Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Om Ae Panche Parameshthionu Aadi Pad Kevee Reete Chhe!; Arahant Parameshthinu Swaroop; Sarvagyanee Siddhi Ange Charcha; Siddha Parameshthinu Swaroop; Aacharya Parameshthinu Swaroop; Upadhyay Parameshthinu Swaroop; Sadhu Parameshthinu Swaroop; Dhyey-Dhyata-Dhyananu Tatha Nay Vibhag; Shubhashubh Man-Vachan-Kayana Nirodharoop Param Dhyananu Swaroop.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 15

 

Page 229 of 272
PDF/HTML Page 241 of 284
single page version

background image
prashnaḥ — ‘on’ e pāñche parameṣhṭhīonun ādipad kevī rīte chhe?
uttaraḥ — ‘‘अरिहंता असरीरा आइरिया तह उवज्झाया । मुणिणो पढमक्खरणिप्पण्णो
ओंकारो पंच परमेट्ठी ।। [arthaḥ — arihantano pratham akṣhar ‘a’, asharīr (siddha)no pratham
akṣhar ‘a’, āchāryano pratham akṣhar ‘ā’, upādhyāyano pratham akṣhar ‘u’, munino pratham
akṣhar ‘m’ — e rīte pāñche parameṣhṭhīonā pratham akṣharothī banelo ‘oṅkār’ chhe, te ja pañch
parameṣhṭhīonān nāmanun ādipad chhe.]’’ — ā gāthāmān kahelā je pratham akṣhar chhe, temān
pahelā ‘समानः सवर्णे दीर्घो भवति’ e sūtrathī ‘a, a, ā,’ meḷavīne dīrgha ‘ā’ banāvīne
‘परश्च लोपम्’ e sūtrathī pachhīnā ‘ā’ no lop karīne, a a ā e traṇeno ‘ā’ siddha
karyo. pachhī ‘उवर्णे ओ’ e sūtrathī ā + u nā sthānamān ‘o’ banāvyo, evī rīte
svarasandhi karavāthī ‘om’ e shabda niṣhpanna thayo. ‘‘जवह ज्झाएह’’ mantrashāstranā sarvapadomān
sārabhūt, ā lok ane paralokamān iṣhṭa phaḷ āpanār ā padono artha jāṇīne pachhī
anantagnānādi guṇonā smaraṇarūpe ane vachananā uchchāraṇarūpe jāp karo, temaj
1shubhopayogarūp trigupta avasthāmān maunapūrvak dhyān karo. vaḷī te pado kevān chhe?
‘‘परमेट्ठिवाचयाणं’’ ‘arihant’ pad vāchak chhe ane anantagnānādi guṇothī yukta shrīarihant
e padanun vāchya arthāt abhidhey ( – kahevā yogya) chhe. ityādi prakāre pañch parameṣhṭhīnā
vāchak chhe. ‘‘अण्णं च गुरुवएसेण’’ pūrvokta pado sivāy bījānun paṇ bār hajār
shlokapramāṇ pañchanamaskāramāhātmya nāmanā granthamān kahyā pramāṇe laghu siddhachakra, br̥uhat
तत्कथमिति चेत् ? ‘‘अरिहंता असरीरा आइरिया तह उवज्झाया । मुणिणो
पढमक्खरणिप्पण्णो ओंकारो पंच परमेट्ठि ।१।’’ इति गाथाकथितप्रथमाक्षराणां ‘समानः सवर्णे
दीर्घो भवति’ ‘परश्च लोपम्’ ‘उवर्णे ओ’ इति स्वरसन्धिविधानेन ‘ओं’ शब्दो निष्पद्यते ।
कस्मादिति ? ‘जवह ज्झाएह’ एतेषां पदानां सर्वमंत्रवादपदेषु मध्ये सारभूतानां
इहलोकपरलोकेष्टफलप्रदानामर्थं ज्ञात्वा पश्चादनन्तज्ञानादिगुणस्मरणरूपेण वचनोच्चारणेन च
जापं कुरुत । तथैव शुभोपयोगरूपत्रिगुप्तावस्थायां मौनेन ध्यायत । पुनरपि कथम्भूतानां ?
‘परमेट्ठिवाचयाणं’ ‘अरिहंत’ इति पदवाचकमनन्तज्ञानादिगुणयुक्तोऽर्हद्वाच्योऽभिधेय
इत्यादिरूपेण पञ्चपरमेष्ठिवाचकानां । ‘अण्णं च गुरूवएसेण’ अन्यदपि द्वादशसहस्रप्रमित-
पञ्चनमस्कारग्रन्थकथितक्रमेण लघुसिद्धचक्रं, बृहत्सिद्धचक्रमित्यादिदेवार्चनविधानं भेदाभेद-
1. ā shubhopayogīrūp bhāvo heyabuddhie samyagdraṣhṭi jīvone 4-5-6 guṇasthāne āvyā vinā rahe nahi,
agnānī tene upādey māne chhe.

Page 230 of 272
PDF/HTML Page 242 of 284
single page version

background image
siddhachakra ityādi devapūjananā vidhānanun — 1bhedābhed ratnatrayanā ārādhak gurunā prasādathī
jāṇīne, dhyān karavun. e pramāṇe padastha dhyānanun svarūp kahyun. 49.
e pramāṇe ‘‘गुप्तेन्द्रियमना ध्याता ध्येयं वस्तु यथास्थितम् । एकाग्रचिन्तनं ध्यानं फलं
संवरनिर्जरौ ।। [arthaḥ — indriy ane manane rokanār dhyātā chhe, yathāsthit padārtha dhyey chhe,
ekāgrachintan dhyān chhe, samvar2 ane nirjarā — e dhyānanun phaḷ chhe.]’’3 — ā shlokamān
kahel lakṣhaṇavāḷān dhyātā, dhyey, dhyān ane phaḷanun saṅkṣhepamān vyākhyān karīne traṇ gāthā
dvārā bījā antarādhikāramān pratham sthaḷ samāpta thayun.
have āgaḷ, rāgādi vikalparūp upādhithī rahit nij paramātmapadārthanī bhāvanāthī
utpanna sadānand (nityaānand) jenun ek lakṣhaṇ chhe, evā sukhāmr̥utanā rasāsvādathī tr̥uptirūp
nishchayadhyānanun paramparāe kāraṇabhūt je shubhopayog lakṣhaṇavāḷun vyavahāradhyān chhe, tenā
dhyeyabhūt pañch parameṣhṭhīomānthī pratham arihant parameṣhṭhīnun svarūp hun kahun chhun — e ek
pātanikā chhe. pahelānī gāthāmān kahel sarvapad – nāmapad – ādipadarūp vāchakonā vāchya je
pañch parameṣhṭhī chhe temanun vyākhyān karatān pratham ja hun shrī jinendranun svarūp nirūpaṇ karun
chhun — e bījī pātanikā chhe; athavā padastha, piṇḍastha ane rūpastha — e traṇ dhyānanā
dhyeyabhūt shrīarihant – sarvagnanun svarūp hun darshāvun chhun — e trījī pātanikā chhe. ā traṇ
रत्नत्रयाराधकगुरुप्रसादेन ज्ञात्वा ध्यातव्यम् । इति पदस्थध्यानस्वरूपं व्याख्यातम् ।।४९।।
एवमनेन प्रकारेण ‘‘गुप्तेन्द्रियमना ध्याता ध्येयं वस्तु यथास्थितम् । एकाग्रचिन्तनं ध्यानं
फलं संवरनिर्जरौ ।।१।।’’ इति श्लोककथितलक्षणानां ध्यातृध्येयध्यानफलानां संक्षेप-
व्याख्यानरूपेण गाथात्रयेण द्वितीयान्तराधिकारे प्रथमं स्थलं गतम् ।
अतः परं रागादिविकल्पोपाधिरहितनिजपरमात्मपदार्थभावनोत्पन्नसदानन्दैकलक्षण-
सुखामृतरसास्वादतृप्तिरूपस्य निश्चयध्यानस्य परम्परया कारणभूतम् यच्छुभोपयोगलक्षणं
व्यवहारध्यानं तद्ध्येयभूतानां पंचपरमेष्ठिनां मध्ये तावदर्हत्स्वरूपं कथयामीत्येका पातनिका ।
द्वितीया तु पूर्वसूत्रोदितसर्वपदनामपदादिपदानां वाचकभूतानां वाच्या ये
पञ्चपरमेष्ठिनस्तद्व्याख्याने क्रियमाणे प्रथमतस्तावज्जिनस्वरूपं निरूपयामि । अथवा तृतीया
1. bhedābhed ratnatray ekīsāthe munione yathākhyātachāritra thayā pahelān hoy chhe ane te ekī sāthe pratham
dhyānamān pragaṭe chhe. juo ā shāstranī gāthā – 47.
2. bhūmikā pramāṇamān shuddhine anusār samvar – nirjarā thāy chhe. 3. shrī tattvānushāsan gāthā – 38.

