Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Choolika Athava Upasanhara Roope Dhyata Purushana Lakshan Ne Dhyanani Samagrinu Kathan; Panchamakalama Dhyanano Abhav Hovani Shankanu Samadhan; Aa Kale Moksha Nathi Mate Aa Kale Dhyan Nishprayojan Chhe Te Shankanu Nivaran; Mokshana Vishayama Nayavichar; Adhyatma Shabdano Arth; Granthakarana Abhimanana Pariharnu Kathan; Laghudravyasangrah: ,; Gatha: 1-22 (Laghudravyasangrah).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 15

 

Page 249 of 272
PDF/HTML Page 261 of 284
single page version

background image
chhe te ja nishchayamokṣhamārgasvarūp chhe. te bījā kyā kyā paryāyavāchī nāmothī oḷakhāy
chhe te kahevāmān āve chheḥ te ja shuddhātmasvarūp chhe, te ja paramātmasvarūp chhe, te ja
ekadesh – pragaṭatārūp vivakṣhit – ekadesh – shuddhanishchayanayathī svashuddhātmānā samvedanathī utpanna
sukhāmr̥utarūpī jaḷanā sarovaramān rāgādimaḷ rahit hovāne kāraṇe paramahansasvarūp chhe. ā
ekadesh vyaktirūp shuddhanayanā vyākhyānane paramātmadhyān – bhāvanānī nāmamāḷāmān yathāsambhav
sarvatra yojavun.
te ja parabrahmasvarūp chhe, te ja param viṣhṇusvarūp chhe, te ja param shivasvarūp chhe,
te ja param buddhasvarūp chhe, te ja param jinasvarūp chhe, te ja param svātmopalabdhilakṣhaṇ
siddhasvarūp chhe, te ja nirañjanasvarūp chhe, te ja nirmaḷasvarūp chhe, te ja svasamvedanagnān chhe,
te ja param tattvagnān chhe, te ja shuddhātmadarshan chhe, te ja paramāvasthāsvarūp chhe, te ja
paramātmānun darshan chhe, te ja paramātmānun gnān chhe, te ja paramāvasthārūp paramātmānun
sparshan chhe, te ja dhyeyabhūt – shuddhapāriṇāmikabhāvarūp chhe, te ja dhyānabhāvanāsvarūp chhe, te
ja shuddhachāritra chhe, te ja paramapavitra chhe, te ja antaḥtattva chhe, te ja paramatattva chhe, te
ja shuddhātmadravya chhe, te ja paramajyoti chhe, te ja shuddha ātmānī anubhūti chhe, te ja
ātmānī pratīti chhe, te ja ātmānī samvitti chhe, te ja svarūpanī upalabdhi chhe, te ja
निश्चयमोक्षमार्गस्वरूपम् । तच्च पर्यायनामान्तरेण किं किं भण्यते तदभिधीयते । तदेव
शुद्धात्मस्वरूपं, तदेव परमात्मस्वरूपं, तदेवैकदेशव्यक्तिरूपविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयनयेन
स्वशुद्धात्मसम्वित्तिसमुत्पन्नसुखामृतजलसरोवरे रागादिमलरहितत्वेन परमहंसस्वरूपम् ।
इदमेकदेशव्यक्तिरूपं शुद्धनयव्याख्यानमत्र परमात्मध्यानभावनानाममालायां यथासम्भवं सर्वत्र
योजनीयमिति ।
तदेव परब्रह्मस्वरूपं, तदेव परमविष्णुस्वरूपं, तदेव परमशिवस्वरूपं, तदेव परम-
बुद्धस्वरूपं, तदेव परमजिनस्वरूपं, तदेव परमस्वात्मोपलब्धिलक्षणं सिद्धस्वरूपं, तदेव निरञ्जन-
स्वरूपं, तदेव निर्मलस्वरूपं, तदेव स्वसम्वेदनज्ञानम्, तदेव परमतत्त्वज्ञानं, तदेव शुद्धात्मदर्शनं,
तदेव परमावस्थास्वरूपम्, तदेव परमात्मनः दर्शनं, तदेव परमात्मज्ञानं, तदेव परमावस्थारूप –
परमात्मस्पर्शनं, तदेव ध्येयभूतशुद्धपारिणामिकभावरूपं, तदेव ध्यानभावनास्वरूपं, तदेव
शुद्धचारित्रं, तदेव परमपवित्रं, तदेवान्तस्तत्त्वं, तदेव परमतत्त्वं, तदेव शुद्धात्मद्रव्यं, तदेव
परमज्योतिः, सैव शुद्धात्मानुभूतिः, सैवात्मप्रतीतिः, सैवात्मसंवित्तिः, सैव स्वरूपोपलब्धिः,

Page 250 of 272
PDF/HTML Page 262 of 284
single page version

background image
nityapadārthanī prāpti chhe, te ja paramasamādhi chhe, te ja paramānand chhe, te ja nityānand chhe,
te ja sahajānand chhe, te ja sadānand chhe, te ja shuddhātmapadārthanā adhyayanarūp chhe, te ja
paramasvādhyāy chhe, te ja nishchayamokṣhano upāy chhe, te ja ekāgrachintānirodh chhe, te ja
paramabodh chhe, te ja shuddhopayog chhe, te ja paramayog chhe, te ja bhūtārtha chhe, te ja paramārtha
chhe, te ja nishchay pañchāchār chhe, te ja samayasār chhe, te ja adhyātmasār chhe, te ja samatā
ādi nishchay – ṣhaḍ – āvashyakasvarūp chhe, te ja abhedaratnatrayasvarūp chhe, te ja vītarāg
sāmāyik chhe, te ja param sharaṇ – uttam – maṅgaḷ chhe, te ja kevaḷagnānanī utpattinun kāraṇ
chhe, te ja samasta karmonā kṣhayanun kāraṇ chhe, te ja nishchay – chaturvidh-ārādhanā chhe, te ja
paramātmānī bhāvanā chhe, te ja shuddhātmānī bhāvanāthī utpanna sukhanī anubhūti paramakaḷā
chhe, te ja divyakaḷā chhe, te ja param advait chhe, te ja paramaamr̥utarūp param - dharmadhyān chhe,
te ja shukladhyān chhe, te ja rāgādivikalparahit dhyān chhe, te ja niṣhkal dhyān chhe, te
ja param svāsthya chhe, te ja param vītarāgapaṇun chhe, te ja param sāmya chhe, te ja param
ekatva chhe, te ja param bhedagnān chhe, te ja param samarasībhāv chhe; – ityādi, samasta
rāgādi vikalpa – upādhithī rahit param - āhlādarūp ek sukh jenun lakṣhaṇ chhe evā
dhyānarūp nishchay – mokṣhamārganā vāchak anya paṇ paryāyavāchī nāmo paramātmatattvanā
gnānīo dvārā jāṇavā yogya chhe. 56.
स एव नित्योपलब्धिः, स एव परमसमाधिः, स एव परमानन्दः, स एव नित्यानन्दः, स
एव सहजानन्दः, स एव सदानन्दः, स एव शुद्धात्मपदार्थाध्ययनरूपः, स एव परमस्वाध्यायः,
स एव निश्चयमोक्षोपायः, स एव चैकाग्रचिन्तानिरोधः, स एव परमबोधः, स एव
शुद्धोपयोगः, स एव परमयोगः, स एव भूतार्थः, स एव परमार्थः, स एव निश्चयपञ्चाचारः,
स एव समयसारः, स एवाध्यात्मसारः, तदेव समतादिनिश्चयषडावश्यकस्वरूपं, तदेवाभेद-
रत्नत्रयस्वरूपंः, तदेव वीतरागसामायिकं, तदेव परमशरणोत्तममङ्गलं, तदेव केवलज्ञानोत्पत्ति-
कारणं तदेव सकलकर्मक्षयकारणं, सैव निश्चयचतुर्विधाराधना, सैव परमात्मभावना, सैव
शुद्धात्मभावनोत्पन्नसुखानुभूतिरूपपरमकला, सैव दिव्यकला, तदेव परमाद्वैतं, तदेव परमामृत-
परमधर्मध्यानं, तदेव शुक्लध्यानं, तदेव रागादिविकल्पशून्यध्यानं, तदेव निष्कलध्यानं, तदेव
परमस्वास्थ्यं, तदेव परमवीतरागत्वं, तदेव परमसाम्यं, तदेव परमैकत्वं, तदेव परमभेदज्ञानं,
स एव परमसमरसीभावः इत्यादि समस्तरागादिविकल्पोपाधिरहितपरमाह्लादैकसुखलक्षण-
ध्यानरूपस्य निश्चयमोक्षमार्गस्य वाचकान्यन्यान्यपि पर्यायनामानि विज्ञेयानि भवन्ति
परमात्मतत्त्वविद्भिरिति ।।५६।।

