Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Darshan Ane Gyanana Swaroop Sambandhi Shanka Samadhan; Sarag Charitranu Swaroop; Vyavaharacharitrathi Sadhya Nishchy Charitranu Nirupan; Nishchay Ane Vyavahar Mokshamargane Anuroop; Dhyanana Abhyasano Upadesh, Dhyata Purushanu Lakshan; Aagam Bhashae Dhyanana Bhedonu Kathan; Adhyatmabhashae Dhyananu Swaroop; Dhyanana Pratibandhak Moh-Rag-Dweshanu Swaroop; Mantravakyama Sthit Padastha Dhyananu Vivaran.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 15

 

Page 209 of 272
PDF/HTML Page 221 of 284
single page version

background image
yogya sthānamān sthit rūpādi viṣhayonun grahaṇ karavun te ja sannipāt – sambandh athavā sannikarṣha
kahevāy chhe. parantu naiyāyikamatanī jem chakṣhu ādi indriyonun je rūpādi potapotānā
viṣhayonī pāse javun tene sannikarṣha na kahevo. āvo sambandh jenun lakṣhaṇ chhe evā lakṣhaṇavāḷun
nirvikalpa sattāvalokanarūp darshan chhe; te darshanapūrvak ‘ā saphed chhe’ ityādi avagrahādi
vikalparūp, indriy ane manathī utpanna thatun te matignān chhe. ukta lakṣhaṇavāḷā
matignānapūrvak, dhūmāḍāthī agninun gnān thāy chhe tem, ek padārtha uparathī bījā padārthanā
grahaṇarūp ‘liṅgaj’ (chihnathī utpanna thatun) ane ghaṭādi shabdonā shravaṇarūp ‘shabdaj’
(shabdathī utpanna thatun) — em be prakāranun shrutagnān chhe. avadhignān, avadhidarshanapūrvak hoy
chhe. ihā (nāmanā) matignānapūrvak manaḥparyayagnān hoy chhe.
ahīn, shrutagnān ane manaḥparyayagnānane utpanna karanārun, avagrah – ihā ādirūp je
matignān kahyun te matignān paṇ darshanapūrvak thatun hovāthī upachārathī darshan kahevāy chhe, te kāraṇe
shrutagnān ane manaḥparyayagnān — e banne paṇ darshanapūrvak jāṇavān. ā rīte chhadmasthone
āvaraṇavāḷun kṣhāyopashamik gnān hovāthī darshanapūrvakagnān thāy chhe. kevaḷībhagavānane nirvikār
svasamvedanathī utpanna nirāvaraṇ kṣhāyikagnān hovāthī, megharahit sūryanā yugapad ātap ane
prakāshanī jem, darshan ane gnān (banne) yugapad ja hoy chhe, em jāṇavun.
prashnaḥ — chhadmastha shabdano artha shun chhe? uttaraḥ — ‘chhadma’ shabdathī gnānāvaraṇ ane
स्थितरूपादिविषयाणां ग्रहणमेव सन्निपातः सम्बन्धः सन्निकर्षो भण्यते । न च
नैयायिकमतवच्चक्षुरादीन्द्रियाणां रूपादिस्वकीयस्वकीयविषयपार्श्वे गमनं इति सन्निकर्षो
वक्तव्यः । स एव सम्बन्धो लक्षणं यस्य तल्लक्षणं यन्निर्विकल्पं सत्तावलोकनदर्शनं तत्पूर्वं
शुक्लमिदमित्याद्यवग्रहादिविकल्परूपमिन्द्रियानिन्द्रियजनितं मतिज्ञानं भवति । इत्युक्तलक्षण-
मतिज्ञानपूर्वकं तु धूमादग्निविज्ञानवदर्थादर्थान्तरग्रहणरूपं लिङ्गजं, तथैव घटादिशब्दश्रवणरूपं
शब्दजं चेति द्विविधं श्रुतज्ञानं भवति । अथावधिज्ञानं पुनरवधिदर्शनपूर्वकमिति । ईहामति-
ज्ञानपूर्वकं तु मनःपर्ययज्ञानं भवति ।
अत्र श्रुतज्ञानमनःपर्ययज्ञानजनकं यदवग्रहेहादिरूपं मतिज्ञानं भणितम्, तदपि दर्शन-
पूर्वकत्वादुपचारेण दर्शनं भण्यते, यतस्तेन कारणेन श्रुतज्ञानमनःपर्ययज्ञानद्वयमपि दर्शनपूर्वकं
ज्ञातव्यमिति । एवं छद्मस्थानां सावरणक्षायोपशमिकज्ञानसहितत्वात् दर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवति ।
केवलिनां तु भगवतां निर्विकारस्वसंवेदनसमुत्पन्ननिरावरणक्षायिकज्ञानसहितत्वान्निर्मेघादित्ये
युगपदातपप्रकाशवद्दर्शनं ज्ञानं च युगपदेवेति विज्ञेयम् । छद्मस्था इति कोऽर्थः ? छद्मशब्देन