Page 231 of 272
PDF/HTML Page 243 of 284
single page version

background image
pātanikāone manamān dhāraṇ karīne shrīnemichandra āchāryadev ā (havenī) gāthānun pratipādan
kare chheḥ —
gāthā 50
gāthārthaḥ — chār ghātīkarmo jeṇe naṣhṭa karyān chhe, je (anant) darshan – sukh – gnān –
vīryamay chhe, je uttam dehamān birājamān chhe ane je shuddha (aḍhār doṣh rahit) chhe —
evo ātmā arhant chhe, tenun dhyān karavā yogya chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘णट्ठचदुघाइकम्मो’’ nishchayaratnatrayātmak, shuddhopayogī dhyān vaḍe pahelān
ghātīkarmomān mukhya evā mohanīyano nāsh karīne ane pachhī gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ tathā
antarāy — e traṇe ghātīkarmono ek sāthe nāsh karīne je chār ghātīkarmonā naṣhṭa karanār
thayā chhe. ‘‘दंसणसुहणाणवीरियमईओ’’ te ghātīkarmonā nāshathī anant chatuṣhṭay (anant gnān,
darshan, sukh ane vīrya) ne prāpta karel hovāthī sahaj shuddha, avināshī darshan – gnān – sukh
ane vīryamay chhe. ‘‘सुहदेहत्थो’’ nishchayathī sharīr rahit chhe, topaṇ vyavahāranayathī sāt
पातनिका पदस्थपिण्डस्थरूपस्थध्यानत्रयस्य ध्येयभूतमर्हत्सर्वज्ञस्वरूपं दर्शयामीति पातनिकात्रयं
मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति : —
णट्ठचदुघाइकम्मो दंसणसुहणाणवीरियमईओ ।
सुहदेहत्थो अप्पा सुद्धो अरिहो विचिंतिज्जो ।।५०।।
नष्टचतुर्घातिकर्म्मा दर्शनसुखज्ञानवीर्यमयः ।
शुभदेहस्थः आत्मा शुद्धः अर्हन् विचिन्तनीयः ।।५०।।
व्याख्या — ‘‘णट्ठचदुघाइकम्मो’’ निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धोपयोगध्यानेन पूर्वं घातिकर्म-
मुख्यभूतमोहनीयस्य विनाशनात्तदनन्तरं ज्ञानदर्शनावरणान्तरायसंज्ञयुगपद्घातित्रयविनाशकत्वाच्च
प्रणष्टचतुर्घातिकर्मा । ‘‘दंसणसुहणाणवीरियमईओ’’ तेनैव घातिकर्माभावेन लब्धानन्त-
चतुष्टयत्वात् सहजशुद्धाविनश्वरदर्शनज्ञानसुखवीर्यमयः । ‘‘सुहदेहत्थो’’ निश्चयेनाशरीरोऽपि
chyāri ghātiyā karma nashāy, darshan gnān sukh vīraji pāy;
param - dehamen tiṣhṭhai sant, so ātam chitavo arahant. 50.

Page 232 of 272
PDF/HTML Page 244 of 284
single page version

background image
dhātuothī rahit, hajāro sūrya samān dedīpyamān evā param audārik sharīravāḷā hovāthī
shubhadehamān birājamān chhe. ‘‘सुद्धो’’ — ‘‘क्षुधा तृषा भयं द्वेषो रागो मोहश्च चिन्तनम् । जरा रुजा
च मृत्युश्च खेदः स्वेदो मदोऽरतिः ।। विस्मयो जननं निद्रा विषादोऽष्टादश स्मृताः । एतैर्दोषैर्विनिर्मुक्तः
सोऽयमाप्तो निरञ्जनः ।।’’ [arthaḥ — kṣhudhā, tr̥uṣhā, bhay, dveṣh, rāg, moh, chintā, vr̥uddhāvasthā,
rog, mr̥utyu, khed, sved (parasevo), mad, arati, vismay, janma, nidrā ane viṣhād — e
aḍhār doṣh rahit nirañjan paramātmā te āpta1 chhe.] — ā be shlokamān kahel aḍhār doṣhothī
rahit hovāne kāraṇe ‘shuddha’ chhe. ‘‘अप्पा’’ āvā vishiṣhṭa guṇovāḷo ātmā chhe. ‘‘अरिहो’’ –
‘ari’ shabdathī vāchya mohanīy karmano, ‘रज’ shabdathī vāchya gnānāvaraṇ ane darshanāvaraṇ —
e be karmono ane ‘रहस्य’ shabdathī vāchya antarāyakarmano — em chāre karmono nāsh karavāne
līdhe indra ādi dvārā rachel garbhāvatār, janmābhiṣhek, tap, kevaḷagnānanī utpatti ane
nirvāṇ nāmanā pāñch mahā kalyāṇakarūp pūjāne yogya chhe te kāraṇe ‘arhan’ kahevāy chhe.
‘विचिन्तिज्जो’ he bhavyo! tame uparokta visheṣhaṇothī vishiṣhṭa, āptakathit āgam ādi
granthomān kahel vītarāg, sarvagna ādi ek hajār āṭh nāmavāḷā arhant jinabhaṭṭārakanun
padastha, piṇḍastha, rūpastha dhyānamān sthit thaīne, visheṣhapaṇe chintavan karo, dhyān karo!
ahīn, bhaṭṭa ane chārvāk matano āshray laīne shiṣhya pūrvapakṣha kare chhe ke —
व्यवहारेण सप्तधातुरहितदिवाकरसहस्रभासुरपरमौदारिकशरीरत्वात् शुभदेहस्थः । ‘‘सुद्धो’’
‘क्षुधा तृषा भयं द्वेषो रागो मोहश्च चिन्तनम् । जरा रुजा च मृत्युश्च खेदः स्वेदो
मदोऽरतिः ।।१।। विस्मयो जननं निद्रा विषादोऽष्टादश स्मृताः । एतैर्दोषैर्विनिर्मुक्तः सो
अयमाप्तो निरञ्जनः ।।२।।’’ इति श्लोकद्वयकथिताष्टादशदोषरहितत्वात् शुद्धः । ‘‘अप्पा’’
एवं गुणविशिष्ट आत्मा । ‘‘अरिहो’’ अरिशब्दवाच्यमोहनीयस्य, रजःशब्दवाच्यज्ञानदर्शनावरण-
द्वयस्य, रहस्यशब्दवाच्यान्तरायस्य च हननाद्विनाशात् सकाशात् इन्द्रादिविनिर्मितां
गर्भावतरणजन्माभिषेकनिःक्रमणकेवलज्ञानोत्पत्तिनिर्वाणाभिधानपञ्चमहाकल्याणरूपां पूजामर्हति
योग्यो भवति तेन कारणेन अर्हन् भण्यते । ‘‘विचिन्तिज्जो’’ इत्युक्तविशेषणै-
र्विशिष्टमाप्तागमप्रभृतिग्रन्थकथितवीतरागसर्वज्ञाद्यष्टोत्तरसहस्रनामानमर्हंतं जिनभट्टारकं पदस्थ-
पिंडस्थरूपस्थध्याने स्थित्वा विशेषेण चिन्तयत ध्यायत हे भव्या यूयमिति ।
अत्रावसारे भट्टचार्वाकमतं गृहीत्वा शिष्यः पूर्वपक्षं करोति । नास्ति सर्वज्ञोऽनुपलब्धेः ।
1. shrī āptasvarūp gāthā
15 – 16.

Page 233 of 272
PDF/HTML Page 245 of 284
single page version

background image
‘sarvagna nathī, kem ke tenī anupalabdhi (aprāpti) chhe (arthāt jāṇavāmān āvatā nathī),
gadheḍānān shiṅgaḍānnī māphak.’ teno pratyuttaraḥ — sarvagnanī prāpti shun ā desh ane ā
kāḷamān nathī ke sarvadesh ane sarvakāḷamān nathī? jo ā desh ane ā kāḷamān nathī,
em kaho to ame paṇ te mānīe ja chhīe. jo tame em kaho ke ‘sarvadesh ane
sarvakāḷamān sarvagnanī prāpti nathī’ to traṇ lok ane traṇ kāḷ sarvagna vinānā tame
kevī rīte jāṇyā? jo tame kaho ke ame jāṇyā chhe to tame ja sarvagna thayā. ane
jo tame jāṇyā na hoy to pachhī niṣhedh kevī rīte karo chho? tyān draṣhṭānt chheḥ —
jem koī niṣhedh karanār manuṣhya, ghaṭanā ādhārabhūt pr̥ithvīne āṅkhothī ghaṭarahit joīne
pachhī kahe ke ā pr̥ithvī upar ghaṭ nathī to tenun kahevun barābar chhe; paṇ jene āṅkh
nathī tenun em kahevun ayogya ja chhe; tevī ja rīte je traṇ lok ane traṇ kāḷane
sarvagna rahit jāṇe chhe tenun em kahevun ke ‘traṇ lok ane traṇ kāḷamān sarvagna nathī’
te yogya chhe. paṇ je traṇ lok ane traṇ kāḷane jāṇe chhe te sarvagnano niṣhedh koī
paṇ rīte karato nathī. kem nathī karato? traṇ lok ane traṇ kāḷane jāṇavāthī te
pote sarvagna thayo, tethī te sarvagnano niṣhedh karato nathī.
खरविषाणवत् ? तत्र प्रत्युत्तरम् — किमत्र देशेऽत्र काले अनुपलब्धिः, सर्वदेशे काले वा ।
यदत्र देशेऽत्र काले नास्ति तदा सम्मत एव । अथ सर्वदेशकाले नास्तीति भण्यते तज्जगत्त्रयं
कालत्रयं सर्वज्ञरहितं कथं ज्ञातं भवता । ज्ञातं चेत्तर्हि भवानेव सर्वज्ञः । अथ न ज्ञातं तर्हि
निषेधः कथं क्रियते ? तत्र दृष्टान्त : — यथा कोऽपि निषेधको घटस्याधारभूतं घटरहितं
भूतलं चक्षुषा दृष्ट्वा पश्चाद्वदत्यत्र भूतले घटो नास्तीति युक्तम्; यस्तु चक्षुः रहितस्तस्य
पुनरिदं वचनमयुक्तम् । १तथैव यस्तु जगत्त्रयं कालत्रयं सर्वज्ञरहितं जानाति तस्य जगत्त्रये
कालत्रयेऽपि सर्वज्ञो नास्तीति वक्तुं युक्तं भवति, यस्तु जगत्त्रयं कालत्रयं २जानाति स
सर्वज्ञनिषेधं कथमपि न करोति । कस्मादिति चेत् ? ३जगत्त्रयकालत्रयपरिज्ञानेन स्वयमेव
सर्वज्ञत्वादिति ।
१. तथा योसौ जगत्त्रय कालत्रय सर्वज्ञरहितं प्रत्यक्षेण जानाति स एव सर्वज्ञनिषेधे समर्थो, न चान्योन्ध इव,
यस्तु जगत्त्रयं कालत्रयं जानाति स सर्वज्ञनिषेधं कथमपि न करोति । कस्मात् ?
जगत्त्रयकालत्रयविषयपरिज्ञान सहितत्वेन स्वमेव सर्वज्ञत्वादिति । (पंचास्तिकाय तात्पर्यवृत्तिः गा० २९)
२. ‘न जानाति’ इति पाठान्तरं ।
३. ‘किं भवतामनुपलब्धेः जगत्त्रय’ इति पाठान्तरं ।