Page 251 of 272
PDF/HTML Page 263 of 284
single page version

background image
have āgaḷ, joke pahelān dhyātā puruṣhanān lakṣhaṇ ane dhyānanī sāmagrīnun anek
prakāre varṇan karyun chhe, topaṇ chūlikā tathā upasanhārarūpe pharīthī paṇ kathan kare chheḥ —
gāthā 57
gāthārthaḥ — kāraṇ ke tap, shrut ane vratano dhārak ātmā dhyānarūpī rathanī dhurā
dhāraṇ karanār thāy chhe, te kāraṇe he bhavya puruṣho! tame te dhyānanī prāpti māṭe nirantar
tap, shrut ane vratamān tatpar thāo.
ṭīkāḥ — ‘‘तवसुदवदवं चेदा ज्झाणरहधुरंधरो हवे जम्हा’’ kāraṇ ke tap, shrut ane
vratadhārī ātmā dhyānarūpī rathanī dhurā dhāraṇ karavāne samartha thāy chhe, ‘‘तम्हा तत्तियणिरदा
तल्लद्धीए सदा होह’ te kāraṇe he bhavyo! tap, shrut ane vrat — e traṇamān sadā līn thāo.
shā māṭe? te dhyānanī prāpti māṭe. visheṣh varṇanaḥ — anashan, avamaudarya,
vr̥uttiparisaṅkhyān, rasaparityāg, viviktashayyāsan ane kāyaklesh — e chha prakāranān
अतः परं यद्यपि पूर्बं बहुधा भणितं ध्यातृपुरुषलक्षणं ध्यानसामग्री च तथापि
चूलिकोपसंहाररूपेण पुनरप्याख्याति : —
तवसुदवदवं चेदा ज्झाणरहधुरंधरो हवे जम्हा ।
तम्हा तत्तियणिरदा तल्लद्धीए सदा होह ।।५७।।
तपःश्रुतव्रतवान् चेता ध्यानरथधुरन्धरः भवति यस्मात् ।
तस्मात् तत्त्रिकनिरताः तल्लब्ध्यै सदा भवत ।।५७।।
व्याख्या — ‘‘तवसुदवदवं चेदा ज्झाणरहधुरन्धरो हवे जम्हा’’ तपश्रुतव्रतवानात्मा
चेतयिता ध्यानरथस्य धुरन्धरो समर्थो भवति, ‘‘जम्हा’’ यस्मात् ‘‘तम्हा तत्तियणिरदा
तल्लद्धीए सदा होह’’ तस्मात् कारणात् तपश्रुतव्रतानां सम्बन्धेन यत् त्रितयं तत् त्रितये
रताः सर्वकाले भवत हे भव्याः । किमर्थं ? तस्य ध्यानस्य लब्धिस्तल्लब्धिस्तदर्थमिति ।
तथाहि — अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्यागविविक्तशय्यासनकायक्लेशभेदेन बाह्यं
tap dhārai ar āgam paḍhai, vrat pālai ātam im baḍhai;
dhyān - dhurandhar hvai sidhi kare, tīnūn dhari shiv - ramaṇī varai. 57.

Page 252 of 272
PDF/HTML Page 264 of 284
single page version

background image
bāhyatap ane prāyashchitta, vinay, vaiyāvr̥utya, svādhyāy, vyutsarga ane dhyān — e chha prakāranān
antaraṅg tap — em banne maḷīne bār prakāranān tap chhe. te ja tapathī 1sādhya
shuddhātmasvarūpamān pratapan arthāt vijay karavārūp nishchayatap chhe. tevī ja rīte āchār –
ārādhanā ādi dravyashrut ane tenā ādhāre utpanna nirvikār svasamvedanagnānarūp bhāvashrut
chhe. tathā hinsā, jūṭh, chorī, abrahma ane parigrahano dravya ane bhāvarūpe tyāg karavo te
pāñch vrat chhe. evī rīte pūrvokta lakṣhaṇavāḷā tap, shrut ane vrat sahit puruṣh dhyātā thāy
chhe. te ja (tap, shrut ane vrat ja) dhyānanī sāmagrī chhe. kahyun paṇ chhe ke ‘‘वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं
नैर्ग्रन्थ्यं समचित्तता । परीषहजयश्चेति पञ्चैते ध्यानहेतवः ।। [arthaḥ — vairāgya, tattvonun gnān,
parigrahono tyāg, sāmyabhāv ane pariṣhahonun jītavun; — e pāñch dhyānanān kāraṇ chhe.]’’2
shaṅkāḥ — bhagavān! dhyān to mokṣhanā mārgarūp chhe. mokṣhārthī puruṣhe puṇyabandhanān
kāraṇ hovāthī vrato tyāgavā yogya chhe. parantu āpe to tap, shrut ane vratone dhyānanī
sāmagrī kahī chhe; te kevī rīte ghaṭe chhe? teno uttaraḥ — kevaḷ vrato ja tyāgavā yogya
nathī, parantu pāpabandhanā kāraṇ hinsā ādi avrato paṇ tyāgavā yogya chhe. evī rīte
षड्विधं, तथैव प्रायश्चित्तविनयवैय्यावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानभेदेनाऽभ्यन्तरमपि षड्विधं चेति
द्वादशविधं तपः । तेनैव साध्यं शुद्धात्मस्वरूपे प्रतपनं विजयनं निश्चयतपश्च ।
तथैवाचाराराधनादिद्रव्यश्रुतं, तदाधारेणोत्पन्नं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानरूपं भावश्रुतं च । तथैव
च हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाणां द्रव्यभावरूपाणां परिहरणं व्रतपञ्चकं चेति ।
एवमुक्तलक्षणतपःश्रुतव्रतसहितो ध्याता पुरुषो भवति । इयमेव ध्यानसामग्री चेति ।
तथाचोक्तम् — ‘‘वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं नैर्ग्रन्थ्यं “समचित्तता । परीषहजयश्चेति पञ्चैते
ध्यानहेतवः ।१।’’
भगवन् ! ध्यानं तावन्मोक्षमार्गभूतम् । मोक्षार्थिना पुरुषेण पुण्यबन्धकारणत्वाद्व्रतानि
त्याज्यानि भवन्ति, भवद्भिः पुनर्ध्यानसामग्रीकारणानि तपःश्रुतव्रतानि व्याख्यातानि, तत् कथं
घटत इति ? तत्रोत्तरं दीयते — व्रतान्येव केवलानि त्याज्यान्येव न, किन्तु पापबन्ध-
कारणानि हिंसादिविकल्परूपाणि, यान्यव्रतानि तान्यपि त्याज्यानि । तथाचोक्तम्
“ ‘वशचित्तता’ इत्यपि पाठः ।
1. pratham munine chhaṭhṭhe guṇasthāne shuddhatā sahit āvā vikalpo hoy chhe. te vikalpono abhāv thatān
shuddhātmatattvamān pratapan thāy chhe te kāraṇe vyavahāranaye tenāthī sādhya kahevāy. nishchayanaye shuddhi vadhatān
vadhatān nishchayatap thāy chhe.2.
shrī paramātmaprakāsh a. 2 gā. – 192.

