNe e siddha thayun ke, soLavalA sonAnA rAshinI jem anant gnAnAdi lakShaNanI
apekShAe jIvarAshimAn ekatA chhe paN ek jIvanI apekShAe (samasta jIvarAshimAn ek
ja jIv hovAnI apekShAe) jIvarAshimAn ekatA nathI.
have, ‘adhyAtma’ shabdano artha kahevAmAn Ave chhe mithyAtva, rAg Adi samasta
vikalpajALanA tyAgathI svashuddhAtmAmAn je anuShThAn tene ‘adhyAtma’ kahe chhe.
evI rIte, dhyAnanI sAmagrInA vyAkhyAnanA upasanhArarUpe A gAthA pUrI thaI. 57.
नानादर्पणस्थपुद्गला एव नानामुखाकारेण परिणता, न चैकं देवदत्तमुखं नानारूपेण
परिणतम् । परिणमतीति चेत् — तर्हि दर्पणस्थप्रतिबिम्बं चैतन्यं प्राप्नोतीति, न च तथा । किन्तु
यद्येक एव जीवो भवति, तदैकजीवस्य सुखदुःखजीवितमरणादिके प्राप्ते तस्मिन्नेव क्षणे सर्वेषां
जीवितमरणादिकं प्राप्नोति, न च तथा दृश्यते । अथवा ये वदन्ति यथैकोपि समुद्रः क्वापि
क्षारजलः क्वापि मिष्टजलस्तथैकोऽपि जीवः सर्वदेहेषु तिष्ठतीति । तदपि न घटते । कथमिति
चेत् — जलराश्यपेक्षया तत्रैकत्वं, न च जलपुद्गलापेक्षया तत्रैकत्वम् । यदि जलपुद्गलापेक्षया
भवत्येकत्वं तर्हि स्तोकजले गृहीते शेषजलं सहैव किन्नायाति । ततः स्थितं
षोडशवर्णिकासुवर्णराशिवदनन्तज्ञानादिलक्षणं प्रत्येकं जीवराशिं प्रति, न चैकजीवापेक्षयैति ।
अध्यात्मशब्दस्यार्थः कथ्यते । मिथ्यात्वरागादिसमस्तविकल्पजालरूपपरिहारेण
स्वशुद्धात्मन्यधि यदनुष्ठानं तदध्यात्ममिति । एवं ध्यानसामग्रीव्याख्यानोपसंहाररूपेण गाथा
गता ।।५७।।

Page 262 of 272
PDF/HTML Page 274 of 284
single page version

background image
have, granthakAr potAnA abhimAnanA parihAranun kathan kare chhe —
gAthA 58
gAthArtha — alpashrutanA dhArak nemichandra munie je A dravyasangrah rachyun chhe tenun
doShothI rahit ane shrutagnAnathI pUrNa evA AchAryo shodhan karo.
TIkA — ‘‘सोधयंतु’’ shuddha karo. koN shuddha karo? ‘‘मुणिणाहा’’ muninAth,
muniomAn pradhAn, kevA muninAtho? ‘‘दोससंचयचुदा’’ nirdoSh paramAtmAthI vilakShaN je
rAgAdi doSho ane nirdoSh paramAtmAdi tattvone jANavAmAn je sanshay – vimoh – vibhramarUp
doSho – tenAthI rahit hovAthI jeo ‘doShasanchayachyut’ chhe. vaLI kevA muninAtho? ‘‘सुदपुण्णा’’
vartamAn paramAgam nAmak dravyashrutathI ane te paramAgamanA AdhAre utpanna nirvikAr –
svasamvedanagnAnarUp bhAvashrutathI paripUrNa hovAthI shrutapUrNa chhe. (teo) kone shuddha karo?
‘‘दव्वसंगहमिणं’’ shuddha - buddha - ekasvabhAv paramAtmA Adi dravyono sangrah te dravyasangrah, evA
अथौद्धत्यपरिहारं कथयति : —
दव्वसंगहमिणं मुणिणाहा दोससंचयचुदा सुदपुण्णा ।
सोधयंतु तणुसुत्तधरेण णेमिचन्दमुणिणा भणियं जं ।।५८।।
द्रव्यसंग्रहं इमं मुनिनाथाः दोषसंचयच्युताः श्रुतपूर्णाः ।
शोधयन्तु तनुश्रुतधरेण नेमिचन्द्रमुनिना भणितं यत् ।।५८।।
व्याख्या — ‘‘सोधयंतु’’ शुद्धं कुर्वन्तु । के कर्तारः ? ‘‘मुणिणाहा’’ मुनिनाथा
मुनिप्रधानाः । किं विशिष्टाः ? ‘‘दोससंचयचुदा’’ निर्दोषपरमात्मनो विलक्षणा ये
रागादिदोषास्तथैव च निर्दोषपरमात्मादितत्त्वपरिज्ञानविषये संशयविमोहविभ्रमास्तैश्च्युता रहिता
दोषसंचयच्युताः । पुनरपि कथम्भूताः ? ‘‘सुदपुण्णा’’ वर्तमानपरमागमाभिधानद्रव्यश्रुतेन तथैव
तदाधारोत्पन्ननिर्विकारस्वसम्वेदनज्ञानरूपभावश्रुतेन च पूर्णाः समग्राः श्रुतपूर्णाः । कं
शोधयन्तु ? ‘‘दव्वसंगहमिणं’’ शुद्धबुद्धैकस्वभावपरमात्मादिद्रव्याणां संग्रहो द्रव्यसंग्रहस्तं
nemichandra muni tanu shrut liyo, granth dravyasangrah main kiyo;
je mahAn muni bahu - shrut - dhAr, doSh - rahit te sodhahu tAr. 58.