Page 234 of 272
PDF/HTML Page 246 of 284
single page version

background image
sarvagnanā niṣhedhamān ‘sarvagnanī anupalabdhi’ evun je hetuvākya chhe te paṇ yogya nathī.
kem yogya nathī? shun āpane sarvagnanī anupalabdhi (aprāpti) chhe ke traṇ lok ane traṇ
kāḷanā puruṣhone anupalabdhi chhe? jo āpane ja sarvagnanī anupalabdhi hoy to eṭalāthī
ja sarvagnano abhāv siddha thato nathī, kemake jem paranā mananā vichār tathā paramāṇu ādi
sūkṣhma padārthonī āpane anupalabdhi chhe, topaṇ temano abhāv siddha thato nathī. athavā
jo traṇ lok ane traṇ kāḷanā puruṣhone sarvagnanī anupalabdhi chhe, to āpe te kevī rīte
jāṇyun? jo tame kaho ke ‘ame te jāṇyun chhe’ to āp ja sarvagna thayā — em pahelān
kahevāī gayun chhe. e pramāṇe hetumān dūṣhaṇ chhe — em jāṇavun.
sarvagnanā abhāvanī siddhimān je ‘gadheḍānān shiṅgaḍān’ — nun draṣhṭānt āpyun hatun te paṇ
barābar nathī. gadheḍāne shiṅgaḍān nathī paṇ gāy vagerene shiṅgaḍān chhe, shiṅgaḍānno atyant
abhāv nathī tem sarvagnano amuk desh ane kāḷamān abhāv hovā chhatān paṇ sarvathā abhāv
nathī. e rīte draṣhṭāntamān doṣh kahyo. prashnaḥ — āpe sarvagnanī bābatamān bādhak pramāṇanun
to khaṇḍan karyun, parantu sarvagnanā sadbhāvane siddha karanār pramāṇ kayun chhe?
uttaraḥ — ‘koī puruṣh sarvagna chhe’ e vākyamān ‘puruṣh’ dharmī chhe ane ‘sarvagna chhe’
te sādhya ( – jenī siddhi karavānī chhe evo) dharma chhe. e rīte ‘koī puruṣh sarvagna chhe’ e
vākya dharmī ane dharmanā samudāyarūpe pakṣhavachan chhe. ‘shā kāraṇathī? (arthāt koī puruṣh
अथोक्तमनुपलब्धेरिति हेतुवचनं तदप्ययुक्तम् । कस्मादिति चेत् — किं
भवतामनुपलब्धिः, किं जगत्त्रयकालत्रयवर्त्तिपुरुषाणां वा ? यदि भवतामनुपलब्धिस्तावता
सर्वज्ञाभावो न सिध्यति, भवद्भिरनुपलभ्यमानानां परकीयचित्तवृत्तिपरमाण्वादिसूक्ष्म-
पदार्थानामिव । अथवा जगत्त्रयकालत्रयवर्त्तिपुरुषाणामनुपलब्धिस्तत्कथं ज्ञातं भवद्भिः । ज्ञातं
चेत्तर्हि भवन्त एव सर्वज्ञा इति पूर्वमेव भणितं तिष्ठति । इत्यादिहेतुदूषणं ज्ञातव्यम् । यथोक्तं
खरविषाणवदिति दृष्टान्तवचनम् तदप्यनुचितम् । खरे विषाणं नास्ति गवादौ
तिष्ठतीत्यत्यन्ताभावो नास्ति यथा तथा सर्वज्ञस्यापि नियतदेशकालादिष्वभावेऽपि सर्वथा
नास्तित्वं न भवति इति दृष्टान्तदूषणं गतम् ।
अथ मतं — सर्वज्ञविषये बाधकप्रमाणं निराकृतं भवद्भिस्तर्हि सर्वज्ञसद्भावसाधकं प्रमाणं
किम् ? इति पृष्टे प्रत्युत्तरमाह — कश्चित् पुरुषो धर्मो, सर्वज्ञो भवतीति साध्यते धर्मः, एवं
धर्मिधर्मसमुदायेन पक्षवचनम् । कस्मादिति चेत्, पूर्वोक्तप्रकारेण बाधकप्रमाणाभावादिति

Page 235 of 272
PDF/HTML Page 247 of 284
single page version

background image
sarvagna hovāmān hetu sho chhe?)’ em pūchhavāmān āve to, ‘pūrvokta prakāre bādhak pramāṇano
abhāv hovāthī’; — e hetuvachan chhe. shānī māphak? ‘potānā anubhavamān āvatān sukh
ane duḥkh ādinī māphak’; — e draṣhṭānt vachan chhe. ā pramāṇe sarvagnanā sadbhāvamān pakṣha,
hetu ane draṣhṭāntarūpe traṇ aṅgovāḷun anumān jāṇavun.
athavā sarvagnanā sadbhāvanun sādhak bījun anumān kahe chheḥ — ‘rām, rāvaṇ vagere
kāḷathī antarit (āchchhādit) padārtho, meru vagere kṣhetrathī antarit padārtho, bhūt vagere
bhavathī antarit padārtho tathā bījāonān chittanā vikalpo ane paramāṇu ādi sūkṣhma padārtho
koī paṇ puruṣhavisheṣhane dekhavāmān āve chhe.’ e dharmī ane dharmanā samudāyarūpe pakṣhavachan
chhe. temān ‘rām, rāvaṇ vagere kāḷathī antarit padārtho, meru vagere kṣhetrathī antarit padārtho,
bhūt vagere bhavathī antarit padārtho tathā bījāonān chittanā vikalpo ane paramāṇu ādi
padārtho’ dharmī chhe ane ‘koī paṇ puruṣhavisheṣhane dekhavāmān āve chhe’ te sādhya dharma chhe.
‘antarit ne sūkṣhma padārtho koīne pratyakṣha kem chhe?’ em pūchhavāmān āve to, ‘anumānano
viṣhay hovāthī’; — e hetuvachan chhe. konī jem? ‘je je anumānano viṣhay hoy chhe te
te koīne pratyakṣha hoy chhe, jem ke agni ādi;’ — e anvay – draṣhṭāntanun vachan chhe.
‘antarit ane sūkṣhma padārtho anumānanā viṣhay chhe’ e upanayanun vachan chhe. tethī ‘antarit
हेतुवचनम् । किंवत्, स्वयमनुभूयमानसुखदुःखादिवदिति दृष्टान्तवचनम् । एवं सर्वज्ञसद्भावे
पक्षहेतुदृष्टान्तरूपेण त्र्यङ्गमनुमानं विज्ञेयम् । अथवा द्वितीयमनुमानं कथ्यते — रामरावणादयः
कालान्तरिता, मेर्वादयो देशान्तरिता भूतादयो भवान्तरिताः परचेतोवृत्तयः परमाण्वाद-
यश्चसूक्ष्मपदार्था धर्मिणः कस्यापि पुरुषविशेषस्य प्रत्यक्षा भवन्तीति साध्यो धर्म इति
धर्मिधर्मसमुदायेन पक्षवचनम् । कस्मादिति चेत्, अनुमानविषयत्वादिति हेतुवचनम् । किंवत्,
यद्यदनुमानविषयं तत्तत्कस्यापि प्रत्यक्षं भवति, यथाग्न्यादि, इत्यन्वयदृष्टान्तवचनं । अनुमानेन
विषयाश्चेति, इत्युपनयवचनम् । तस्मात् कस्यापि प्रत्यक्षा भवन्तीति निगमनवचनं । इदानीं
व्यतिरेकदृष्टान्तः कथ्यते – यन्न कस्यापि प्रत्यक्षं तदनुमानविषयमपि न भवति, यथा खपुष्पादि,
इति व्यतिरेकदृष्टान्तवचनम् । अनुमानविषयाश्चेति पुनरप्युपनयवचनम् । तस्मात् प्रत्यक्षा
भवन्तीति पुनरपि निगमनवचनमिति । किन्त्वनुमानविषयत्वादित्ययं हेतुः, सर्वज्ञस्वरूपे साध्ये
सर्वप्रकारेण सम्भवति यतस्ततः कारणात्स्वरूपासिद्धभावासिद्धविशेषणादसिद्धो१ न भवति ।
तथैव सर्वज्ञस्वरूपं स्वपक्षं विहाय सर्वज्ञाऽभावं विपक्षं न साधयति तेन कारणेन विरुद्धो न
१. ‘विशेषणाद्यसिद्धो’ इति पाठान्तरं