Page 253 of 272
PDF/HTML Page 265 of 284
single page version

background image
pūjyapād svāmīe kahyun chhe keḥ — ‘‘अपुण्यमव्रतैः पुण्यं व्रतैर्मोक्षस्तयोर्व्ययः । अव्रतानीव मोक्षार्थी
व्रतान्यपि ततस्त्यजेत् ।। [arthaḥ — avratothī pāpano bandh ane vratothī puṇyano bandh thāy chhe,
te banneno nāsh te mokṣha chhe; tethī mokṣhārthī puruṣhe avratonī jem vratono paṇ tyāg
karavo.]’’ parantu avratono pahelān tyāg karīne pachhī vratomān sthir thaīne nirvikalpa
samādhirūp paramātmapad pāmīne pachhī ekadesh vratono paṇ tyāg kare chhe. te paṇ
shrīpūjyapād svāmīe ja kahyun chheḥ ‘‘अव्रतानि परित्यज्य व्रतेषु परिनिष्ठितः । त्यजेत्तान्यपि
संप्राप्य परमं पदमात्मनः ।। [arthaḥ — mokṣhārthī puruṣh avratone chhoḍīne vratomān sthir thaīne
paramātmapad prāpta kare ane paramātmapad pāmīne te vratono paṇ tyāg kare.]’’ parantu ā
visheṣh chheḥ — vyavahārarūp je prasiddha ekadesh vrato chhe temano tyāg karyo chhe, paṇ je
sarva shubhāshubhanī nivr̥uttirūp nishchay vrato chhe temane triguptilakṣhaṇ svashuddhātmasamvedanarūp
nirvikalpa dhyānamān svīkāryān chhe, temano tyāg karyo nathī.
prashnaḥ — prasiddha (ahinsādi) mahāvrato ekadesharūp kevī rīte thayān?
uttaraḥ — ahinsā mahāvratamān joke jīvonā ghātanī nivr̥utti chhe, topaṇ
jīvonī rakṣhā karavāmān pravr̥utti chhe. tevī ja rīte satya mahāvratamān asatya vachanono
joke tyāg chhe, topaṇ satya vachanamān pravr̥utti chhe. achaurya mahāvratamān joke dīdhā vinā
koī paṇ vastu levāno tyāg chhe paṇ āpavāmān āvel vastu levāmān pravr̥utti chhe.
e pramāṇe ekadesh pravr̥uttinī apekṣhāe e pāñche mahāvrat deshavrat chhe. te ekadesh
vratono triguptilakṣhaṇ nirvikalpa samādhinā kāḷe ‘tyāg’ chhe, paṇ samasta shubhāshubhanī
पूज्यपादस्वामिभिः — ‘‘अपुण्यमव्रतैः पुण्यं व्रतैमोक्षस्तयोर्व्ययः । अव्रतानीव मोक्षार्थी व्रतान्यपि
ततस्त्यजेत् ।।१।। किंत्वव्रतानि पूर्वं परित्यज्य ततश्च व्रतेषु तन्निष्ठो भूत्वा निर्विकल्पसमाधिरूपं
परमात्मपदं प्राप्य पश्चादेकदेशव्रतान्यपि त्यजति । तदप्युक्तम् तैरेव — ‘‘अव्रतानि परित्यज्य
व्रतेषु परिनिष्ठितः । त्यजेत्तान्यपि संप्राप्य परमं पदमात्मनः ।।१।।’’
अयं तु विशेषः — व्यवहाररूपाणि यानि प्रसिद्धान्येकदेशव्रतानि तानि त्यक्तानि ।
यानि पुनः सर्वशुभाशुभनिवृत्तिरूपाणि निश्चयव्रतानि तानि त्रिगुप्तिलक्षणस्वशुद्धात्म-
सम्वित्तिरूपनिर्विकल्पध्याने स्वीकृतान्येव, न च त्यक्तानि । प्रसिद्धमहाव्रतानि कथमेकदेश-
रूपाणि जातानि ? इति चेत्तदुच्यते — जीवघातनिवृत्तौ सत्यामपि जीवरक्षणे प्रवृत्तिरस्ति ।
तथैवासत्यवचनपरिहारेऽपि सत्यवचनप्रवृत्तिरस्ति । तथैव चादत्तादानपरिहारेऽपि दत्तादाने
प्रवृत्तिरस्तीत्याद्येकदेशप्रवृत्त्यपेक्षया देशव्रतानि तेषामेकदेशव्रतानां त्रिगुप्तिलक्षणनिर्विकल्प-

Page 254 of 272
PDF/HTML Page 266 of 284
single page version

background image
nivr̥uttirūp nishchayavratano nahi. ‘tyāg’ no sho1 artha chhe? jevī rīte hinsā ādirūp
pāñch avratonī nivr̥utti chhe tevī ja rīte ekadesh vratonī paṇ nivr̥utti chhe. shā māṭe?
trigupta avasthāmān pravr̥utti ane nivr̥uttirūp vikalpano svayamev avakāsh nathī. athavā
vāstavik rīte te ja nishchayavrat chhe. shā māṭe? kāraṇ ke temān pūrṇa nivr̥utti chhe.
dīkṣhā pachhī be ghaḍīmān ja bharat chakravartīe je mokṣha prāpta karyo temaṇe paṇ jinadīkṣhā
laīne viṣhay – kaṣhāyanī nivr̥uttirūp vratanā pariṇām kṣhaṇamātra (thoḍo vakhat) karīne pachhī
shuddhopayogarūp ratnatrayamay nishchayavrat nāmak vītarāg sāmāyik nāmanā nirvikalpa
dhyānamān sthir thaīne kevaḷagnān prāpta karyun chhe. parantu temane vratanā pariṇām thoḍo
samay rahyā hovāthī loko temanā vratanā pariṇāmane jāṇatā nathī. te ja bharat
chakravartīnā dīkṣhā - vidhānanun kathan karavāmān āve chhe ke — shrīvarddhamān tīrthaṅkar paramadevanā
samavasaraṇamān shreṇik mahārāje prashna karyo ke, ‘he bhagavān! bharat chakravartīne
jinadīkṣhā līdhā pachhī keṭalā samayamān kevaḷagnān thayun?’ shrīgautamasvāmīe uttar
āpyo – ‘‘पंचमुष्टिभिरुत्पाटय त्रोटयन् बन्धस्थितीन् कचान् । लोचान्तरमेवापद्राजन् श्रेणिक
केवलम् ।। [arthaḥ — he shreṇik! pañch muṣhṭithī keshaloch karīne, karmabandhanī sthiti
toḍatān, keshalochanī pachhī tarat ja bharat chakravartīe kevaḷagnān prāpta karī līdhun.]’’
समाधिकाले त्यागः, न च समस्तशुभाशुभनिवृत्तिलक्षणस्य निश्चयव्रतस्येति । त्यागः कोऽर्थः ?
यथैव हिंसादिरूपाव्रतेषु निवृत्तिस्तथैकदेशव्रतेष्वपि । कस्मादिति चेत् ? त्रिगुप्तावस्थायां
प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपविकल्पस्य स्वयमेवावकाशो नास्ति । अथवा वस्तुतस्तदेव निश्चयव्रतम् ।
कस्मात् — सर्वनिवृत्तित्वादिति । योऽपि घटिकाद्वयेन मोक्षं गतो भरतश्चक्री सोऽपि जिनदीक्षां
गृहीत्वा विषयकषायनिवृत्तिरूपं क्षणमात्रं व्रतपरिणामं कृत्वा पश्चाच्छुद्धोपयोगत्वरूपरत्नत्रयात्मके
निश्चयव्रताभिधाने वीतरागसामायिकसंज्ञे निर्विकल्पसमाधौ स्थित्वा केवलज्ञानं लब्धवानिति ।
परं किन्तु तस्य स्तोककालत्वाल्लोका व्रतपरिणामं न जानन्तीति । तदेव भरतस्य दीक्षाविधानं
कथ्यते । हे भगवन् ! जिनदीक्षादानानन्तरं भरतचक्रिणः कियति काले केवलज्ञानं जातमिति
श्रीवीरबर्द्धमानस्वामितीर्थकरपरमदेवसमवसरणमध्ये श्रेणिकमहाराजेन पृष्टे सति गौतमस्वामी
आह — ‘पञ्चमुष्टिभिरुत्पाटय त्रोटयन् बन्धस्थितीन् कचान् । लोचानंतरमेवापद्राजन् श्रेणिक
केवलम् ।१।’
1. ekalā ashubhabhāvano tyāg tene keṭalāk tyāg māne chhe te mānyatāno niṣhedh karī ashubh ane shubh
bhāvo – banneno tyāg; tene ahīn tyāg kahyo chhe.

Page 255 of 272
PDF/HTML Page 267 of 284
single page version

background image
ahīn, shiṣhya kahe chheḥ — ā pañchamakāḷamān dhyān nathī, kemake ā kāḷamān uttam
sanhananano abhāv chhe ane dash tem ja chaudapūrvanun shrutagnān paṇ nathī.
samādhānaḥ — ā kāḷamān shukladhyān nathī, parantu dharmadhyān chhe. shrīkundakundāchāryadeve
mokṣhaprābhr̥utamān (gāthā 76 – 77 mān) kahyun chhe ke, ‘‘bharatakṣhetramān duḥṣham nāmanā pañchamakāḷamān
gnānī jīvane dharmadhyān hoy chhe; te dharmadhyān ātmasvabhāvamān sthit thanārane hoy chhe;
je ām nathī mānato te agnānī chhe. atyāre paṇ samyagdarshan – gnān – chāritrarūp traṇ
ratnathī shuddha jīv ātmānun dhyān karīne indrapad athavā laukāntik devapad prāpta kare chhe
ane tyānthī chyavīne (manuṣhya thaīne) mokṣhane pāme chhe.’’
te ja pramāṇe tattvānushāsan nāmanā granthamān (gāthā 83 mān) kahyun chhe ke ‘‘ā
samaye (pañchamakāḷamān) jinendradev shukladhyānano niṣhedh kare chhe, paṇ shreṇī – ārohaṇ pahelān
thatā dharmadhyānanun astitva batāvyun chhe.’’ tathā je em kahyun chhe ke, ‘uttam sanhananano abhāv
hovāthī dhyān thatun nathī’ te utsargavachan chhe. apavādarūp vyākhyānathī to, upashamashreṇī ane
kṣhapakashreṇīmān shukladhyān thāy chhe ane te uttam sanhananathī ja thāy chhe, parantu apūrvakaraṇ
(8mā) guṇasthānathī nīchenān guṇasthānomān e dharmadhyān thāy chhe, te pahelān traṇ uttam
sanhananono abhāv hoy, topaṇ antim traṇ sanhananomān paṇ thāy chhe. ā paṇ te ja
tattvānushāsan granthamān (gāthā 84 mān) kahyun chhe — ‘‘vajrakāyavāḷāne dhyān thāy chhe evun
āgamanun vachan upasham ane kṣhapakashreṇīnā dhyānanī apekṣhāe kahyun chhe. e vachan nīchenān
अत्राह शिष्यः । अद्य काले ध्यानं नास्ति । कस्मादिति चेत् —
उत्तमसंहननाभावद्दशचतुर्दशपूर्वगतश्रुतज्ञानाभावाच्च । अत्र परिहारः — शुक्लध्यानं नास्ति
धर्मध्यानमस्तीति । तथाचोक्तं मोक्षप्राभृते श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः ‘भरहे दुस्समकाले धम्मज्झाणं
हवेइ णाणिस्स । तं अप्पसहावठिए ण हु मण्णइ सो दु अण्णाणी ।१। अज्जवि तिरयणसुद्धा
अप्पा ज्झाऊण लहइ इंदत्तं । लोयंतियदेवत्तं तत्थ चुदा णिव्वुदिं जंति ।२।’ तथैव
तत्त्वानुशासनग्रन्थे चोक्तं ‘‘अत्रेदानीं निषेधन्ति शुक्लध्यानं जिनोत्तमाः । धर्मध्यानं पुनः प्राहुः
श्रेणीभ्यां प्राग्विवर्त्तिनाम् ।१।’’ यथोक्तमुत्तमसंहननाभावात्तदुत्सर्गवचनम् । अपवादव्याख्यानेन,
पुनरुपशमक्षपकश्रेण्योः शुक्लध्यानं भवति, तच्चोत्तमसंहननेनैव, अपूर्वगुणस्थानादधस्तनेषु
गुणस्थानेषु धर्मध्यानं, तच्चादिमत्रिकोत्तमसंहननाभावेऽप्यन्तिमत्रिकसंहननेनापि भवति ।
तदप्युक्तं तत्रैव तत्त्वानुशासने ‘‘यत्पुनर्वज्रकायस्य ध्यानमित्यागमे वचः । श्रेण्योर्ध्यानं
प्रतीत्योक्तं तन्नाधस्तान्निषेधकम् ।१।’’