Page 210 of 272
PDF/HTML Page 222 of 284
single page version

background image
darshanāvaraṇ – e be kahevāmān āve chhe; te chhadmamān je rahe chhe te chhadmastha chhe. ā pramāṇe
tarkanā abhiprāyathī sattāvalokanarūp darshananun vyākhyān karyun.
have, āgaḷ siddhāntanā abhiprāyathī kahevāmān āve chhe. te ā pramāṇeḥ —
āgaḷanā gnānanī utpatti māṭe je prayatna, te – rūp je potānā ātmānun parichchhedan –
avalokan te darshan kahevāy chhe. tyārapachhī bāhya viṣhayamān vikalparūpe je padārthanun grahaṇ
te gnān chhe; e vārtik chhe. jem koī manuṣhya pahelān ghaṭ sambandhī vikalpa kare chhe; pachhī
paṭanun gnān karavānun man thatān te ghaṭanā vikalpathī khasīne je svarūpamān prayatna – avalokan –
parichchhedan kare chhe, te darshan chhe. tyārapachhī ‘ā paṭ chhe’ evo nishchay athavā bāhya
viṣhayarūpe padārthanā grahaṇarūp je vikalpa kare chhe, te gnān kahevāy chhe.
ahīn, shiṣhya pūchhe chheḥ — jo ātmagrāhak (potānun grahaṇ karanārun) te darshan ane
paragrāhak (parane jāṇe) te gnān kahevāy to jem naiyāyikamatamān gnān ātmāne jāṇatun
nathī, tem jainamatamān paṇ gnān ātmāne jāṇatun nathī evun dūṣhaṇ āve chhe. tenun samādhān
ḥ — naiyāyik matamān gnān judun ane darshan judun em be guṇ nathī. te kāraṇe temane
(naiyāyikone) ātmānā gnānanā abhāvarūp doṣh āve chhe. parantu jainamatamān to (ātmā)
gnānaguṇathī paradravyane jāṇe chhe ane darshanaguṇathī ātmāne jāṇe chhe — e pramāṇe ātmānā
ज्ञानदर्शनावरणद्वयं भण्यते, तत्र तिष्ठन्तीति छद्मस्थाः । एवं तर्काभिप्रायेण सत्तावलोकनदर्शनं
व्याख्यातम् ।
अत ऊर्ध्वं सिद्धान्ताभिप्रायेण कथ्यते । तथाहि — उत्तरज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं यत् प्रयत्नं
तद्रूपं यत् स्वस्यात्मनः परिच्छेदनमवलोकनं तद्दर्शनं भण्यते । तदनन्तरं यद्बहिर्विषये
विकल्परूपेण पदार्थग्रहणं तद्ज्ञानमिति वार्त्तिकम् । यथा कोऽपि पुरुषो घटविषयविकल्पं
कुर्वन्नास्ते, पश्चात् परपरिज्ञानार्थं चित्ते जाते सति घटविकल्पाद्व्यावर्त्त्य यत् स्वरूपे
प्रयत्नमवलोकनं परिच्छेदनं करोति तद्दर्शनमिति । तदनन्तरं पटोऽयमिति निश्चयं
यद्बहिर्विषयरूपेण पदार्थग्रहणविकल्पं करोति तद् ज्ञानं भण्यते ।
अत्राह शिष्य : — यद्यात्मग्राहकं दर्शनं, परग्राहकं ज्ञानं भण्यते, तर्हि यथा
नैयायिकमते ज्ञानमात्मानं न जानाति; तथा जैनमतेऽपि ज्ञानमात्मानं न जानातीति दूषणं
प्राप्नोति । अत्र परिहारः । नैयायिकमते ज्ञानं पृथग्दर्शनं पृथगिति गुणद्वयं नास्ति; तेन कारणेन
तेषामात्मपरिज्ञानाभावदूषणं प्राप्नोति । जैनमते पुनर्ज्ञानगुणेन परद्रव्यं जानाति दर्शनगुणेनात्मानं