Page 236 of 272
PDF/HTML Page 248 of 284
single page version

background image
ne sūkṣhma padārtho koīne pratyakṣha hoy chhe’ e nigaman – vachan chhe. have vyatirekanun draṣhṭānt
kahe chheḥ ‘je koīne paṇ pratyakṣha hotun nathī te anumānano viṣhay paṇ hotun nathī, jem
ke ‘ākāshanān puṣhpa ādi’; — e vyatirekadraṣhṭāntanun vachan chhe. ‘antarit ne sūkṣhma padārtho
anumānanā viṣhay chhe’ e pharīne upanayanun vachan chhe. tethī ‘antarit ne sūkṣhma padārtho koīne
pratyakṣha chhe,’ e pharīne nigaman – vachan chhe.
‘antarit ane sūkṣhma padārtho koīne pratyakṣha chhe, anumānanā viṣhay hovāthī’ — ahīn
‘anumānanā viṣhay hovāthī’ e hetu chhe. sarvagnarūp sādhyamān ā hetu badhī rīte sambhave
chhe; te kāraṇe ā hetu ‘svarūpathī asiddha’ ke ‘bhāvathī asiddha’ — evā visheṣhaṇ vaḍe asiddha
nathī. tathā ukta hetu, sarvagnarūp potāno pakṣha chhoḍīne sarvagnanā abhāvarūp vipakṣhane siddha
karato nathī, te kāraṇe viruddha paṇ nathī. vaḷī te (hetu) jem sarvagnanā sadbhāvarūp svapakṣhamān
varte chhe tem sarvagnanā abhāvarūp vipakṣhamān paṇ vartato nathī, e kāraṇe ukta hetu
anaikāntik paṇ nathī. anaikāntikano sho artha chhe? vyabhichārī, evo artha chhe. vaḷī ukta
hetu pratyakṣha ādi pramāṇothī bādhit paṇ nathī. vaḷī te hetu (sarvagnane na mānanār)
prativādīone asiddha evo sarvagnano sadbhāv siddha kare chhe, te kāraṇe akiñchitkar paṇ
nathī. ā rīte ‘anumānano viṣhay hovāthī’ — e hetu asiddha, viruddha, anaikāntik
(bādhit) ane akiñchitkararūp je hetunā doṣho temanāthī rahit chhe, tethī te sarvagnanā
sadbhāvane siddha kare ja chhe. uparokta prakāre sarvagnanā sadbhāvamān pakṣha, hetu, draṣhṭānt, upanay
ane nigamanarūp pāñch aṅgavāḷun anumān jāṇavun.
visheṣh — jem netra vinānā puruṣhane darpaṇ vidyamān hoy, topaṇ pratibimbonun
parignān thatun nathī, tem netrasthānīy (netra samān) sarvagnatārūp guṇathī rahit puruṣhane
भवति । तथैव च यथा सर्वज्ञसद्भावे स्वपक्षे वर्तते तथा सर्वज्ञाभावेऽपि विपक्षेऽपि न वर्तते
तेन कारणेनाऽनैकान्तिको न भवति । अनैकान्तिकः कोऽर्थो ? व्यभिचारिति । तथैव
प्रत्यक्षादिप्रमाणबाधितो न भवति, तथैव च प्रतिवादिनां प्रत्यसिद्धं सर्वज्ञसद्भावं साधयति,
तेन कारणेनाकिंचित्करोऽपि न भवति । एवमसिद्धविरुद्धानैकान्तिकाकिञ्चित्करहेतु-
दोषरहितत्वात्सर्वज्ञसद्भावं साधयत्येव । इत्युक्तप्रकारेण सर्वज्ञसद्भावे पक्षहेतुदृष्टान्तोपनय-
निगमनरूपेण पञ्चाङ्गमनुमानम् ज्ञातव्यमिति ।
किं च यथा लोचनहीनपुरुषस्यादर्शे विद्यमानेऽपि प्रतिबिम्बानां परिज्ञानं न भवति,
तथा लोचनस्थानीयसर्वज्ञतागुणरहितपुरुषस्यादर्शस्थानीयवेदशास्त्रे कथितानां प्रतिबिम्बस्थानीय-

Page 237 of 272
PDF/HTML Page 249 of 284
single page version

background image
darpaṇasthānīy vedashāstromān kahelā pratibimb – sthānīy paramāṇu ādi anant sūkṣhma
padārthonun koī paṇ kāḷe parignān thatun nathī. e rīte kahyun paṇ chhe ke — ‘je puruṣhane svayam
buddhi nathī, tene shāstra shun (upakār1) karī shake? kem ke netrarahit puruṣhane darpaṇ shun
upakār2 kare?
e rīte ahīn, saṅkṣhepamān sarvagnanī siddhi jāṇavī.
ā pramāṇe padastha, piṇḍastha, rūpastha — e dhyānonā dhyeyabhūt sakal paramātmā
shrījin – bhaṭṭārakanā vyākhyānathī ā gāthā samāpta thaī. 50.
have, siddha samān nij paramātmatattvamān param samarasībhāv jenun lakṣhaṇ chhe evā
rūpātīt nāmanā nishchayadhyānanun paramparāe kāraṇabhūt evun, muktiprāpta evā siddhaparameṣhṭhīnī
bhaktirūp, ‘ṇamo siddhāṇan’ e padanā uchchāraṇarūp lakṣhaṇavāḷun je padastha dhyān, tenā
dhyeyabhūt siddhaparameṣhṭhīnun svarūp kahe chheḥ —
परमाण्वाद्यनन्तसूक्ष्मपदार्थानां क्कापिकाले परिज्ञानं न भवति । तथा चोक्तं ‘‘यस्य नास्ति स्वयं
प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् । लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ।।१।।’’ इति
संक्षेपेण सर्वज्ञसिद्धिरत्र बोद्धव्या । एवं पदस्थपिण्डस्थरूपस्थध्याने ध्येयभूतस्य सकलात्मनो
जिनभट्टारकस्य व्याख्यानरूपेण गाथा गता ।।५०।।
अथ सिद्धसदृशनिजपरमात्मतत्त्वपरमसमरसीभावलक्षणस्य रूपातीतनिश्चयध्यानस्य
पारम्पर्येण कारणभूतं मुक्तिगतसिद्धभक्तिरूपं ‘‘णमो सिद्धाणं’’ इति पदोच्चारणलक्षणं
यत्पदस्थं ध्यानं तस्य ध्येयभूतं सिद्धपरमेष्ठीस्वरूपं कथयति : —
णट्ठट्ठकम्मदेहो लोयालोयस्स जाणओ दट्ठा ।
पुरिसायारो अप्पा सिद्धो झाएह लोयसिहरत्थो ।।५१।।
1. ahīn nimitta akiñchitkar chhe, em siddha karyun chhe.
2. shrī hitopadesh pr̥uṣhṭha 105.
āṭh karam ar deh nashāy, lokālok dekhi jo gnāy;
puruṣhākār ātmā siddha, dhyāvo lok – shikhar – sthit iddha. 51.