Page 263 of 272
PDF/HTML Page 275 of 284
single page version

background image
‘dravyasangrah’ nAmanA A — pratyakSha granthane. kevA dravyasangrah granthane? ‘‘भणियं जं’’ je granthanun
pratipAdan karavAmAn Avyun chhe tene. koNe pratipAdan karyun chhe? ‘‘णेमिचन्दमुणिणा’’
samyagdarshan Adi nishchay - vyavahArarUp1 panchAchAr sahit AchArya shrI nemichandra siddhAntidev
nAmanA munie.
kevA nemichandra munie? ‘‘तणुसुत्तधरेण’’ alpashrutadhArIe. je alpashrutane dhAraN kare
te alpashrutadhArI chhe. (temaNe A granthanun pratipAdan karyun chhe.) e pramANe kriyA ane kArakono
sambandh chhe.
e rIte dhyAnanA upasanhArarUp traN gAthAo vaDe ane uddhatapaNAnA tyAgane mATe
ek prAkRit chhandathI bIjA antarAdhikAramAn trIjun sthaL samApta thayun. 58.
evI rIte be antarAdhikAro dvArA vIs gAthAothI mokShamArgano pratipAdak trIjo
adhikAr samApta thayo.
A granthamAn ‘vivakShit viShayanI sandhi thAy chhe’ e vachan pramANe padonI sandhino
niyam nathI. (kyAnk sandhi karavAmAn AvI chhe, kyAnk nahi.) saraLatAthI bodh thAy mATe
vAkyo nAnAn nAnAn banAvavAmAn AvyAn chhe. ling, vachan, kriyAkArakasambandh, samAs, visheShaN
ane vAkyasamApti Adi doSh ane shuddhAtmA Adi tattvonA kathanamAn vismaraNano doSh
द्रव्यसंग्रहाभिधानम् ग्रन्थमिमं प्रत्यक्षीभूतम् । किं विशिष्टं ? ‘‘भणियं जं’’ भणितः
प्रतिपादितो यौ ग्रन्थः । केन कर्तृभूतेन ? ‘‘णेमिचन्दमुणिणा’’ श्री नेमिचन्द्रमुनिना श्री
नेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवाभिधानेन मुनिना सम्यग्दर्शनादिनिश्चयव्यवहाररूपपञ्चाचारोपेताचार्येण ।
कथम्भूतेन ? ‘‘तणुसुत्तधरेण’ तनुश्रुतधरेण तनुश्रुतं स्तोकं श्रुतं तद्धरतीति तनुश्रुतधरस्तेन ।
इति क्रियाकारकसम्बन्धः । एवं ध्यानोपसंहारगाथात्रयेण, औद्धत्यपरिहारार्थं प्राकृतवृत्तेन च
द्वितीयान्तराधिकारे तृतीयं स्थलं गतम् ।।५८।। इत्यन्तराधिकारद्वयेन विंशतिगाथाभिर्मोक्ष-
मार्गप्रतिपादकनामा तृतीयोऽधिकारः समाप्तः ।
अत्र ग्रन्थे ‘विवक्षितस्य सन्धिर्भवति’ इति वचनात्पदानां सन्धिनियमो नास्ति ।
वाक्यानि च स्तोकस्तोकानि कृतानि सुखबोधनार्थम् । तथैव लिङ्गवचनक्रियाकारक-
सम्बन्धसमासविशेषणवाक्यसमाप्त्यादिदूषणं तथा च शुद्धात्मादिप्रतिपादनविषये विस्मृतिदूषणं च
1. nishchay - vyavahAr panchAchAr ek sAthe bhAvalingI munione ja hoy chhe, em ahIn spaShTa karyun chhe.