Page 256 of 272
PDF/HTML Page 268 of 284
single page version

background image
guṇasthānomān dharmadhyānanun niṣhedhak nathī. 1.’’
je em kahyun chhe ke, ‘dash tathā chaud pūrvanā shrutagnānathī dhyān thāy chhe’ te
paṇ utsargavachan chhe. apavād – vyākhyānathī to pāñch samiti ane traṇ guptinā
pratipādak sārabhūt shrutagnānathī paṇ dhyān thāy chhe ane kevaḷagnān paṇ thāy chhe.
jo evun apavādavyākhyān na hoy to ‘‘tuṣh – māṣhanun uchchāraṇ karatān shrīshivabhūti
muni kevaḷagnānī thaī gayā’’ ityādi gandharvārādhanādi granthomān kahelun kathan kevī rīte
ghaṭe? shaṅkāḥ — shrīshivabhūti muni pāñch samiti ane traṇ guptionun pratipādan
karanār dravyashrut jāṇatā hatā ane bhāvashrut temane pūrṇapaṇe hatun? uttaraḥ — em
na kahevun joīe; kem ke jo teo pāñch samiti ane traṇ guptinā pratipādak
dravyashrutane jāṇatā hot to ‘na dveṣh kar, na rāg kar,’ e ek pad kem na jāṇe?
māṭe ja jaṇāy chhe ke, pāñch samiti ane traṇ guptirūp āṭh pravachanamātāpramāṇ
ja bhāvashrut temane hatun ane dravyashrut kāī paṇ nahotun. ā vyākhyān ame kalpit
nathī kahyun; te chāritrasār ādi shāstromān paṇ kahevāyelun chhe. te ā pramāṇeḥ —
antarmuhūrtamān jeo kevaḷagnān prāpta kare chhe teo kṣhīṇakaṣhāy guṇasthānamān rahenār
‘nirgranth’ nāmanā r̥̄iṣhi kahevāy chhe. temane utkr̥uṣhṭapaṇe chaud pūrva shrutagnān hoy chhe ane
jaghanyapaṇe pāñch samiti ane traṇ gupti jeṭalun ja shrutagnān hoy chhe.
यथोक्तं दशचतुर्दशपूर्वगतश्रुतज्ञानेन ध्यानं भवति तदप्युत्सर्गवचनम् ।
अपवादव्याख्यानेन पुनः पञ्चसमितित्रिगुप्तिप्रतिपादकसारभूतश्रुतेनापि ध्यानं भवति
केवलज्ञानश्च । यद्येवमपवादव्याख्यानं नास्ति तर्हि ‘‘तुसमासं घोसन्तो सिवभूदी केवली जादो’’
इत्यादिगन्धर्वाराधनादिभणितं व्याख्यानम् कथम् घटते ? अथ मतम् — पञ्चसमिति-
त्रिगुप्तिप्रतिपादकं द्रव्यश्रुतमिति जानाति । इदं भावश्रुतं पुनः सर्वमस्ति । नैवं वक्तव्यम् । यदि
पञ्चसमितित्रिगुप्तिप्रतिपादकं द्रव्यश्रुतं जानाति तर्हि ‘‘मा रूसह मा तूसह’’ इत्येकं पदं किं
न जानाति । तत एव ज्ञायतेऽष्टप्रवचनमातृप्रमाणमेव भावश्रुतं, द्रव्यश्रुतं पुनः किमपि नास्ति ।
इदन्तु व्याख्यानमस्माभिर्न कल्पितमेव । तच्चारित्रसारादिग्रन्थेष्वपि भणितमास्ते । तथाहि —
अन्तर्मुहूर्तादूर्ध्वं ये केवलज्ञानमुत्पादयन्ति ते क्षीणकषायगुणस्थानवर्त्तिनो निर्ग्रंथसंज्ञा ऋषयो
भण्यन्ते । तेषां चोत्कर्षेण चतुर्दशपूर्वादिश्रुतं भवति, जघन्येन पुनः पञ्चसमिति-
त्रिगुप्तिमात्रमेवेति ।

Page 257 of 272
PDF/HTML Page 269 of 284
single page version

background image
shaṅkāḥ — mokṣhane māṭe dhyān karavāmān āve chhe ane ā kāḷe mokṣha to nathī; to
dhyān karavānun shun prayojan chhe? uttaraḥ — em nathī, kem ke ā kāḷe paṇ paramparāe
mokṣha chhe. prashnaḥ — paramparāe mokṣha kevī rīte chhe? uttaraḥ — dhyān karanār svashuddhātmānī
bhāvanānā baḷathī sansāranī sthiti alpa karīne svargamān jāy chhe, tyānthī āvīne
manuṣhyabhavamān ratnatrayanī bhāvanā prāpta karīne shīghra mokṣha jāy chhe. je bharat, sagar,
rāmachandrajī, pāṇḍavo vagere mokṣhe gayā chhe teo paṇ pūrvabhavamān bhedābhed – ratnatrayanī
bhāvanāthī sansāranī sthiti ghaṭāḍīne pachhī mokṣhe gayā chhe. te ja bhave badhāne mokṣha thāy
chhe, evo niyam nathī.
uparokta kathan pramāṇe alpa shrutagnānathī paṇ dhyān thāy chhe e jāṇīne shun karavun?
[durdhyān chhoḍīne dhyān karavun, em samajāvavāmān āve chhe.] ‘‘dveṣhathī1 koīne māravā,
bāndhavā ke aṅg kāpavānun ane rāgathī parastrī ādinun je chintavan chhe tene nirmaḷabuddhinā
dhārak āchāryo jinamatamān apadhyān kahe chhe.1. 2he jīv, saṅkalparūpī kalpavr̥ukṣhano āshray
karavāthī tārun chitta ā manoratharūpī sāgaramān ḍūbī jāy chhe; te vikalpomān vāstavik rīte
tārun kāī paṇ prayojan siddha thatun nathī, ūlaṭun kaluṣhatāno āshray karanārāonun akalyāṇ
thāy chhe. 2. jevī 3rīte durbhāgyathī duḥkhī manavāḷā tārā antaramān bhog bhogavavānī
ichchhāthī vyartha taraṅgo ūṭhyā kare chhe tevī rīte jo te man paramātmarūp sthānamān sphurāyamān
अथ मतं — मोक्षार्थं ध्यानं क्रियते न चाद्य काले मोक्षोऽस्ति; ध्यानेन किं
प्रयोजनम् ? नैवं, अद्य कालेऽपि परम्परया मोक्षोऽस्ति । कथमिति चेत् ? स्वशुद्धात्म-
भावनाबलेन संसारस्थितिं स्तोकां कृत्वा देवलोकं गच्छति, तस्मादागत्य मनुष्यभवे
रत्नत्रयभावनां लब्ध्वा शीघ्र मोक्षं गच्छतीति । येऽपि भरतसगररामपाण्डवादयो मोक्षं गतास्तेपि
पूर्वभवे भेदाभेदरत्नत्रयभावनया संसारस्थितिं स्तोकां कृत्वा पञ्चान्मोक्षं गताः । तद्भवे सर्वेषां
मोक्षो भवतीति नियमो नास्ति । एवमुक्तप्रकारेण अल्पश्रुतेनापि ध्यानं भवतीति ज्ञात्वा किं
कर्तव्यम् — ‘‘वधबन्धच्छेदादेर्द्वेषाद्रागाच्च परकलत्रादेः । आध्यानमपध्यानं शासति जिनशासने
विशदाः ।१। संकल्पकल्पतरुसंश्रयणात्त्वदीयं चेतो निमज्जति मनोरथसागरेऽस्मिन् । तत्रार्थतः
तव चकास्ति न किंचनापि पक्षेऽपरं भवति कल्मषसंश्रयस्य ।२। दौर्विध्यदग्धमन-
सोऽन्तरुपात्तमुक्तेश्चित्तं यथोल्लसति ते स्फु रितोत्तरङ्गम् । धाम्नि स्फु रेद्यदि तथा परमात्मसंज्ञे
1. shrī ratnakaraṇḍ shrāvakāchār gā. 78
2. shrī yashastilak champū a. 2 gā. 132
3. shrī yashastilak champū a. 2 gā. 134