Page 211 of 272
PDF/HTML Page 223 of 284
single page version

background image
gnānanā abhāvarūp doṣh āvato nathī. e doṣh kem nathī āvato? jem ek ja agni
bāḷe chhe māṭe te dāhak chhe ane pakāve chhe māṭe te pāchak chhe; viṣhayanā bhedathī agni
(dāhak ane pāchak) em be prakāranā bhedarūp thāy chhe; tevī ja rīte abhedanayathī chaitanya
ek ja hovā chhatān bhedanayanī vivakṣhāmān jyāre ātmānun grahaṇ karavā pravr̥utta thāy chhe,
tyāre tene ‘darshan’ evun nām maḷe chhe ane pachhī jyāre parapadārthanun grahaṇ karavāne pravr̥utta
thāy chhe, tyāre tene ‘gnān’ sañgnā maḷe chhe — e rīte viṣhayanā bhedathī chaitanyanā be bhed
thāy chhe. visheṣh e chhe ke jo darshanane sāmānyanun grāhak ane gnānane visheṣhanun grāhak
kahevāmān āve to gnānane pramāṇapaṇun prāpta thatun nathī. prashnaḥ — kaī rīte? uttaraḥ —
vastune grahaṇ kare te pramāṇ chhe. vastu sāmānya – visheṣhātmak chhe. gnāne vastunā ekadeshanun –
visheṣhanun ja grahaṇ karyun, vastunun grahaṇ na karyun. siddhāntathī to nishchayanayanī apekṣhāe guṇ
ane guṇī abhinna chhe tethī sanshay, vimoh ane vibhram vinā vastunun je gnān te
gnānasvarūp ātmā ja pramāṇ chhe; te dīpakanī jem sva ane paranā sāmānya ane visheṣhane
jāṇe chhe te kāraṇe abhedapaṇe tene ja (te ātmāne ja) pramāṇapaṇun chhe.
shaṅkāḥ — jo darshan bāhyaviṣhayanun grahaṇ na kare to āndhaḷānī jem badhā manuṣhyone
andhapaṇāno prasaṅg āve. uttaraḥ — em na kahevun joīe, kāraṇ ke bāhya viṣhayamān
darshanano abhāv hovā chhatān (arthāt temān darshan nahi pravartatun hovā chhatān) ātmā gnān
च जानातीत्यात्मपरिज्ञानाभावदूषणं न प्राप्नोति । कस्मादिति चेत् ? यथैकोऽप्यग्निर्दहतीति
दाहकः पचतीति पाचकः, विषयभेदेन द्विधा भिद्यते । तथैवाभेदनयेनैकमपि चैतन्यं
भेदनयविवक्षायां यदात्मग्राहकत्वेन प्रवृत्तं तदा तस्य दर्शनमिति संज्ञा, पश्चात् यच्च
परद्रव्यग्राहकत्वेन प्रवृत्तं तस्य ज्ञानसंज्ञेति विषयभेदेन द्विधा भिद्यते । किं च, यदि
सामान्यग्राहकं दर्शनं विशेषग्राहकं ज्ञानं भण्यते, तदा ज्ञानस्य प्रमाणत्वं न प्राप्नोति ।
कस्मादिति चेत् ? वस्तुग्राहकं प्रमाणं; वस्तु च सामान्यविशेषात्मकं; ज्ञानेन पुनर्वस्त्वेकदेशो
विशेष एव गृहीतो; न च वस्तु । सिद्धान्तेन पुनर्निश्चयेन गुणगुणिनोरभिन्नत्वात् संशय-
विमोहविभ्रमरहितवस्तुज्ञानस्वरूपात्मैव प्रमाणम् । स च प्रदीपवत् स्वपरगतं सामान्यं विशेषं
च जानाति । तेन कारणेनाभेदेन तस्यैव प्रमाणत्वमिति ।
अथ मतं — यदि दर्शनं बहिर्विषये न प्रवर्त्तते तदान्धवत् सर्वजनानामन्धत्वं
प्राप्नोतीति ? नैवं वक्तव्यम् । बहिर्विषये दर्शनाभावेऽपि ज्ञानेन विशेषेण सर्वं परिच्छिनत्तीति ।
अयं तु विशेषः — दर्शनेनात्मनि गृहीते सत्यात्माविनाभूतं ज्ञानमपि गृहीतं भवति; ज्ञाने च