Page 238 of 272
PDF/HTML Page 250 of 284
single page version

background image
gāthā 51
gāthārthaḥ — jeṇe āṭh karmano ane dehano nāsh karyo chhe, je lokālokane jāṇanār
ane dekhanār chhe ane je puruṣhākār chhe, — evo ātmā siddha chhe; lokanā shikhar upar
birājamān chhe te siddhaparameṣhṭhīnun tame dhyān karo.
ṭīkāḥ — ‘णट्ठट्ठकम्मदेहो’ shubhāshubh man, vachan ane kāyānī kriyārūp evo je
‘dvait’ shabdanā abhidheyarūp karmakāṇḍ teno nāsh karavāmān samartha evā param gnānakāṇḍ vaḍe —
ke je gnānakāṇḍamānthī, nij shuddhātmatattvanī bhāvanāthī utpanna, rāgādi vikalpopādhirahit
param āhlād jenun ekamātra lakṣhaṇ chhe evo sundar, manohar ānand jhare chhe, je niṣhkriy
chhe ane je advait shabdathī vāchya chhe tenā vaḍe — gnānāvaraṇādi āṭh karmo ane audārik
ādi pāñch sharīrono nāsh karyo hovāthī je ‘naṣhṭa – aṣhṭa – karma – deh’ chhe arthāt ‘jeṇe āṭh
karmo ane deh naṣhṭa karyān chhe evo’ chhe; ‘लोयालोयस्स जाणओ दट्ठा’ je pūrvokta gnānakāṇḍanī
bhāvanānā phaḷarūp sampūrṇa nirmaḷ kevaḷagnān ane kevaḷadarshan — e banne vaḍe lokālokanā
traṇ kāḷanā samasta padārthonā visheṣh ane sāmānya bhāvone ek ja samayamān jāṇavā ane
dekhavāne līdhe lokālokanā gnātā ane draṣhṭā chhe; ‘‘पुरिसायारो’’ je nishchayanayathī atīndriy,
amūrta, param chaitanyathī bharelā shuddha svabhāvanī apekṣhāe nirākār chhe, topaṇ vyavahārathī
bhūtapūrvanayanī apekṣhāe antim sharīrathī kanīk ochhā ākāravāḷo hovāne līdhe, mīṇ
vinānā tenān bībān vachchenā pūtaḷānī jem athavā chhāyānā pratibimbanī jem, puruṣhākār
नष्टाष्टकर्म्मदेहः लोकालोकस्य ज्ञायकः द्रष्टा ।
पुरुषाकारः आत्मा सिद्धः ध्यायेत लोकशिखरस्थः ।।५१।।
व्याख्या — ‘‘णट्ठट्ठकम्मदेहो’’ शुभाशुभमनोवचनकायक्रियारूपस्य द्वैतशब्दाभिधेयकर्म-
काण्डस्य निर्मूलनसमर्थेन स्वशुद्धात्मतत्त्वभावनोत्पन्नरागादिविकल्पोपाधिरहितपरमाह्लादैकलक्षण-
सुन्दरमनोहरानन्दस्यंदिनिःक्रियाद्वैतशब्दवाच्येन परमज्ञानकाण्डेन विनाशितज्ञानावरणाद्यष्ट-
कर्मौदारिकादिपञ्चदेहत्वात् नष्टाष्टकर्मदेहः । ‘‘लोयालोयस्य जाणओ दट्ठा’’ पूर्वोक्त-
ज्ञानकाण्डभावनाफलभूतेन सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयेन लोकालोकगतत्रिकालवर्त्तिसमस्त-
वस्तुसम्बन्धिविशेषसामान्यस्वभावानामेकसमयज्ञायकदर्शकत्वात् लोकालोकस्य ज्ञाता द्रष्टा
भवति । ‘‘पुरिसायारो’’ निश्चयनयेनातीन्द्रियामूर्त्तपरमचिदुच्छलननिर्भरशुद्धस्वभावेन
निराकारोऽपि व्यवहारेण भूतपूर्वनयेन किञ्चिदूनचरमशरीराकारेण गतसिक्थमूषागर्भाकार-

Page 239 of 272
PDF/HTML Page 251 of 284
single page version

background image
chhe; ‘‘अप्पा’’ evā lakṣhaṇavāḷo ātmā; te kevo kahevāy chhe? ‘सिद्धो’ añjanasiddha,
pādukāsiddha, guṭikāsiddha, khaḍgasiddha ane māyāsiddha ādi laukikasiddhothī vilakṣhaṇ,
kevaḷagnānādi anantaguṇonī pragaṭatā jenun lakṣhaṇ chhe, evo siddha kahevāy chhe. ‘‘झाएह
लोयसिहरत्थो’’ he bhavyo! tame joyelā, sāmbhaḷelā ane anubhavelā pañchendriyabhogādinā
samasta manoratharūp anek vikalpasamūhanā tyāg vaḍe, man - vachan - kāyānī gupti jenun lakṣhaṇ
chhe evā rūpātīt dhyānamān sthir thaīne, lokanā shikhar upar birājamān, pūrvokta
lakṣhaṇavāḷā siddha parameṣhṭhīnun dhyān karo.
ā rīte, asharīrī siddhaparameṣhṭhīnā vyākhyānarūp ā gāthā pūrī thaī. 51.
have, upādhirahit shuddhātmabhāvanānī anubhūtinā avinābhūt nishchayapañchāchāralakṣhaṇ
nishchayadhyānanun paramparāe1 kāraṇabhūt evun, nishchay ane vyavahār e banne prakāranā
pañchāchāromān pariṇat āchārya parameṣhṭhīnī bhaktirūp ane ‘‘ṇamo āīriyāṇan’’ e padanā
वच्छायाप्रतिमावद्वा पुरुषाकारः । ‘‘अप्पा’’ इत्युक्तलक्षण आत्मा । किं भण्यते ? ‘‘सिद्धो’’
अञ्जनसिद्धपादुकासिद्धगुटिकासिद्धखङ्गसिद्धमायासिद्धादिलौकिकसिद्धविलक्षणः केवल-
ज्ञानाद्यनन्तगुणव्यक्तिलक्षणः सिद्धो भण्यते । ‘‘झाएह लोयसिहरत्थो’’ तमित्थंभूतं सिद्ध-
परमेष्ठिनं लोकशिखरस्थं दृष्टश्रुतानुभूतपञ्चेन्द्रियभोगप्रभृतिसमस्तमनोरथरूपनानाविकल्प-
जालत्यागेन त्रिगुप्तिलक्षणरूपातीतध्याने स्थित्वा ध्यायत हे भव्या यूयम् इति । एवं
निष्कलसिद्धपरमेष्ठिव्याख्यानेन गाथा गता ।।५१।।
अथ निरुपाधिशुद्धात्मभावनानुभूत्यविनाभूतनिश्चयपञ्चाचारलक्षणस्य निश्चयध्यानस्य
परम्परया कारणभूतं निश्चयव्यवहारपञ्चाचारपरिणताचार्यभक्तिरूपं ‘‘णमो आइरियाणं’’ इति
पदोच्चारणलक्षणं यत्पदस्थध्यानं तस्य ध्येयभूतमाचार्यपरमेष्ठिनं कथयति : —
दंसणणाणपहाणे वीरियचारित्तवरतवायारे ।
अप्पं परं च जुंजइ सो आइरिओ मुणी झेओ ।।५२।।
1. chhaṭhṭhe guṇasthāne shuddha pariṇati traṇ kaṣhāyanā abhāvarūp chhe te nishchay pañchāchār ane tenī sāthe te ja
kāḷe vyavahār pañchāchār hoy chhe te (vyavahār pañchāchār) no abhāv (vyay) thatān sātame guṇasthāne
nishchay pañchāchārarūp nishchayadhyān pragaṭe chhe, em ahīn samajāvyun chhe.
darshan gnān samagra udār, chārit tap vīraj āchār;
āp ācharai par acharāy, aisain āchārij muni dhyāy. 52.

Page 240 of 272
PDF/HTML Page 252 of 284
single page version

background image
uchchāraṇarūp je padastha dhyān, tenā dhyeyabhūt āchārya parameṣhṭhīnun kathan kare chheḥ —
gāthā 52
gāthārthaḥ — darshanāchār, gnānāchāranī mukhyatā sahit vīryāchār, chāritrāchār ane
tapāchār — e pāñch āchāromān je potāne tathā parane joḍe chhe te āchārya muni dhyān
karavā yogya chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘दंसणणाणपहाणे वीरियचारित्तवरतवायारे’ samyagdarshan ane gnānanī
pradhānatā sahit vīryāchār, chāritrāchār ane tapāchāramān ‘‘अप्पं परं च जुंजइ’ potāne ane
parane arthāt shiṣhyone je joḍe chhe ‘‘सो आइरियो मुणी झेओ’’ te pūrvokta lakṣhaṇavāḷā
āchārya, muni, tapodhan dhyān karavā yogya chhe.
visheṣhaḥ — bhūtārthanayanā viṣhayabhūt, shuddha samayasār shabdathī vāchya, bhāvakarma
- dravyakarma - nokarma ādi samasta paradravyothī bhinna, paramachaitanyavilāsalakṣhaṇ, sva – shuddhātmā
ja upādey chhe evī ruchi te samyagdarshan chhe; temān je ācharaṇ – pariṇaman te
nishchayadarshanāchār chhe. te ja shuddhātmāne upādhirahit, svasamvedanalakṣhaṇ bhedagnānathī
mithyātvarāgādi parabhāvothī bhinna jāṇavo te samyaggnān chhe; te samyaggnānamān ācharaṇ –
pariṇaman te nishchayagnānāchār chhe. te ja shuddha ātmāmān rāgādi vikalparūp upādhithī rahit
svābhāvik sukhāsvādathī nishchalachitta thavun te vītarāgachāritra chhe; temān je ācharaṇ arthāt
दर्शनज्ञानप्रधाने वीर्यचारित्रवरतपआचारे ।
आत्मानं परं च युनक्ति सः आचार्यः मुनिः ध्येयः ।।५२।।
व्याख्या — ‘‘दंसणणाणपहाणे वीरियचारित्तवरतवायारे’’ सम्यग्दर्शनज्ञानप्रधाने
वीर्यचारित्रवरतपश्चरणाचारेऽधिकरणभूते ‘‘अप्पं परं च जुंजइ’’ आत्मानं परं शिष्यजनं च
योऽसौ योजयति सम्बन्धं करोति ‘‘सो आइरिओ मुणी झेओ’ स उक्तलक्षण आचार्यो
मुनिस्तपोधनो ध्येयो भवति । तथाहि — भूतार्थनयविषयभूतः शुद्धसमयसारशब्दवाच्यो
भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मादिसमस्तपरद्रव्येभ्यो भिन्नः परमचैतन्यविलासलक्षणः स्वशुद्धात्मैवोपादेय
इति रुचिरूपं सम्यग्दर्शनं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयदर्शनाचारः ।१। तस्यैव शुद्धात्मनो
निरुपाधिस्वसंवेदनलक्षणभेदज्ञानेन मिथ्यात्वरागादिपरभावेभ्यः पृथक्परिच्छेदनं सम्यग्ज्ञानं,
तत्राचरणं परिणमनं निश्चयज्ञानाचारः ।२। तत्रैव रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वाभाविक-