Page 258 of 272
PDF/HTML Page 270 of 284
single page version

background image
thāy to tāro janma kevī rīte niṣhphaḷ thāy? 3. ākāṅkṣhāthī1 kaluṣhit thayelo ane kām –
bhogomān mūrchchhit evo ā jīv bhog na bhogavavā chhatān paṇ bhāvathī karmo bāndhe chhe.
4. — ityādirūp (ukta gāthāomān kahelā) durdhyānane chhoḍīne (ām karavun – )
2
nirmamatvamān sthir thaīne, anya padārthomān mamatvabuddhino hun tyāg karun chhun; mane ātmānun
ja avalamban chhe, anya sarvano hun tyāg karun chhun. 1. māro3 ātmā ja darshan chhe, ātmā
ja gnān chhe, ātmā ja chāritra chhe, ātmā ja pratyākhyān chhe, ātmā ja samvar chhe ane
ātmā ja yog chhe. 2. gnānadarshanalakṣhaṇavāḷo 4ek māro ātmā ja shāshvat chhe ane anya
sarva sanyogalakṣhaṇavāḷā bhāvo mārāthī bāhya chhe. 3. – ityādi sārabhūt padonun grahaṇ karīne
dhyān karavun.
have, mokṣhanā viṣhayamān pharīthī nay – vichār kahevāmān āve chheḥ — pratham to mokṣha
bandhapūrvak chhe. te ja kahyun chhe — ‘‘5jo jīv mukta chhe to pahelān e jīvane bandh avashya
hovo joīe. kem ke jo bandh na hoy to mokṣha kevī rīte hoī shake? abandhanī (bandhāyelo
na hoy tenī) mukti thatī nathī to muñch dhātuno prayog ja nakāmo chhe.’ shuddha nishchayanayathī
bandh nathī tathā bandhapūrvak mokṣha paṇ nathī. jo shuddha nishchayanayathī bandh hoy to sadāy bandh
कौतस्कुती तव भवेद्विफला प्रसूतिः ।३। कंखिद कलुसिदभूतो कामभोगेहिं मुच्छिदो जीवो ।
ण य भुंजंतो भोगे बंधदि भावेण कम्माणि ।४।’’ इत्याद्यपध्यानंत्यक्त्वा — ‘‘ममत्तिं
परिवज्जामि णिम्ममत्तिमुवट्ठिदो । आलंवणं च मे आदा अवसेसाइं वोसरे ।१। आदा खु मज्झ
णाणे आदा मे दंसणे चरित्ते य । आदा पच्चक्खाणे आदा मे संवरे जोगे ।३। एगो मे सस्सदो
अप्पा णाणदंसणलक्खणो । सेसा मे बाहिरा भावा सव्वे संजोगलक्खणा ।३।’’
इत्यादिसारपदानि गृहीत्वा च ध्यानं कर्त्तव्यमिति ।
अथ मोक्षविषये पुनरपि नयविचारः कथ्यते । तथा हि — मोक्षस्तावत् बंधपूर्वकः ।
तथाचोक्तं — ‘‘मुक्तश्चेत् प्राक्भवेद्बन्धो नो बन्धो मोचनं कथम् । अबन्धे मोचनं नैव
मुञ्चेरर्थो निरर्थकः ।१।’’ बंधश्च शुद्धनिश्चयनयेन नास्ति, तथा बंधपूर्वको मोक्षोऽपि । यदि
पुनः शुद्धनिश्चयेन बंधो भवति तदा सर्वदैव बंध एव, मोक्षो नास्ति । किंच — यथा
1. shrī mūḷāchār a. 2 gā. 81. 2.shrī niyamasār gāthā 99.
3. shrī niyamasār gāthā 100. 4.shrī niyamasār gāthā 102.
5. shrī paramātma prakāsh a. 1 gāthā 59 ṭīkā.

Page 259 of 272
PDF/HTML Page 271 of 284
single page version

background image
ja rahe, mokṣha thāy ja nahi. visheṣhaḥ — jevī rīte sāṅkaḷathī bandhāyelā puruṣhane, bandhanāshanā
kāraṇabhūt bhāvamokṣhasthānīy (bandhane chhedavānā kāraṇabhūt je bhāvamokṣha tenā samān)
sāṅkaḷanā bandhanane chhedavānā kāraṇabhūt je udyam te puruṣhanun svarūp nathī, tem ja
dravyamokṣhasthānīy je sāṅkaḷ ane puruṣhanun pr̥uthakkaraṇ (judā paḍavun) te paṇ puruṣhanun svarūp
nathī, parantu te bannethī (udyamathī tem ja sāṅkaḷathī puruṣhanā pr̥uthakkaraṇathī) judun je hasta –
pādādirūp jovāmān āve chhe te ja puruṣhanun svarūp chhe. tevī ja rīte shuddhopayog – lakṣhaṇavāḷun
bhāvamokṣhanun svarūp te shuddhanishchayathī jīvanun svarūp nathī, temaj tenāthī sādhya jīv ane
karmanā pradeshonā pr̥uthakkaraṇarūp (judā paḍavārūp) dravyamokṣha te paṇ jīvano svabhāv nathī,
parantu te bannethī (bhāvamokṣhathī temaj dravyamokṣhathī) bhinna je anant gnānādi guṇarūp
svabhāvavāḷun chhe, phaḷabhūt chhe, te ja shuddha jīvanun svarūp chhe. ahīn tātparya e chhe ke, jem
vivakṣhit – ekadesh – shuddhanishchayanayathī pūrve mokṣhamārganun vyākhyān chhe tem paryāy – mokṣharūp je
mokṣha chhe te paṇ ekadesh – shuddha – nishchayanayathī chhe, parantu shuddha nishchayanayathī nathī. je shuddha
dravyashaktirūp shuddha pāriṇāmik – paramabhāv lakṣhaṇavāḷo paramanishchayamokṣha chhe te to jīvamān
pahelethī ja vidyamān chhe, te (paramanishchayamokṣha) jīvamān have thashe em nathī. te ja param
nishchayamokṣha rāgādi vikalpa rahit, mokṣhanā kāraṇabhūt, dhyānabhāvanā – paryāyamān dhyey thāy
chhe, parantu te nishchayamokṣha dhyānabhāvanā paryāyarūp nathī. jo ekānte dravyārthikanayathī paṇ tene
ja (param nishchay – mokṣhane ja mokṣhanā kāraṇabhūt dhyānabhāvanāparyāy kahevāmān āve to dravya
श्रृङ्खलाबद्धपुरुषस्य बंधच्छेदकारणभूतभावमोक्षस्थानीयं बंधच्छेदकारणभूतं पौरुषं पुरुषस्वरूपं न
भवति, तथैव श्रृङ्खलापुरुषयोर्यद्द्रव्यमोक्षस्थानीयं पृथक्करणं तदपि पुरुषस्वरूपं न भवति । किंतु
ताभ्यां भिन्नं यद्दृष्टं हस्तपादादिरूपं तदेव पुरुषस्वरूपम् । तथैव शुद्धोपयोगलक्षणं
भावमोक्षस्वरूपं शुद्धनिश्चयेन जीवस्वरूपं न भवति, तथैव तेन साध्यं यज्जीवकर्मप्रदेशोः
पृथक्करणं द्रव्यमोक्षरूपं तदपि जीवस्वभावो न भवति; किंतु ताभ्यां भिन्नं
यदनन्तज्ञानादिगुणस्वभावं फलभूतं तदेव शुद्धजीवस्वरूपमिति । अयमत्रार्थ : — यथा
विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन पूर्वं मोक्षमार्गो व्याख्यातस्तथा पर्यायमोक्षरूपो मोक्षोऽपि, न च
शुद्धनिश्चयनयेनेति । यस्तु शुद्धद्रव्यशक्तिरूपः शुद्धपारिणामिकपरमभावलक्षणपरमनिश्चयमोक्षः,
स च पूर्वमेव जीवे तिष्ठतीदानीं भविष्यतीत्येवं न । स एव रागादिविकल्परहिते मोक्षकारणभूते
ध्यानभावनापर्याये ध्येयो भवति, न च ध्यानभावनापर्यायरूपः । यदि पुनरेकान्तेन
द्रव्यार्थिकनयेनापि स एव मोक्षकारणभूतो ध्यानभावना पर्यायो भण्यते तर्हि