Page 212 of 272
PDF/HTML Page 224 of 284
single page version

background image
vaḍe visheṣharūp badhā padārthone jāṇe chhe. vaḷī ā visheṣh chheḥ — jyāre darshan vaḍe ātmānun
grahaṇ thāy chhe tyāre ātmānī sāthe avinābhūt gnānanun paṇ (darshan dvārā) grahaṇ thaī
jāy chhe, ane gnānanun grahaṇ thatān gnānanā viṣhayabhūt bāhya vastunun paṇ grahaṇ thaī
jāy chhe.
prashnaḥ — je ātmāne grahaṇ kare chhe tene āp jo darshan kaho chho, to ‘je padārthonun
sāmānya grahaṇ te darshan chhe,’ e gāthāno artha āpanā kathanathī kevī rīte ghaṭī shake?
uttaraḥ — ‘sāmānya – grahaṇ’ eṭale ‘ātmānun grahaṇ’; te darshan chhe.
prashnaḥ — ‘sāmānya’no artha ‘ātmā’ kevī rīte chhe?
uttaraḥ — ātmā vastunun gnān karatān, ‘hun āne jāṇun’, ‘āne na jāṇun’ evo
visheṣh – pakṣhapāt karato nathī, parantu sāmānyarūpe vastune jāṇe chhe, te kāraṇe ‘sāmānya’ shabda
vaḍe ‘ātmā’ kahevāmān āve chhe. e pramāṇe gāthāno artha chhe. ghaṇun kahevāthī shun? jo koī
paṇ tarka ane siddhāntano artha jāṇīne, ekānta durāgrahano tyāg karīne, nayavibhāg vaḍe
madhyastha vr̥utti rākhīne vyākhyān kare chhe to banney artha (tarkano ane siddhāntano) siddha
thāy chhe. kevī rīte siddha thāy chhe? tarkamān mukhyatāthī anyamatanun vyākhyān chhe; tyān jyāre
koī anyamatī pūchhe ke, jainasiddhāntamān jīvanān darshan ane gnān e be guṇ kahyā chhe te
kevī rīte ghaṭī shake chhe? tyāre tene kahevāmān āve ke ‘je ātmāne grahaṇ kare chhe te darshan
chhe’ to teo samajī shakatā nathī, eṭale āchāryoe temane pratīti karāvavā māṭe sthūḷ
गृहीते सति ज्ञानविषयभूतं बहिर्वस्त्वपि गृहीतं भवति इति । अथोक्तं भवता यद्यात्मग्राहकं
दर्शनं भण्यते, तर्हि ‘‘जं सामण्णं गहणं भावाणं तद्दर्शनम्’’ इति गाथार्थः कथं घटते ?
तत्रोत्तरं — सामान्यग्रहणमात्मग्रहणं तद्दर्शनम् । कस्मादिति चेत् ? आत्मा वस्तुपरिच्छित्तिं
कुर्वन्निदं जानामीदं न जानामीति विशेषपक्षपातं न करोति; किन्तु सामान्येन वस्तु परिच्छिनत्ति
तेन कारणेन सामान्यशब्देनात्मा भण्यत इति गाथार्थः ।
किं बहुना, यदि कोऽपि तर्कार्थं सिद्धान्तार्थं च ज्ञात्वैकान्तदुराग्रहत्यागेन नयविभागेन
मध्यस्थवृत्त्या व्याख्यानं करोति, तदा द्वयमपि घटत इति । कथमिति चेत् ? तर्के मुख्यवृत्त्या
परसमयव्याख्यानं, तत्र यदा कोऽपि परसमयी पृच्छति — जैनागमे दर्शनं ज्ञानं चेति गुणद्वयं
जीवस्य कथ्यते, तत्कथं घटत इति ? तदा तेषामात्मग्राहकं दर्शनमिति कथिते सति ते न
जानन्ति । पश्चादाचार्यैस्तेषां प्रतीत्यर्थं स्थूलव्याख्यानेन बहिर्विषये यत् सामान्यपरिच्छेदनं तस्य