Page 241 of 272
PDF/HTML Page 253 of 284
single page version

background image
pariṇaman te nishchay – chāritrāchār chhe. samasta paradravyonī ichchhā rokavāthī tathā anashan
ādi bār taparūp bahiraṅg sahakārī1 kāraṇothī nij svarūpamān pratapan – vijayan te
nishchayatapashcharaṇ chhe; temān je ācharaṇ – pariṇaman te nishchay – tapashcharaṇāchār chhe. ā chār
prakāranā nishchay – āchāranī rakṣhā māṭe potānī shakti na chhupāvavī te nishchay – vīryāchār chhe.
ā ukta lakṣhaṇovāḷā nishchay – pañchāchāramān ane evī ja rīte ‘‘छत्तीसगुणसमग्गे
पंचविहाचारकरणसन्दरिसे । सिस्साणुग्गहकुसले धम्मायरिए सदा वंदे ।। [arthaḥ — chhatrīs guṇothī2
sahit, pāñch prakāranā āchār pāḷavāno upadesh denār, shiṣhyo upar anugrah karavāmān
kushaḷ je dharmāchārya chhe temane hun sadā vandan karun chhun.]’’ — ā gāthāmān kahyā pramāṇe āchār,
ārādhanā ādi charaṇānuyoganān shāstromān vistārathī kahel bahiraṅg sahakārī kāraṇarūp
pāñch prakāranā vyavahār - āchāramān je potāne ane parane joḍe chhe te āchārya kahevāy chhe.
te āchārya parameṣhṭhī padastha dhyānamān dhyān karavā yogya chhe. e rīte āchārya parameṣhṭhīnā
vyākhyānathī gāthā pūrī thaī. 52.
have, svashuddhātmāmān je uttam adhyāy – abhyās te nishchayasvādhyāy chhe. te
nishchayasvādhyāy jenun lakṣhaṇ chhe evā nishchayadhyānanā paramparāthī kāraṇabhūt evun, bhedābhed
सुखास्वादेन निश्चलचित्तं वीतरागचारित्रं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयचारित्राचारः ।३।
समस्तपरद्रव्येच्छानिरोधेन तथैवानशनादिद्वादशतपश्चरणबहिरङ्गसहकारिकारणेन च स्वस्वरूपे
प्रतपनं विजयनं निश्चयतपश्चरणं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयतपश्चरणाचारः ।४। तस्यैव
निश्चयचतुर्विधाचारस्य रक्षणार्थं स्वशक्त्यनवगूहनं निश्चयवीर्याचारः ।५। इत्युक्तलक्षण-
निश्चयपञ्चाचारे तथैव ‘‘छत्तीसगुणसमग्गे’’ पंचविहाचारकरणसन्दरिसे । सिस्साणुग्गहकुसले
धम्मायरिए सदा वंदे ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेणाचाराराधानादिचरणशास्त्रविस्तीर्णबहिरङ्ग-
सहकारिकारणभूते व्यवहारपञ्चाचारे च स्वं परं च योजयत्यनुष्ठानेन सम्बन्धं करोति स
आचार्यो भवति । स च पदस्थध्याने ध्यातव्यः । इत्याचार्यपरमेष्ठिव्याख्यानेन सूत्रं गतम् ।।५२।।
अथ स्वशुद्धात्मनि शोभनमध्यायोऽभ्यासो निश्चयस्वाध्यायस्तल्लक्षणनिश्चयध्यानस्य
पारम्पर्येण कारणभूतं भेदाभेदरत्नत्रयादितत्त्वोपदेशकं परमोपाध्यायभक्तिरूपं ‘‘णमो
1. nimittakāraṇothī, nimittakāraṇo te upachārarūp chhe ane upādānakāraṇ te yathārtha kāraṇ chhe, em
samajavun.
2. shrī bhāvasaṅgrah gāthā 377.

Page 242 of 272
PDF/HTML Page 254 of 284
single page version

background image
ratnatrayādi tattvonā upadeshak param upādhyāyanī bhaktirūp ane ‘ṇamo uvajjhāyāṇan’ e
padanā uchchāraṇarūp je padastha dhyān, tenā dhyeyabhūt upādhyāy parameṣhṭhīnun svarūp kahe
chheḥ —
gāthā 53
gāthārthaḥ — je ratnatrayasahit, nirantar dharmano upadesh āpavāmān tatpar chhe, te
ātmā upādhyāy chhe, munivaromān pradhān chhe; temane namaskār ho.
ṭīkāḥ — ‘‘जो रयणत्तयजुत्तो’’ je bāhya ane ābhyantar ratnatrayanā ācharaṇ sahit
chhe; ‘‘णिच्चं धम्मोवदेसणेणिरदो’’ chha dravya, pāñch astikāy, sāt tattva ane nav padārthomān
nij shuddhātmadravya, nij shuddha jīvāstikāy, nij shuddhātmatattva ane nij shuddhātmapadārtha ja
upādey chhe ane anya sarva hey chhe, evo tathā uttam kṣhamā ādi dash dharmono je nirantar
upadesh āpe chhe te nitya dharmopadesh āpavāmān tatpar kahevāy chhe; ‘‘सो उवज्झाओ अप्पा’’
उवज्झायाणं’ इति पदोच्चारणलक्षणं यत् पदस्थध्यानं, तस्य ध्येयभूतमुपाध्यायमुनीश्वरं
कथयति —
जो रयणत्तयजुत्तो णिच्चं धम्मोवदेसणे णिरदो ।
सो उवज्झाओ अप्पा जदिवरवसहो णमो तस्स ।।५३।।
यः रत्नत्रययुक्तः नित्थं धर्मोपदेशने निरतः ।
सः उपाध्यायः आत्मा यतिवरवृषभः नमः तस्मै ।।५३।।
व्याख्या — ‘‘जो रयणत्तयजुत्तो’’ योऽसौ बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयानुष्ठानेन युक्तः
परिणतः । ‘‘णिच्चं धम्मोवदेसणे णिरदो’’ षट्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततत्त्वनवपदार्थेषु मध्ये
स्वशुद्धात्मद्रव्यं स्वशुद्धजीवास्तिकायं स्वशुद्धात्मतत्त्वं स्वशुद्धात्मपदार्थमेवोपादेयं शेषं च हेयं,
तथैवोत्तमक्षमादिधर्मं च नित्यमुपदिशति योऽसौ स नित्यं धर्मोपदेशने निरतो भण्यते । ‘‘सो
उवज्झाओ अप्पा’’ स चेत्थंभूत आत्मा उपाध्याय इति । पुनरपि किं विशिष्टः ?
ratnatray jo dhārai sār, sadā dharma - upadesh karār;
yativaramain paradhān munīsh, upādhyāyakūn nāvau shīsh. 53.

Page 243 of 272
PDF/HTML Page 255 of 284
single page version

background image
āvo te ātmā upādhyāy chhe. vaḷī te kevā chhe?‘‘जदिवरवसहो’ pāñche indriyonā viṣhayone
jītavāthī nij – shuddha – ātmāmān prayatna karavāmān tatpar evā munīshvaromān vr̥uṣhabh arthāt
pradhān hovāthī yativaravr̥uṣhabh chhe. ‘‘णमो तस्स’’ te upādhyāy parameṣhṭhīne dravya ane bhāvarūp
namaskār ho.
e rīte, upādhyāy parameṣhṭhīnā vyākhyānarūp gāthā pūrṇa thaī. 53.
have, nishchay – ratnatrayātmak nishchay – dhyānanun paramparāe kāraṇabhūt evun, bāhya –
abhyantar mokṣhamārganā sādhak paramasādhunī bhaktirūp ane ‘ṇamo loe savvasāhūṇan’ e
padanā uchchāraṇ, japan tathā dhyānarūp je padastha dhyān, tenā dhyeyabhūt evā sādhu
parameṣhṭhīnun svarūp kahe chheḥ —
gāthā 54
gāthārthaḥ — darshan ane gnānathī pūrṇa, mokṣhamārgasvarūp, sadā shuddha evā chāritrane
je sādhe chhe, te muni – ‘sādhu parameṣhṭhī’ chhe, temane mārā namaskār ho.
‘‘जदिवरवसहो’’ पञ्चेन्द्रियविषयजयेन निजशुद्धात्मनि यत्नपराणां यतिवराणां मध्ये वृषभः
प्रधानो यतिवरवृषभः । ‘णमो तस्य’’ तस्मै द्रव्यभावरूपो नमो नमस्कारोऽस्तु । इत्युपाध्याय-
परमेष्ठिव्याख्यानरूपेण गाथा गता ।।५३।।
अथ निश्चयरत्नत्रयात्मकनिश्चयध्यानस्य परम्परया कारणभूतं बाह्याभ्यन्तर-
मोक्षमार्गसाधकं परमसाधुभक्तिरूपं ‘‘णमो लोए सव्वसाहूणं’’ इति पदोच्चारणजपध्यानलक्षणं
यत् पदस्थध्यानं तस्य ध्येयभूतं साधुपरमेष्ठिस्वरूपं कथयति —
दंसणणाणसमग्गं मग्गं मोक्खस्स जो हु चारित्तं ।
साधयदि णिच्चसुद्धं साहू स मुणी णमो तस्स ।।५४।।
दर्शनज्ञानसमग्रं मार्गं मोक्षस्य यः हि चारित्रम् ।
साधयति नित्यशुद्धं साधुः सः मुनिः नमः तस्मै ।।५४।।
jo sādhai shiv - mārag sadā, darshan – gnān – charanasampadā;
shuddha sādhu muni so jag dipai, tās dhyānatain pāp na lipai. 54.