Page 260 of 272
PDF/HTML Page 272 of 284
single page version

background image
ane paryāyarūp be dharmonā ādhārabhūt jīv – dharmīne mokṣhanī paryāy pragaṭ thatān jem
dhyānabhāvanāparyāyarūpe vināsh thāy chhe, tem dhyeyabhūt jīvano shuddhapāriṇamikabhāvalakṣhaṇ-
vāḷā dravyarūpe paṇ vināsh thashe. parantu dravyarūpe to jīvano vināsh nathī. tethī siddha thayun
ke ‘shuddha pāriṇāmikabhāvathī (jīvane) bandh ane mokṣha nathī.’
have, ‘ātmā’ shabdano artha kahe chheḥ ‘‘अत्’’ dhātuno artha ‘‘satat gaman’’ chhe.
‘‘gaman’’ shabdano ahīn ‘‘gnān’’ artha thāy chhe, kāraṇ ke ‘‘badhā gatirūp arthavāḷā dhātuo
gnānarūp arthavāḷā hoy chhe’ evun vachan chhe. te kāraṇe, yathāsambhav gnān – sukhādi guṇomān
‘‘आ’’ arthāt sarvaprakāre ‘‘अतति’’ arthāt varte te ātmā chhe athavā shubh – ashubh man
- vachan - kāyānī kriyā dvārā yathāsambhav tīvra – mandādirūpe je ‘‘आ’’ arthāt pūrṇarūpe ‘‘अतति’’
varte te ātmā chhe. athavā utpād, vyay ane dhrauvya e traṇe dharmodvārā je ‘‘आ’’
arthāt pūrṇarūpe ‘‘अतति’’ arthāt varte te ātmā chhe.
jem ek ja chandramā anek jaḷabharelā ghaḍāomān dekhāy chhe tem ek ja jīv
anek sharīromān rahe chhe, em keṭalāk kahe chhe paṇ te ghaṭatun nathī. kem ghaṭatun nathī? chandranān
kiraṇarūp upādhinā vashe ghaḍāmānnā jaḷanān pudgalo ja anek chandranā ākārarūpe pariṇamyān
chhe, ek chandramā anekarūpe pariṇamyo nathī. te bābatamān draṣhṭānt kahe chhe — jem devadattanā
द्रव्यपर्यायरूपधर्मद्वयाधारभूतस्य जीवधर्मिणो मोक्षपर्याये जाते सति यथा
ध्यानभावनापर्यायरूपेण विनाशो भवति, तथा ध्येयभूतस्य जीवस्य
शुद्धपारिणामिकभावलक्षणद्रव्यरूपेणापि विनाशः प्राप्नोति, न च द्रव्यरूपेण विनाशोऽस्ति । ततः
स्थितं शुद्धपारिणामिकमेव बन्धमोक्षौ न भवत इति ।
अथात्मशब्दार्थः कथ्यते । ‘‘अत’’ धातुः सातत्यगमनेऽर्थे वर्तते । गमनशब्देनात्र ज्ञानं
भण्यते, ‘‘सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्था’’ इति वचनात् । तेन कारणेन यथासंभवं ज्ञानसुखादिगुणेषु
आसमन्तात् अतति वर्तते यः स आत्मा भण्यते । अथवा शुभाशुभमनोवचनकाय-
व्यापारैर्यथासम्भवं तीव्रमन्दादिरूपेण आसमन्तादतति वर्तते यः स आत्मा । अथवा
उत्पादव्ययध्रौव्यैरासमन्तादतति वर्तते यः स आत्मा ।
किञ्च — यथैकोऽपि चन्द्रमा नानाजलघटेषु दृश्यते तथैकोऽपि जीवो नानाशरीरेषु
तिष्ठतीति वदन्ति तत्तु न घटते । कस्मादिति चेत् — चन्द्रकिरणोपाधिवशेन घटस्थजलपुद्गला
एव नानाचन्द्राकारेण परिणता, न चैकश्चन्द्रः ।
तत्र दृष्टान्तमाह — यथा देवदत्तमुखोपाधिवशेन

Page 261 of 272
PDF/HTML Page 273 of 284
single page version

background image
mukharūp upādhinā vashe anek darpaṇonān pudgalo ja anek mukhanā ākārarūpe pariṇamyān
chhe, ek devadattanun mukh anekarūpe pariṇamyun nathī. jo devadattanun mukh ja anek mukharūpe
pariṇamatun hoy to to darpaṇamān rahel devadattanā mukhanān pratibimb paṇ chetan banī jāy;
paṇ em to banatun nathī. vaḷī, jo ek ja jīv hoy to ek jīvane sukh - duḥkh, jīvan
- maraṇ ādi prāpta thatān te ja kṣhaṇe badhā jīvone jīvan - maraṇ ādi prāpta thavān joīe;
paṇ tem dekhātun nathī. athavā je em kahe chhe ke, ‘ek ja samudra chhe te kyāṅk khārā
pāṇīvāḷo chhe ane kyāṅk mīṭhā pāṇīvāḷo chhe. tem ek ja jīv badhān sharīromān vidyamān
chhe.’ temanun e kahevun paṇ ghaṭatun nathī. kem nathī ghaṭatun? samudramān jaḷarāshinī apekṣhāe
ekatā chhe, jaḷanā kaṇonī apekṣhāe ekatā nathī. jo jaḷakaṇonī apekṣhāe ekatā hoy
to samudramānthī thoḍun jaḷ grahaṇ karatān bākīnun badhun jaḷ tenī sāthe ja kem nathī āvatun?
te kāraṇe e siddha thayun ke, soḷavalā sonānā rāshinī jem anant gnānādi lakṣhaṇanī
apekṣhāe jīvarāshimān ekatā chhe paṇ ek jīvanī apekṣhāe (samasta jīvarāshimān ek
ja jīv hovānī apekṣhāe) jīvarāshimān ekatā nathī.
have, ‘adhyātma’ shabdano artha kahevāmān āve chheḥ mithyātva, rāg ādi samasta
vikalpajāḷanā tyāgathī svashuddhātmāmān je anuṣhṭhān tene ‘adhyātma’ kahe chhe.
evī rīte, dhyānanī sāmagrīnā vyākhyānanā upasanhārarūpe ā gāthā pūrī thaī. 57.
नानादर्पणस्थपुद्गला एव नानामुखाकारेण परिणता, न चैकं देवदत्तमुखं नानारूपेण
परिणतम् । परिणमतीति चेत् — तर्हि दर्पणस्थप्रतिबिम्बं चैतन्यं प्राप्नोतीति, न च तथा । किन्तु
यद्येक एव जीवो भवति, तदैकजीवस्य सुखदुःखजीवितमरणादिके प्राप्ते तस्मिन्नेव क्षणे सर्वेषां
जीवितमरणादिकं प्राप्नोति, न च तथा दृश्यते । अथवा ये वदन्ति यथैकोपि समुद्रः क्वापि
क्षारजलः क्वापि मिष्टजलस्तथैकोऽपि जीवः सर्वदेहेषु तिष्ठतीति । तदपि न घटते । कथमिति
चेत् — जलराश्यपेक्षया तत्रैकत्वं, न च जलपुद्गलापेक्षया तत्रैकत्वम् । यदि जलपुद्गलापेक्षया
भवत्येकत्वं तर्हि स्तोकजले गृहीते शेषजलं सहैव किन्नायाति । ततः स्थितं
षोडशवर्णिकासुवर्णराशिवदनन्तज्ञानादिलक्षणं प्रत्येकं जीवराशिं प्रति, न चैकजीवापेक्षयैति ।
अध्यात्मशब्दस्यार्थः कथ्यते । मिथ्यात्वरागादिसमस्तविकल्पजालरूपपरिहारेण
स्वशुद्धात्मन्यधि यदनुष्ठानं तदध्यात्ममिति । एवं ध्यानसामग्रीव्याख्यानोपसंहाररूपेण गाथा
गता ।।५७।।