Page 213 of 272
PDF/HTML Page 225 of 284
single page version

background image
vyākhyānathī bāhya viṣhayamān je sāmānyanun grahaṇ chhe tenun nām sattāvalokanarūp darshan
sthāpit karyun. ane je ‘ā saphed chhe’ ityādi visheṣh parichchhedan thayun tene gnān sañgnā āpī.
e rīte doṣh nathī. siddhāntamān mukhyapaṇe svasamayanun vyākhyān hoy chhe; tyān sūkṣhma vyākhyān
karatān āchāryoe ‘je ātmāne grahaṇ kare chhe te darshan chhe’ em vyākhyān karyun. e pramāṇe
emān paṇ doṣh nathī.
ahīn, shiṣhya shaṅkā kare chheḥ — sattāvalokanarūp darshanano gnānanī sāthe bhed jāṇavo
paṇ tattvārthashraddhānarūp samyagdarshan ane vastuvichārarūp samyaggnān — e be vachche bhed
jaṇāto nathī. jo kaho ke ‘kem nathī jaṇāto?’ to kahīe chhīe ke samyagdarshanamān padārthano
nishchay chhe, tevī ja rīte samyaggnānamān paṇ chhe; to temanāmān sho taphāvat chhe?
samādhānaḥ — padārthanā grahaṇamān jāṇavārūp kṣhayopashamik – visheṣh ‘gnān’ kahevāy chhe ane
te gnānamān ja bhedanayathī, vītarāg sarvagne kahelā shuddhātmā ādi tattvomān ‘ā ja chhe, ām
ja chhe’ evo nishchay te samyaktva chhe. nirvikalpa abhedanayathī to je samyaggnān chhe te ja
samyagdarshan chhe.
shaṅkāḥ — em kaī rīte? uttaraḥ — ‘atattvamān tattvabuddhi, adevamān devabuddhi,
adharmamān dharmabuddhi’ ityādi viparīt abhinivesharahit gnānanī ja ‘samyak’ visheṣhaṇathī
kahevāmān āvatī avasthāvisheṣhane samyagdarshan kahevāmān āve chhe. shaṅkāḥ — jo
सत्तावलोकनदर्शनसंज्ञा स्थापिता, यच्च शुक्लमिदमित्यादिविशेषपरिच्छेदनं तस्य ज्ञानसंज्ञा
स्थापितेति दोषो नास्ति । सिद्धान्ते पुनः स्वसमयव्याख्यानं मुख्यवृत्त्या । तत्र सूक्ष्मव्याख्याने
क्रियमाणे सत्याचार्यैरात्मग्राहकं दर्शनं व्याख्यातमित्यत्रापि दोषो नास्ति ।
अत्राह शिष्यः — सत्तावलोकनदर्शनस्य ज्ञानेन सह भेदो ज्ञातस्तावदिदानीं
यत्तत्त्वार्थश्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनं वस्तुविचाररूपं सम्यग्ज्ञानं तयोर्विशेषो न ज्ञायते । कस्मादिति
चेत् ? सम्यग्दर्शने पदार्थनिश्चयोऽस्ति, तथैव सम्यग्ज्ञाने च, को विशेष इति ? अत्र
परिहारः — अर्थग्रहणपरिच्छित्तिरूपः क्षयोपशमविशेषो ज्ञानं भण्यते, तत्रैव भेदनयेन
वीतरागसर्वज्ञप्रणीतशुद्धात्मादितत्त्वेष्विदमेवेत्थमेवेति निश्चयसम्यक्त्वमिति । अविकल्परूपेणा-
भेदनयेन पुनर्यदेव सम्यग्ज्ञानं तदेव सम्यक्त्वमिति । कस्मादिति चेत् ? अतत्त्वे तत्त्वबुद्धिरदेवे
देवबुद्धिरधर्मे धर्मबुद्धिरित्यादिविपरीताभिनिवेशरहितस्य ज्ञानस्यैव सम्यग्विशेषणवाच्यो-
ऽवस्थाविशेषः सम्यक्त्वं भण्यते यतः कारणात् ।