Page 264 of 272
PDF/HTML Page 276 of 284
single page version

background image
vidvAnoe grahaN na karavo.
Am pUrvokta prakAre ‘‘जीवमजीवं दव्वं’’ ityAdi sattAvIs gAthAo vaDe ShaTdravya –
panchAstikAyapratipAdak nAmano pratham adhikAr chhe. tyArapachhI ‘‘आसवबन्धण’ ityAdi
agiyAr gAthAo vaDe sAtatattva – navapadArthapratipAdak nAmano bIjo adhikAr chhe. tyArapachhI
‘‘सम्मद्दंसण’’ ityAdi vIs gAthAo vaDe mokShamArga – pratipAdak nAmano trIjo adhikAr
chhe.
e pramANe shrI nemichandra siddhAntidev virachit traN adhikAranI aThAvan gAthAo
yukta dravyasangrah nAmanA granthanI shrI brahmadevakRut sanskRit TIkAno bra. vrajalAl giradharalAl
shAh (vaDhavAN nivAsI) kRut gujarAtI anuvAd samApta thayo.
विद्वद्भिर्न ग्राह्यमिति ।
एवं पूर्वोक्तप्रकारेण ‘‘जीवमजीवं दव्वं’’ इत्यादिसप्तविंशतिगाथाभिः षट्द्रव्यपञ्चास्ति-
कायप्रतिपादकनामा प्रथमोधिकारः । तदनन्तरं ‘‘आसव बन्धण’’ इत्येकादशगाथाभिः
सप्ततत्त्वनवपदार्थप्रतिपादकनामा द्वितीयोऽधिकारः । ततः परं ‘‘सम्मद्दंसण’’ इत्यादिविंशति-
गाथाभिर्मोक्षमार्गप्रतिपादकनामा तृतीयोऽधिकारः ।।
इत्यधिकारत्रयेनाष्टाधिकपञ्चाशत्सूत्रैः श्रीनेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवैर्विरचितस्य
द्रव्यसंग्रहाभिधानग्रन्थस्य सम्बन्धिनी श्रीब्रह्मदेवकृतवृत्तिः समाप्ता ।

Page 265 of 272
PDF/HTML Page 277 of 284
single page version

background image
❀

laghAudravyasangrah
❀
छद्दव्वं पंच अत्थी सत्त वि तच्चाणि णव पयत्था य ।
भंगुप्पाय – धुवत्ता णिद्दिट्ठा जेण सो जिणो जयउ ।।१।।
artha — jemaNe chha dravya, pAnch astikAy, sAt tattva, nav padArtha ane utpAd
- vyay - dhrauvyano nirdesh karyo chhe te shrI jinendradev jayavant raho. 1.
जीवो पुग्गल धम्माऽधम्मागासो तहेव कालो य ।
दव्वाणि कालरहिया पदेश बाहुल्लदो अत्थिकाया य ।।२।।
artha — jIv, pudgal, dharma, adharma, AkAsh ane kAL (e chha) dravyo chhe; kAL
sivAyanAn bAkInAn pAnch dravyo, bahupradeshI hovAne kAraNe astikAy chhe. 2.
जीवाजीवासवबंध संवरो णिज्जरा तहा मोक्खो ।
तच्चाणि सत्त एदे सपुण्ण – पावा पयत्त्था य ।।३।।
artha — jIv, ajIv, Asrav, bandh, samvar, nirjarA ane mokSha e sAt tattvo
chhe; e sAt tattva puNya ane pAp sahit nav padArtha chhe. 3.
जीवो होइ अमुत्तो सदेहमित्तो सचेयणा कत्ता ।
भोत्ता सो पुण दुविहो सिद्धो संसारिओ णाणा ।।४।।
artha — jIv (dravya) amUrtik, svadeh – pramAN, sachetan, kartA ane bhoktA chhe.
te jIv be prakAranA chhe, siddha ane sansArI; sansArI jIv anek prakAranA chhe. 4.
अरसमरूवमगंधं अव्वत्तं चेयणागुणमसद्दं ।
जाण अलिंगग्गहणं जीवमणिदिट्ठ – संट्ठाणं ।।५।।
artha — jIvane rasarahit, rUparahit, gandharahit, avyakta, shabdarahit, ling dvArA
na grahI shakAy tevo, jenun sansthAn nirdiShTa nathI evo ane chetanA guNavALo jANavo. 5.