Page 244 of 272
PDF/HTML Page 256 of 284
single page version

background image
ṭīkāḥ — ‘‘साहू स मुणी’’ te muni – sādhu chhe; je shun kare chhe? ‘‘जो हु साधयदि’’
je pragaṭarūpe sādhe chhe; shun sādhe chhe? ‘‘दंसणणाणसमग्गं’’ vītarāg samyagdarshan ane
samyaggnānathī paripūrṇa chāritrane sādhe chhe; vaḷī te chāritra kevun chhe? ‘‘मग्गं मोक्खस्स’’ je
chāritra mārgarūp chhe; konā mārgarūp chhe? mokṣhanā mārgarūp chhe; vaḷī te chāritra kevun chhe?
‘‘णिच्चसुद्धं’’ nitya sarvakāḷe shuddha arthāt rāgādi rahit chhe. ‘‘णमो तस्स’’ āvā guṇavāḷā
je chhe te sādhuparameṣhṭhīne namaskār ho. visheṣhaḥ — ‘‘उद्योतनमुद्योगो निर्वहणं साधनं च
निस्तरणम् । दृगवगमचरणतपसामाख्याताराधना सद्भिः ।।१ [arthaḥ — darshan, gnān, chāritra ane
tapanun udyotan, udyog, nirvahaṇ, sādhan ane nistaraṇ je chhe tene satpuruṣhoe ārādhanā
kahī chhe]’’ — ā āryā chhandamān kahel 2bahiraṅg chaturvidh (darshan, gnān, chāritra ane tap)
ārādhanānā 3baḷathī temaj ‘‘समत्तं सण्णाणं सच्चारित्तं हि सत्तवो चेव । चउरो चिट्ठहि आदे तह्मा
आदा हु मे सरणं ।। [arthaḥ — samyagdarshan, samyaggnān, samyakchāritra ane samyaktap —
e chāre ātmāmān nivās kare chhe te kāraṇe ātmā ja mane sharaṇabhūt chhe.]’’ — e gāthāmān
kahel abhyantar evī nishchay chaturvidh ārādhanānā baḷathī — bāhya - abhyantar mokṣhamārga jenun
(je bāhya - abhyantar ārādhanānun ) bījun nām chhe tenā vaḍe — je vītarāgachāritranā
व्याख्या — ‘‘साहू स मुणी’’ स मुनिः साधुर्भवति । यः किं करोति ? ‘‘जो हु
साधयदि’’ यः कर्त्ता हु स्फु टं साधयति । किं ? ‘‘चारित्तं’’ चारित्रं । कथंभूतं ?
‘‘दंसणणाणसमग्गं’’ वीतरागसम्यग्दर्शनज्ञानाभ्यां समग्रम् परिपूर्णम् । पुनरपि कथम्भूतं ?
‘‘मग्गं मोक्खस्स’’ मार्गभूतं; कस्य ? मोक्षस्य । पुनश्च किम् रूपं ? ‘‘णिच्चसुद्धं’’ नित्यं
सर्वकालं शुद्धं रागादिरहितम् । ‘‘णमो तस्स’’ एवं गुणविशिष्टो यस्तस्मै साधवे नमो
नमस्कारोस्त्विति । तथाहि — ‘‘उद्योतनमुद्योगो निर्वहणं साधनं च निस्तरणम् ।
दृगवगमचरणतपसामाख्याताराधना सद्भिः ।१।’’ इत्यार्याकथितबहिरङ्गचतुर्विधाराधनाबलेन,
तथैव ‘‘समत्तं सण्णाणं सच्चारित्तं हि सत्तवो चेव । चउरो चिट्ठहि आदे तह्मा आदा हु मे
सरणं ।१।’’ इति गाथाकथिताभ्यन्तरनिश्चयचतुर्विधाराधनाबलेन च बाह्याभ्यन्तरमोक्षमार्ग-
द्वितीयनामाभिधेयेन कृत्वा यः कर्त्ता वीतरागचारित्राविनाभूतं स्वशुद्धात्मानं साधयति भावयति
1. shrī bhagavatī ārādhanā gāthā – 2 chhāyā.
2. bahiraṅg = bahāranī.
3. svātmāne āshraye nishchayabaḷ pragaṭe tyāre uchit vyavahār hato, em batāvavā vyavahār ārādhanānun
baḷ kahevāmān āve chhe.

Page 245 of 272
PDF/HTML Page 257 of 284
single page version

background image
avinābhūt nij shuddhātmāne sādhe chhe arthāt bhāve chhe te sādhu parameṣhṭhī chhe. temane ja
mātra sahajashuddha sadānand (nitya ānand) nī anubhūti jenun lakṣhaṇ chhe evo bhāvanamaskār
ane ‘ṇamo loe savvasāhūṇan’ evo dravyanamaskār ho. 54.
ām, uparokta prakāre pāñch gāthāo dvārā madhyam pratipādanathī pañch parameṣhṭhīnun
svarūp jāṇavun. ‘‘अरुहा सिद्धाइरिया उवज्झाया साहु पंचपरमेट्ठी । ते वि हु चिट्ठहि आदे तह्मा आदा
हु मे सरणं ।। [arthaḥ — athavā nishchayathī je arhant, siddha, āchārya, upādhyāy ane
sādhu — e pāñch parameṣhṭhī chhe te paṇ ātmāmān sthit chhe; te kāraṇe ātmā ja mane sharaṇ
chhe.]’’1 — ā gāthāmān kahyā pramāṇe saṅkṣhepamān pañchaparameṣhṭhīnun svarūp jāṇavun ane vistārathī,
pañchaparameṣhṭhīnā svarūpanun kathan karanār granthomānthī jāṇavun. siddhachakra ādi devonī
pūjanavidhirūp mantravād sambandhī ‘pañchanamaskār māhātmya’ nāmanā granthamānthī temanun svarūp
ati vistārathī jāṇavun.
e pramāṇe, pāñch gāthāo dvārā bījun sthaḷ samāpta thayun.
have, te ja dhyānanun, vikalpit nishchayathī ane avikalpit nishchayathī prakārāntare
upasanhārarūpe kathan kare chhe. ‘temān gāthānā pratham pādamān dhyeyanun lakṣhaṇ, bījā pādamān
dhyātānun lakṣhaṇ, trījā pādamān dhyānanun lakṣhaṇ ane chothā pādamān nayono vibhāg hun kahīsh’
evo abhiprāy manamān rākhīne shrīnemichandra āchāryadev ā sūtranun pratipādan kare chheḥ —
स साधुर्भवति । तस्यैव सहजशुद्धसदानन्दैकानुभूतिलक्षणो भावनमस्कारस्तथा ‘‘णमो लोए
सव्वसाहूणं’’ द्रव्यनमस्कारश्च भवत्विति ।।५४।।
एवमुक्तप्रकारेण गाथापञ्चकेन मध्यमप्रतिपत्त्या पञ्चपरमेष्ठिस्वरूपं ज्ञातव्यम् । अथवा
निश्चयेन ‘‘अरुहा सिद्धाइरिया उवज्झाया साहु पंचपरमेट्ठी । ते वि हु चिट्ठदि आदे तह्मा
आदा हु मे सरणं ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण संक्षेपेण, तथैव विस्तरेण पञ्च-
परमेष्ठिकथितग्रन्थक्रमेण, अतिविस्तारेण तु सिद्धचक्रादिदेवार्चनाविधिरूपमन्त्रवादसम्बन्धि-
पञ्चनमस्कारग्रन्थे चेति । एवं गाथापञ्चकेन द्वितीयस्थलं गतम् ।
अथ तदेव ध्यानं विकल्पितनिश्चयेनाविकल्पितनिश्चयेन प्रकारान्तरेणोपसंहाररूपेण
पुनरप्याह । तत्र प्रथमपादे ध्येयलक्षणं, द्वितीयपादे ध्यातृलक्षणं, तृतीयपादे ध्यानलक्षणं,
चतुर्थपादे नयविभागं कथयामीत्यभिप्रायं मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति : —
1. shrī kundakundāchāryakr̥ut dvādashānuprekṣhā gāthā – 12