Page 214 of 272
PDF/HTML Page 226 of 284
single page version

background image
(samyagdarshan ane samyaggnānamān) bhed nathī to te banne guṇonā ghātak gnānāvaraṇ ane
mithyātva – be karma kem kahyān chhe? samādhānaḥ — je karmathī padārthane jāṇavārūp kṣhayopasham
ḍhaṅkāī jāy chhe, tenun nām ‘gnānāvaraṇ’ chhe ane te kṣhayopashamavisheṣhane viṣhe je karma pūrvokta
lakṣhaṇavāḷā viparīt abhiniveshane utpanna kare chhe, tenun nām ‘mithyātva’ chhe. e rīte
bhedanayathī āvaraṇamān bhed chhe. nishchayanayathī to abhedavivakṣhāmān karmapaṇānī apekṣhāe te
be āvaraṇane paṇ ek ja jāṇavun joīe.
ā rīte darshanapūrvak gnān thāy chhe, em kathan karanārī gāthā pūrī thaī. 44.
have, samyagdarshan ane samyaggnānapūrvak ratnatrayātmak mokṣhamārganā trījā avayavarūp
ane svashuddhātmānā anubhavarūp shuddhopayogarūp lakṣhaṇavāḷā vītarāgachāritranā paramparāthī1
sādhak evā sarāgachāritranun pratipādan kare chheḥ —
यदि भेदो नास्ति तर्हि कथमावरणद्वयमिति चेत् ? तत्रोत्तरम् — येन
कर्मणार्थपरिच्छित्तिरूपः क्षयोपशमः प्रच्छाद्यते तस्य ज्ञानावरणसंज्ञा, तस्यैव क्षयोपशम-
विशेषस्य यत् कर्म पूर्वोक्तलक्षणं विपरीताभिनिवेशमुत्पादयति तस्य मिथ्यात्वसंज्ञेति
भेदनयेनावरणभेदः । निश्चयनयेन पुनरभेदविवक्षायां कर्मत्वं प्रत्यावरणद्वयमप्येकमेव
विज्ञातव्यम् । एवं दर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवतीति व्याख्यानरूपेण गाथा गता ।।४४।।
अथ सम्यग्दर्शनज्ञानपूर्वकं रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गतृतीयावयवभूतं स्वशुद्धात्मानुभूतिरूप-
शुद्धोपयोगलक्षणवीतरागचारित्रस्य पारम्पर्येण साधकं सरागचारित्रं प्रतिपादयतिः —
असुहादो विणिवित्ती सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं ।
वदसमिदिगुत्तिरूवं ववहारणयादु जिणभणियम् ।।४५।।
1. sarāgachāritramān rahelā rāgano kramekrame abhāv thatān vītarāgachāritra pragaṭe chhe, tethī sarāgachāritrane
paramparāthī vītarāgachāritrano sādhak vyavahāranaye kahevāy chhe. nishchayanaye sādhak vītarāgachāritra pahelān
je shuddhi hatī te chhe. juo ā shāstra gāthā 13nī ṭīkā chhello bhāg. shrī niyamasār gāthā 60
nīchenī phūṭanoṭ 3 pā. 117 tathā shrī pañchāstikāy gā. 159nī phūṭanoṭ nan. 1 tathā 4 pā. 233 –
234. tathā gāthā 162 phūṭanoṭ pā. 238 – 239. gāthā 170 phūṭanoṭ pā. 250. gāthā 172
phūṭanoṭ 3 pā. 254.
shubhakūn gahai ashubhatain dūri, chārit so vyavahāre pūri,
vrat aru samiti gupti jāmāhi, muni dhārai ati yatan karāhi. 45.