Page 266 of 272
PDF/HTML Page 278 of 284
single page version

background image
वण्ण – रस गंध – फासा विज्जंते जस्स जिणवरुद्दिट्ठा ।
मुत्तो पुग्गलकाओ पुढवी पहुदी हु सो सोढा ।।६।।
artha — jene varNa, ras, gandh ane sparsha vidyamAn chhe te mUrtik pudgalakAy pRithvI
vagere chha prakAranI shrI jinendradeve kahI chhe. 6.
पुढवी जलं च छाया चउरिंदियविसय कम्म परमाणू ।
छव्विहभेयं भणियं पुग्गलदव्वं जिणिंदेहिं ।।७।।
artha — pRithvI, jaL, chhAyA, (netrendriy sivAyanI) chAr indriyonA viShayo,
karmavargaNA ane paramANu; shrI jinendradeve pudgal dravyane (uparokta) chha prakAranun kahyun
chhe. 7.
गईपरिणयाण धम्मो पुग्गलजीवाण गमण – सहयारी ।
तोयं जह मच्छाणं अच्छंता णेव सो णेई ।।८।।
artha — gatirUpe pariNamelA pudgal ane jIvone gamanamAn sahakArI dharmadravya chhe,
jem mAchhalIne (gaman karavAmAn) jaL sahakArI chhe. gaman na karanAr (pudgal ane jIvo)
ne te ( – dharmadravya) gati karAvatun nathI. 8.
ठाणजुयाण अधम्मो पुग्गलजीवाण ठाण – सहयारी ।
छाया जह पहियाणं गच्छांता णेव सो धरई ।।९।।
artha — sthit thatA pudgal ane jIvone sthir thavAmAn sahakArI adharmadravya chhe;
jem chhAnyo musApharone sthir thavAmAn sahakArI chhe. gaman karatA jIv ane pudgalone te
(adharma dravya) sthir karAvatun nathI. 9.
अवगासदाणजोग्गं जीवादीणं वियाण आयासं ।
जेण्हं लोगागासं अल्लोगागासमिदि दुविहं ।।१०।।
artha — je jIv Adi dravyone avakAsh devAne yogya chhe tene (shrI jinendradeve
kahel) AkAsh dravya jANo. jenA lokAkAsh ane alokAkAsh evA be prakAr chhe. 10.
द्रव्यपरियट्टजादो जो सो कालो हवेइ ववहारो ।
लोगागासपएसो एक्केक्काणु य परमट्ठो ।।११।।