Page 246 of 272
PDF/HTML Page 258 of 284
single page version

background image
gāthā 55
gāthārthaḥ — dhyeyamān ekatva prāpta karīne koī paṇ padārthanun dhyān karatān sādhu
jyāre nispr̥uh vr̥uttivāḷā hoy chhe, tyāre temanun te dhyān nishchayadhyān kahevāy chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘तदा’’ te kāḷe, ‘‘आहु’’ kahe chhe, ‘‘तं तस्स णिच्छयं ज्झाणं’’ tene tenun
nishchayadhyān (kahe chhe). kyāre? ‘‘णिरीहवित्ती हवे जदा साहू’’ jyāre sādhu nispr̥uh vr̥uttivāḷā
hoy chhe. shun karatā thakā? ‘‘जं किंचिवि चिंतंतो’’ je koī paṇ dhyeyanun vasturūpe visheṣh chintavan
karatā thakā. pahelān shu karīne? ‘‘लद्धूण य पयत्तं’’ te dhyeyamān prāpta karīne. shun prāpta karīne?
ekatvane arthāt ekāgra – chintā – nirodhane prāpta karīne. vistār kathanaḥ — ‘je koī paṇ
dhyey (arthāt koī paṇ dhyān karavā yogya padārtha)’ kahel chhe, teno sho artha chhe? prāthamik
(puruṣh)nī apekṣhāe savikalpa avasthāmān viṣhay ane kaṣhāyo dūr karavā māṭe ane chittane
sthir karavā māṭe pañchaparameṣhṭhī vagere paradravya paṇ dhyey hoy chhe; pachhī jyāre abhyāsanā
जं किंचिवि चिंतिंतो णिरीहवित्ती हवे जदा साहू ।
लद्धूण य एयत्तं तदाहु तं तस्स णिच्छयं ज्झाणं ।।५५।।
यत् किंचित् अपि चिन्तयन् निरीहवृत्तिः भवति यदा साधुः ।
लब्ध्वा च एकत्वं तदा आहुः तत् तस्य निश्चयं ध्यानम् ।।५५।।
व्याख्या — ‘‘तदा’’ तस्मिन् काले । ‘‘आहु’’ आहुर्ब्रुवन्ति । ‘‘तं तस्स णिच्छयं
ज्झाणं’’ तत्तस्य निश्चयध्यानमिति । यदा किम् ? ‘‘णिरीहवित्ती हवे जदा साहू’’
निरीहवृत्तिनिस्पृहवृत्तिर्यदा साधुर्भवति । किं कुर्वन् ? ‘‘जं किंचिवि चिंतंतो’’ यत् किमपि
ध्येयं वस्तुरूपेण विचिन्तयन्निति । किं कृत्वा पूर्वं ? ‘‘लद्धूण य एयत्तं’’ तस्मिन् ध्येये लब्ध्वा ।
किं ? एकत्वं एकाग्रचिन्तानिरोधनमिति । अथ विस्तर : — यत् किश्चिद् ध्येयमित्यनेन
किमुक्तं भवति ? प्राथमिकापेक्षया सविकल्पावस्थायां विषयकषायवञ्चनार्थं चित्तस्थिरीकरणार्थं
पञ्चपरमेष्ठियादिपरद्रव्यमपि ध्येयं भवति । पश्चादभ्यासवशेन स्थिरीभूते चित्ते सति
yaktishchit chitavan jāmāhi, ichchhā - rahit hoy jav tāhi;
ek chitta hvai muni ekalo, nishchay dhyān kahai jin bhalo. 55.

Page 247 of 272
PDF/HTML Page 259 of 284
single page version

background image
vashe chitta sthir thaī jāy chhe tyāre shuddha – buddha – ekasvabhāvī nij shuddhātmānun svarūp ja
dhyey hoy chhe. vaḷī, ‘nispr̥uh’ shabdathī, mithyātva, traṇ ved, hāsya, rati, arati, shok,
bhay, jugupsā (e chha) ane krodh, mān, māyā, lobh (e chār) — e chaud abhyantar
parigrahathī rahit ane kṣhetra, vāstu, chāndī, sonun, dhan, dhānya, dāsī, dās, kupya ane
bhāṇḍ — e dash bahiraṅg parigrahothī rahit evun dhyātānun svarūp kahevāmān āvyun chhe.
‘ekāgrachintānirodh’ padathī, pūrvokta judājudā prakāranā dhyeyabhūt (dhyān karavā yogya)
padārthomān sthiratāne – nishchalatāne dhyānanun lakṣhaṇ kahyun chhe. ‘nishchay’ shabdathī, prāthamik
(puruṣh)nī apekṣhāe vyavahār – ratnatrayane anukūḷ evo nishchay samajavo ane jene yog
niṣhpanna thayo chhe, evā puruṣhanī apekṣhāe shuddhopayogarūp vivakṣhit – ekadesh – shuddhanishchay
samajavo. visheṣh nishchayanun kathan āgaḷ karavānun chhe.
ā pramāṇe sūtrārtha chhe. 55.
have, shubhāshubh man – vachan – kāyāno nirodh karatān ātmāmān sthir thāy chhe te ja
paramadhyān chhe, em upadeshe chheḥ —
शुद्धबुद्धैकस्वभावनिजशुद्धात्मस्वरूपमेव ध्येयमित्युक्तं भवति । निस्पृहवचनेन पुनर्मिथ्यात्वं
वेदत्रयं हास्यादिषट्कक्रोधादिचतुष्टयरूपचतुर्दशाऽभ्यन्तरपरिग्रहेण तथैव क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्ण-
धनधान्यदासीकुप्यभाण्डाऽभिधानदशविधबहिरङ्गपरिग्रहेण च रहितं ध्यातृस्वरूपमुक्तं भवति ।
एकाग्रचिन्तानिरोधेन च १पूर्वोक्तविविधध्येयवस्तुनि स्थिरत्वं निश्चलत्वं ध्यानलक्षणं
भणितमिति । निश्चयशब्देन तु प्राथमिकापेक्षया व्यवहाररत्नत्रयानुकूलनिश्चयो ग्राह्यः,
निष्पन्नयोगपुरुषापेक्षया तु शुद्धोपयोगलक्षणविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयो ग्राह्यः । विशेषनिश्चयः
पुनरग्रे वक्ष्यमाणस्तिष्ठतीति सूत्रार्थः ।।५५।।
अथ शुभाशुभमनोवचनकायनिरोधे कृते सत्यात्मनि स्थिरो भवति तदेव
परमध्यानमित्युपदिशति : —
मा चिट्ठह मा जंपह मा चिन्तह किंवि जेण होइ थिरो ।
अप्पा अप्पम्मि रओ इणमेव परं हवे ज्झाणं ।।५६।।
१. ‘पूर्वोक्तद्विविधं’ पाठान्तरम् ।
man - vach - kāy - chesaṭā tajo, jim thir chitta hoy nij bhajo;
āpā māhi āp rat soy, paramadhyān im karatain hoy. 56.

Page 248 of 272
PDF/HTML Page 260 of 284
single page version

background image
gāthā 56
gāthārthaḥ — (he bhavyo!) kāī paṇ cheṣhṭā na karo, kāī paṇ na bolo, kāī
paṇ chintavan na karo, jethī ātmā nijātmāmān tallīnapaṇe sthir thaī jāy. ā ja
(ātmāmān līnatā ja) param dhyān chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘मा चिट्ठइ मा जंपह मा चिंतह किंवि’’ he vivekī puruṣho! nitya nirañjan
ane niṣhkriy evā nij shuddhātmānī anubhūtine rokanār shubhāshubh cheṣhṭārūp kāyavyāpār,
shubhāshubh antarbahirjalparūp vachan - vyāpār ane shubhāshubh vikalpajāḷarūp chitta - vyāpār
jarā paṇ na karo; ‘‘जेण होइ थिरो’’ jethī arthāt traṇe yoganā nirodhathī sthir thāy chhe.
koṇ? ‘‘अप्पा’’ ātmā. kevo sthir thāy chhe? ‘‘अपग्मि रओ’’ sahajashuddha –
gnānadarshanasvabhāvī paramātmatattvanān samyak shraddhān – gnān – ācharaṇarūp abhedaratnatrayātmak
paramasamādhithī utpanna, sarva pradeshomān ānand utpanna karanār sukhanā āsvādarūp
pariṇatisahit nijātmāmān rat – pariṇat – tallīn – tachchitta – tanmay thāy chhe. ‘‘इणमेव परं
हवे ज्झाणं’’ ā je ātmānā sukhasvarūpamān tanmayapaṇun te ja nishchayathī param arthāt utkr̥uṣhṭa
dhyān chhe.
te paramadhyānamān sthit jīvone je vītarāg paramānandarūp sukhano pratibhās thāy
मा चेष्टत मा जल्पत मा चिन्तयत किम् अपि येन भवति स्थिरः ।
आत्मा आत्मनि रतः इदं एव परं ध्यानं भवति ।।५६।।
व्याख्या — ‘‘मा चिट्ठह मा जंपह मा चिंतह किंवि’’ नित्यनिरञ्जननिष्क्रियनिज-
शुद्धात्मानुभूतिप्रतिबन्धकं शुभाशुभचेष्टारूपं कायव्यापारं, तथैव शुभाशुभान्तर्बहिर्जल्परूपं
वचनव्यापारं, तथैव शुभाशुभविकल्पजालरूपं चित्तव्यापारं च किमपि मा कुरुत हे
विवेकीजनाः ! ‘‘जेण होइ थिरो’’ येन योगत्रयनिरोधेन स्थिरो भवति । स कः ? ‘‘अप्पा’’
आत्मा । कथम्भूतः स्थिरो भवति ? ‘‘अप्पम्मि रओ’’ सहजशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्म-
तत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाभेदरत्नत्रयात्मकपरमसमाधिसमुद्भूतसर्वप्रदेशाह्लादजनक-
सुखास्वादपरिणतिसहिते निजात्मनि रतः परिणतस्तल्लीयमानस्तच्चित्तस्तन्मयो भवति ।
‘‘इणमेव परं हवे ज्झाणं’’ इदमेवात्मसुखस्वरूपे तन्मयत्वं निश्चयेन परमुत्कृष्टं ध्यानं भवति ।
तस्मिन् ध्याने स्थितानां यद्वीतरागपरमानन्दसुखं प्रतिभाति, तदेव