Page 262 of 272
PDF/HTML Page 274 of 284
single page version

background image
have, granthakār potānā abhimānanā parihāranun kathan kare chheḥ —
gāthā 58
gāthārthaḥ — alpashrutanā dhārak nemichandra munie je ā dravyasaṅgrah rachyun chhe tenun
doṣhothī rahit ane shrutagnānathī pūrṇa evā āchāryo shodhan karo.
ṭīkāḥ — ‘‘सोधयंतु’’ shuddha karo. koṇ shuddha karo? ‘‘मुणिणाहा’’ munināth,
muniomān pradhān, kevā muninātho? ‘‘दोससंचयचुदा’’ nirdoṣh paramātmāthī vilakṣhaṇ je
rāgādi doṣho ane nirdoṣh paramātmādi tattvone jāṇavāmān je sanshay – vimoh – vibhramarūp
doṣho – tenāthī rahit hovāthī jeo ‘doṣhasañchayachyut’ chhe. vaḷī kevā muninātho? ‘‘सुदपुण्णा’’
vartamān paramāgam nāmak dravyashrutathī ane te paramāgamanā ādhāre utpanna nirvikār –
svasamvedanagnānarūp bhāvashrutathī paripūrṇa hovāthī shrutapūrṇa chhe. (teo) kone shuddha karo?
‘‘दव्वसंगहमिणं’’ shuddha - buddha - ekasvabhāv paramātmā ādi dravyono saṅgrah te dravyasaṅgrah, evā
अथौद्धत्यपरिहारं कथयति : —
दव्वसंगहमिणं मुणिणाहा दोससंचयचुदा सुदपुण्णा ।
सोधयंतु तणुसुत्तधरेण णेमिचन्दमुणिणा भणियं जं ।।५८।।
द्रव्यसंग्रहं इमं मुनिनाथाः दोषसंचयच्युताः श्रुतपूर्णाः ।
शोधयन्तु तनुश्रुतधरेण नेमिचन्द्रमुनिना भणितं यत् ।।५८।।
व्याख्या — ‘‘सोधयंतु’’ शुद्धं कुर्वन्तु । के कर्तारः ? ‘‘मुणिणाहा’’ मुनिनाथा
मुनिप्रधानाः । किं विशिष्टाः ? ‘‘दोससंचयचुदा’’ निर्दोषपरमात्मनो विलक्षणा ये
रागादिदोषास्तथैव च निर्दोषपरमात्मादितत्त्वपरिज्ञानविषये संशयविमोहविभ्रमास्तैश्च्युता रहिता
दोषसंचयच्युताः । पुनरपि कथम्भूताः ? ‘‘सुदपुण्णा’’ वर्तमानपरमागमाभिधानद्रव्यश्रुतेन तथैव
तदाधारोत्पन्ननिर्विकारस्वसम्वेदनज्ञानरूपभावश्रुतेन च पूर्णाः समग्राः श्रुतपूर्णाः । कं
शोधयन्तु ? ‘‘दव्वसंगहमिणं’’ शुद्धबुद्धैकस्वभावपरमात्मादिद्रव्याणां संग्रहो द्रव्यसंग्रहस्तं
nemichandra muni tanu shrut liyo, granth dravyasaṅgrah main kiyo;
je mahān muni bahu - shrut - dhār, doṣh - rahit te sodhahu tār. 58.

Page 263 of 272
PDF/HTML Page 275 of 284
single page version

background image
‘dravyasaṅgrah’ nāmanā ā — pratyakṣha granthane. kevā dravyasaṅgrah granthane? ‘‘भणियं जं’’ je granthanun
pratipādan karavāmān āvyun chhe tene. koṇe pratipādan karyun chhe? ‘‘णेमिचन्दमुणिणा’’
samyagdarshan ādi nishchay - vyavahārarūp1 pañchāchār sahit āchārya shrī nemichandra siddhāntidev
nāmanā munie.
kevā nemichandra munie? ‘‘तणुसुत्तधरेण’’ alpashrutadhārīe. je alpashrutane dhāraṇ kare
te alpashrutadhārī chhe. (temaṇe ā granthanun pratipādan karyun chhe.) e pramāṇe kriyā ane kārakono
sambandh chhe.
e rīte dhyānanā upasanhārarūp traṇ gāthāo vaḍe ane uddhatapaṇānā tyāgane māṭe
ek prākr̥it chhandathī bījā antarādhikāramān trījun sthaḷ samāpta thayun. 58.
evī rīte be antarādhikāro dvārā vīs gāthāothī mokṣhamārgano pratipādak trījo
adhikār samāpta thayo.
ā granthamān ‘vivakṣhit viṣhayanī sandhi thāy chhe’ e vachan pramāṇe padonī sandhino
niyam nathī. (kyāṅk sandhi karavāmān āvī chhe, kyāṅk nahi.) saraḷatāthī bodh thāy māṭe
vākyo nānān nānān banāvavāmān āvyān chhe. liṅg, vachan, kriyākārakasambandh, samās, visheṣhaṇ
ane vākyasamāpti ādi doṣh ane shuddhātmā ādi tattvonā kathanamān vismaraṇano doṣh
द्रव्यसंग्रहाभिधानम् ग्रन्थमिमं प्रत्यक्षीभूतम् । किं विशिष्टं ? ‘‘भणियं जं’’ भणितः
प्रतिपादितो यौ ग्रन्थः । केन कर्तृभूतेन ? ‘‘णेमिचन्दमुणिणा’’ श्री नेमिचन्द्रमुनिना श्री
नेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवाभिधानेन मुनिना सम्यग्दर्शनादिनिश्चयव्यवहाररूपपञ्चाचारोपेताचार्येण ।
कथम्भूतेन ? ‘‘तणुसुत्तधरेण’ तनुश्रुतधरेण तनुश्रुतं स्तोकं श्रुतं तद्धरतीति तनुश्रुतधरस्तेन ।
इति क्रियाकारकसम्बन्धः । एवं ध्यानोपसंहारगाथात्रयेण, औद्धत्यपरिहारार्थं प्राकृतवृत्तेन च
द्वितीयान्तराधिकारे तृतीयं स्थलं गतम् ।।५८।। इत्यन्तराधिकारद्वयेन विंशतिगाथाभिर्मोक्ष-
मार्गप्रतिपादकनामा तृतीयोऽधिकारः समाप्तः ।
अत्र ग्रन्थे ‘विवक्षितस्य सन्धिर्भवति’ इति वचनात्पदानां सन्धिनियमो नास्ति ।
वाक्यानि च स्तोकस्तोकानि कृतानि सुखबोधनार्थम् । तथैव लिङ्गवचनक्रियाकारक-
सम्बन्धसमासविशेषणवाक्यसमाप्त्यादिदूषणं तथा च शुद्धात्मादिप्रतिपादनविषये विस्मृतिदूषणं च
1. nishchay - vyavahār pañchāchār ek sāthe bhāvaliṅgī munione ja hoy chhe, em ahīn spaṣhṭa karyun chhe.

Page 264 of 272
PDF/HTML Page 276 of 284
single page version

background image
vidvānoe grahaṇ na karavo.
ām pūrvokta prakāre ‘‘जीवमजीवं दव्वं’’ ityādi sattāvīs gāthāo vaḍe ṣhaṭdravya –
pañchāstikāyapratipādak nāmano pratham adhikār chhe. tyārapachhī ‘‘आसवबन्धण’ ityādi
agiyār gāthāo vaḍe sātatattva – navapadārthapratipādak nāmano bījo adhikār chhe. tyārapachhī
‘‘सम्मद्दंसण’’ ityādi vīs gāthāo vaḍe mokṣhamārga – pratipādak nāmano trījo adhikār
chhe.
e pramāṇe shrī nemichandra siddhāntidev virachit traṇ adhikāranī aṭhāvan gāthāo
yukta dravyasaṅgrah nāmanā granthanī shrī brahmadevakr̥ut sanskr̥it ṭīkāno bra. vrajalāl giradharalāl
shāh (vaḍhavāṇ nivāsī) kr̥ut gujarātī anuvād samāpta thayo.
विद्वद्भिर्न ग्राह्यमिति ।
एवं पूर्वोक्तप्रकारेण ‘‘जीवमजीवं दव्वं’’ इत्यादिसप्तविंशतिगाथाभिः षट्द्रव्यपञ्चास्ति-
कायप्रतिपादकनामा प्रथमोधिकारः । तदनन्तरं ‘‘आसव बन्धण’’ इत्येकादशगाथाभिः
सप्ततत्त्वनवपदार्थप्रतिपादकनामा द्वितीयोऽधिकारः । ततः परं ‘‘सम्मद्दंसण’’ इत्यादिविंशति-
गाथाभिर्मोक्षमार्गप्रतिपादकनामा तृतीयोऽधिकारः ।।
इत्यधिकारत्रयेनाष्टाधिकपञ्चाशत्सूत्रैः श्रीनेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवैर्विरचितस्य
द्रव्यसंग्रहाभिधानग्रन्थस्य सम्बन्धिनी श्रीब्रह्मदेवकृतवृत्तिः समाप्ता ।

Page 265 of 272
PDF/HTML Page 277 of 284
single page version

background image
❀

laghāudravyasaṅgrah
❀
छद्दव्वं पंच अत्थी सत्त वि तच्चाणि णव पयत्था य ।
भंगुप्पाय – धुवत्ता णिद्दिट्ठा जेण सो जिणो जयउ ।।१।।
arthaḥ — jemaṇe chha dravya, pāñch astikāy, sāt tattva, nav padārtha ane utpād
- vyay - dhrauvyano nirdesh karyo chhe te shrī jinendradev jayavant raho. 1.
जीवो पुग्गल धम्माऽधम्मागासो तहेव कालो य ।
दव्वाणि कालरहिया पदेश बाहुल्लदो अत्थिकाया य ।।२।।
arthaḥ — jīv, pudgal, dharma, adharma, ākāsh ane kāḷ (e chha) dravyo chhe; kāḷ
sivāyanān bākīnān pāñch dravyo, bahupradeshī hovāne kāraṇe astikāy chhe. 2.
जीवाजीवासवबंध संवरो णिज्जरा तहा मोक्खो ।
तच्चाणि सत्त एदे सपुण्ण – पावा पयत्त्था य ।।३।।
arthaḥ — jīv, ajīv, āsrav, bandh, samvar, nirjarā ane mokṣha e sāt tattvo
chhe; e sāt tattva puṇya ane pāp sahit nav padārtha chhe. 3.
जीवो होइ अमुत्तो सदेहमित्तो सचेयणा कत्ता ।
भोत्ता सो पुण दुविहो सिद्धो संसारिओ णाणा ।।४।।
arthaḥ — jīv (dravya) amūrtik, svadeh – pramāṇ, sachetan, kartā ane bhoktā chhe.
te jīv be prakāranā chhe, siddha ane sansārī; sansārī jīv anek prakāranā chhe. 4.
अरसमरूवमगंधं अव्वत्तं चेयणागुणमसद्दं ।
जाण अलिंगग्गहणं जीवमणिदिट्ठ – संट्ठाणं ।।५।।
arthaḥ — jīvane rasarahit, rūparahit, gandharahit, avyakta, shabdarahit, liṅg dvārā
na grahī shakāy tevo, jenun sansthān nirdiṣhṭa nathī evo ane chetanā guṇavāḷo jāṇavo. 5.