Page 267 of 272
PDF/HTML Page 279 of 284
single page version

background image
artha — je dravyonA parivartanathI utpanna thAy chhe te vyavahArakAL chhe; lokAkAshamAn
darek pradesh upar ekek kAlANu sthit chhe, te paramArtha (nishchay) kAL chhe. 11.
लोयायासपदेसे एक्केक्के जि ट्ठिया हु एक्केक्का ।
रयणाणं रासीमिव ते कालाणू असंखदव्वाणि ।।१२।।
artha — je lokAkAshanA ekek pradesh upar ratnonI rAshi jem ekek (kAlANu)
sthit chhe, te kAlANu asankhyAt dravya chhe. 12.
संखातीदा जीवे धम्माऽधम्मे अणंत आयासे ।
संखादासंखादा मुत्ति पदेसाउ संति णो काले ।।१३।।
artha — ek jIvadravyamAn, dharmadravyamAn ane adharmadravyamAn asankhyAt pradesho chhe,
AkAsh dravyamAn anant pradesh chhe, pudgalamAn sankhyAt, asankhyAt ane anant pradesho chhe;
kALamAn pradesho nathI. (kALANu ekapradeshI chhe, temAn shakti athavA vyaktinI apekShAe
bahupradeshIpaNun nathI.) 13.
जावदियं आयासं अविभागीपुग्लाणुवट्टद्धं ।
तं खु पदेसं जाणे सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं ।।१४।।
artha — avibhAgI pudgal aNu vaDe jeTalun AkAsh rokAy tene pradesh jANo.
te pradesh badhA (pudgal) paramANuone sthAn devAmAn samartha chhe. 14.
जीवो णाणी पुग्गल – धम्माऽधम्मायासा तहेव कालो य ।
अज्जीवा जिणभणिओ ण हु मण्णइ जो हु सो मिच्छो ।।१५।।
artha — jIv gnAnI chhe, pudgal, dharma, adharma, AkAsh ane kAL ajIv chhe,
em shrI jinendradeve kahyun chhe, je Am nathI mAnato te mithyAdraShTi chhe. 15.
मिच्छत्तं हिंसाई कसाय - जोगा य आसवो बंधो ।
सकसाई जं जीवो परिगिण्हइ पोग्गलं विविहं ।।१६।।
artha — mithyAtva, hinsA Adi (avrat), kaShAy ane yogothI Asrav thAy chhe;
kaShAy sahit jIv je vividh prakAranAn pudgalone grahaN kare chhe te bandh chhe. 16.

Page 268 of 272
PDF/HTML Page 280 of 284
single page version

background image
मिच्छत्ताईचाओ संवर जिण भणइ णिज्जरादेसे ।
कम्माण खओ सो पुण अहिलसिओ अणहिलसिओ य ।।१७।।
artha — shrI jinendradeve mithyAtva AdinA tyAgane samvar kahel chhe, karmono ekadesh
kShay te nirjarA chhe ane te (nirjarA) abhilAShA sahit ane abhilAShA rahit ( – sakAm,
akAm) em be prakAranI chhe. 17.
कम्म बंधण – बद्धस्य सब्भूदस्संतरप्पणो ।
सव्वकम्म – विणिम्मुक्को मोक्खो होइ जिणेडिदो ।।१८।।
artha — karmonA bandhanathI baddha sadbhUt (prashasta) antarAtmAne je sarvakarmothI
(pUrNapaNe) mukta thavun te mokSha chhe — em shrI jinendradeve varNan karyun chhe. 18.
सादाऽऽउ – णामगोदाणं पयडीओ सुहा हवे ।
पुण्ण तित्त्थयरादी अण्णं पावं तु आगमे ।।१९।।
artha — shAtAvedanIy, shubh AyuShya, shubh nAm ane shubh gotra tem ja tIrthankar
Adi prakRitio te puNya - prakRitio chhe; bAkInI bIjI pAp - prakRitio chhe, em paramAgamamAn
kahyun chhe. 19.
णासइ णर - पज्जाओ उप्पज्जइ देवपज्जओ तत्थ ।
जीवो स एव सव्वस्सभंगुप्पाया धुवा एवं ।।२०।।
artha — manuShya paryAy nAsh pAme chhe, dev paryAy utpanna thAy chhe ane jIv teno
te ja rahe chhe; evI rIte sarva dravyone utpAd - vyay - dhrauvya hoy chhe. 20.
उप्पादप्पद्धंसा वत्त्थूणं होंति पज्जय - णाएण (णयण) ।
दव्वट्ठिएण णिच्चा बोधव्वा सव्वजिणवुत्ता ।।२१।।
artha — vastumAn utpAd ane vyay paryAyanayathI thAy chhe, dravyadraShTithI vastu nitya
chhe em jANavun; shrI sarvagna jinendradeve Am kahyun chhe. 21.
एवं अहिगयसुत्तो सट्ठाणजुदो मणो णिरुंभिता ।
छंडउ रायं रोसं जइ इच्छइ कम्मणो णास (णासं) ।।२२।।
artha — jo karmono nAsh karavA ichchhatA ho to te pramANe sUtranA gnAtA thaIne,
potAnAmAn sthit rahIne ane manane rokIne rAg ane dveShane chhoDo. 22.