Page 266 of 272
PDF/HTML Page 278 of 284
single page version

background image
वण्ण – रस गंध – फासा विज्जंते जस्स जिणवरुद्दिट्ठा ।
मुत्तो पुग्गलकाओ पुढवी पहुदी हु सो सोढा ।।६।।
arthaḥ — jene varṇa, ras, gandh ane sparsha vidyamān chhe te mūrtik pudgalakāy pr̥ithvī
vagere chha prakāranī shrī jinendradeve kahī chhe. 6.
पुढवी जलं च छाया चउरिंदियविसय कम्म परमाणू ।
छव्विहभेयं भणियं पुग्गलदव्वं जिणिंदेहिं ।।७।।
arthaḥ — pr̥ithvī, jaḷ, chhāyā, (netrendriy sivāyanī) chār indriyonā viṣhayo,
karmavargaṇā ane paramāṇu; shrī jinendradeve pudgal dravyane (uparokta) chha prakāranun kahyun
chhe. 7.
गईपरिणयाण धम्मो पुग्गलजीवाण गमण – सहयारी ।
तोयं जह मच्छाणं अच्छंता णेव सो णेई ।।८।।
arthaḥ — gatirūpe pariṇamelā pudgal ane jīvone gamanamān sahakārī dharmadravya chhe,
jem māchhalīne (gaman karavāmān) jaḷ sahakārī chhe. gaman na karanār (pudgal ane jīvo)
ne te ( – dharmadravya) gati karāvatun nathī. 8.
ठाणजुयाण अधम्मो पुग्गलजीवाण ठाण – सहयारी ।
छाया जह पहियाणं गच्छांता णेव सो धरई ।।९।।
arthaḥ — sthit thatā pudgal ane jīvone sthir thavāmān sahakārī adharmadravya chhe;
jem chhānyo musāpharone sthir thavāmān sahakārī chhe. gaman karatā jīv ane pudgalone te
(adharma dravya) sthir karāvatun nathī. 9.
अवगासदाणजोग्गं जीवादीणं वियाण आयासं ।
जेण्हं लोगागासं अल्लोगागासमिदि दुविहं ।।१०।।
arthaḥ — je jīv ādi dravyone avakāsh devāne yogya chhe tene (shrī jinendradeve
kahel) ākāsh dravya jāṇo. jenā lokākāsh ane alokākāsh evā be prakār chhe. 10.
द्रव्यपरियट्टजादो जो सो कालो हवेइ ववहारो ।
लोगागासपएसो एक्केक्काणु य परमट्ठो ।।११।।

Page 267 of 272
PDF/HTML Page 279 of 284
single page version

background image
arthaḥ — je dravyonā parivartanathī utpanna thāy chhe te vyavahārakāḷ chhe; lokākāshamān
darek pradesh upar ekek kālāṇu sthit chhe, te paramārtha (nishchay) kāḷ chhe. 11.
लोयायासपदेसे एक्केक्के जि ट्ठिया हु एक्केक्का ।
रयणाणं रासीमिव ते कालाणू असंखदव्वाणि ।।१२।।
arthaḥ — je lokākāshanā ekek pradesh upar ratnonī rāshi jem ekek (kālāṇu)
sthit chhe, te kālāṇu asaṅkhyāt dravya chhe. 12.
संखातीदा जीवे धम्माऽधम्मे अणंत आयासे ।
संखादासंखादा मुत्ति पदेसाउ संति णो काले ।।१३।।
arthaḥ — ek jīvadravyamān, dharmadravyamān ane adharmadravyamān asaṅkhyāt pradesho chhe,
ākāsh dravyamān anant pradesh chhe, pudgalamān saṅkhyāt, asaṅkhyāt ane anant pradesho chhe;
kāḷamān pradesho nathī. (kāḷāṇu ekapradeshī chhe, temān shakti athavā vyaktinī apekṣhāe
bahupradeshīpaṇun nathī.) 13.
जावदियं आयासं अविभागीपुग्लाणुवट्टद्धं ।
तं खु पदेसं जाणे सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं ।।१४।।
arthaḥ — avibhāgī pudgal aṇu vaḍe jeṭalun ākāsh rokāy tene pradesh jāṇo.
te pradesh badhā (pudgal) paramāṇuone sthān devāmān samartha chhe. 14.
जीवो णाणी पुग्गल – धम्माऽधम्मायासा तहेव कालो य ।
अज्जीवा जिणभणिओ ण हु मण्णइ जो हु सो मिच्छो ।।१५।।
arthaḥ — jīv gnānī chhe, pudgal, dharma, adharma, ākāsh ane kāḷ ajīv chhe,
em shrī jinendradeve kahyun chhe, je ām nathī mānato te mithyādraṣhṭi chhe. 15.
मिच्छत्तं हिंसाई कसाय - जोगा य आसवो बंधो ।
सकसाई जं जीवो परिगिण्हइ पोग्गलं विविहं ।।१६।।
arthaḥ — mithyātva, hinsā ādi (avrat), kaṣhāy ane yogothī āsrav thāy chhe;
kaṣhāy sahit jīv je vividh prakāranān pudgalone grahaṇ kare chhe te bandh chhe. 16.

Page 268 of 272
PDF/HTML Page 280 of 284
single page version

background image
मिच्छत्ताईचाओ संवर जिण भणइ णिज्जरादेसे ।
कम्माण खओ सो पुण अहिलसिओ अणहिलसिओ य ।।१७।।
arthaḥ — shrī jinendradeve mithyātva ādinā tyāgane samvar kahel chhe, karmono ekadesh
kṣhay te nirjarā chhe ane te (nirjarā) abhilāṣhā sahit ane abhilāṣhā rahit ( – sakām,
akām) em be prakāranī chhe. 17.
कम्म बंधण – बद्धस्य सब्भूदस्संतरप्पणो ।
सव्वकम्म – विणिम्मुक्को मोक्खो होइ जिणेडिदो ।।१८।।
arthaḥ — karmonā bandhanathī baddha sadbhūt (prashasta) antarātmāne je sarvakarmothī
(pūrṇapaṇe) mukta thavun te mokṣha chhe — em shrī jinendradeve varṇan karyun chhe. 18.
सादाऽऽउ – णामगोदाणं पयडीओ सुहा हवे ।
पुण्ण तित्त्थयरादी अण्णं पावं तु आगमे ।।१९।।
arthaḥ — shātāvedanīy, shubh āyuṣhya, shubh nām ane shubh gotra tem ja tīrthaṅkar
ādi prakr̥itio te puṇya - prakr̥itio chhe; bākīnī bījī pāp - prakr̥itio chhe, em paramāgamamān
kahyun chhe. 19.
णासइ णर - पज्जाओ उप्पज्जइ देवपज्जओ तत्थ ।
जीवो स एव सव्वस्सभंगुप्पाया धुवा एवं ।।२०।।
arthaḥ — manuṣhya paryāy nāsh pāme chhe, dev paryāy utpanna thāy chhe ane jīv teno
te ja rahe chhe; evī rīte sarva dravyone utpād - vyay - dhrauvya hoy chhe. 20.
उप्पादप्पद्धंसा वत्त्थूणं होंति पज्जय - णाएण (णयण) ।
दव्वट्ठिएण णिच्चा बोधव्वा सव्वजिणवुत्ता ।।२१।।
arthaḥ — vastumān utpād ane vyay paryāyanayathī thāy chhe, dravyadraṣhṭithī vastu nitya
chhe em jāṇavun; shrī sarvagna jinendradeve ām kahyun chhe. 21.
एवं अहिगयसुत्तो सट्ठाणजुदो मणो णिरुंभिता ।
छंडउ रायं रोसं जइ इच्छइ कम्मणो णास (णासं) ।।२२।।
arthaḥ — jo karmono nāsh karavā ichchhatā ho to te pramāṇe sūtranā gnātā thaīne,
potānāmān sthit rahīne ane manane rokīne rāg ane dveṣhane chhoḍo. 22.