Page 215 of 272
PDF/HTML Page 227 of 284
single page version

background image
gāthā 45
gāthārthaḥ — ashubhakāryanī nivr̥utti ane shubhakāryamān pravr̥utti – tene (vyavahār)
chāritra jāṇo. vrat - samiti - guptirūp evun te (chāritra) vyavahāranayathī jinendradeve kahyun chhe.
ṭīkāḥ — ā ja sarāgachāritranā ekadesh avayavarūp deshachāritranun pratham kathan kare
chhe. te ā pramāṇe chhe — mithyātvādi sāt prakr̥itionā upasham, kṣhayopasham ke kṣhay thatān
athavā adhyātmabhāṣhāe kahīe to nijashuddhātmābhimukh pariṇām thatān shuddhātmabhāvanāthī
utpanna, nirvikār, vāstavik sukhāmr̥utane upādey karīne, sansār – sharīr ane bhogomān je
heyabuddhivāḷo, samyagdarshanathī shuddha chhe, te chaturtha guṇasthānavāḷo, vratarahit dārshanik kahevāy
chhe. je apratyākhyānāvaraṇ nāmanā bījā kaṣhāyano kṣhayopasham thatān pr̥ithvī ādi ( – pr̥ithvī,
jaḷ, agni, vāyu ane vanaspatirūp) pāñch sthāvaronā vadhamān pravr̥utta hovā chhatān paṇ
yathāshakti trasanā vadhathī nivr̥utta hoy chhe, te pañcham guṇasthānavartī shrāvak kahevāy chhe.
te shrāvakanā agiyār bhed kahevāmān āve chheḥ — samyagdarshanapūrvak, madya, māns,
madh ane pāñch udumbar phaḷonā tyāgarūp āṭh mūlaguṇonun pālan karato je jīv, yuddhādimān
pravr̥utta thavā chhatān paṇ pāpanī vr̥uddhi karanār shikār ādi samān prayojan vinānā
jīvaghātathī nivr̥utta thayel chhe, te pratham dārshanik shrāvak kahevāy chhe. te ja dārshanik shrāvak
jyāre tras jīvonī hinsāthī sarvathā nivr̥utta thaīne pāñch aṇuvrat, traṇ guṇavrat ane chār
अशुभात् विनिवृत्तिः शुभे प्रवृत्तिः च जानीहि चारित्रम् ।
व्रतसमितिगुप्तिरूपं व्यवहारनयात् तु जिनभणितम् ।।४५।।
व्याख्या — अस्यैव सरागचारित्रस्यैकदेशावयवभूतं देशचारित्रं तावत्कथ्यते । तद्यथा —
मिथ्यात्वादिसप्तप्रकृत्युपशमक्षयोपशमक्षये सति, अध्यात्मभाषया निजशुद्धात्माभिमुखपरिणामे
वा सति शुद्धात्मभावनोत्पन्ननिर्विकारवास्तवसुखामृतमुपादेयं कृत्वा संसारशरीरभोगेषु योऽसौ
हेयबुद्धिः सम्यग्दर्शनशुद्धः स चतुर्थगुणस्थानवर्ती व्रतरहितो दार्शनिको भण्यते ।
यश्चाप्रत्याख्यानावरणसंज्ञद्वितीयकषायक्षयोपशमे जाते सति पृथिव्यादिपञ्चस्थावरवधे प्रवृत्तोऽपि
यथाशक्त्या त्रसवधे निवृत्तः स पञ्चमगुणस्थानवर्ती श्रावको भण्यते ।
तस्यैकादशभेदाः कथ्यन्ते । तथाहि — सम्यक्त्वपूर्वकत्वेन मद्यमांसमधुत्यागोदुम्बर-
पञ्चकपरिहाररूपाष्टमूलगुणसहितः सन् संग्रामादिप्रवृत्तोऽपि पापद्धर्यादिभिर्निष्प्रयोजन-
जीवघादादो निवृत्तः प्रथमो दार्शनिकश्रावको भण्यते । स एव सर्वथा त्रसवधे निवृत्तः सन्

Page 216 of 272
PDF/HTML Page 228 of 284
single page version

background image
shikṣhāvrat sahit thāy chhe, tyāre ‘vratī’ nāmano bījo shrāvak thāy chhe. te ja jyāre traṇekāḷe
sāmāyik kare chhe tyāre trījī pratimādhārī, prauṣhadh – upavās kare chhe tyāre chothī pratimādhārī,
sachittanā tyāgathī pāñchamī pratimādhārī, divase brahmacharya pālan karavāthī chhaṭhṭhī pratimādhārī,
sarvathā brahmacharya pālan karavāthī sātamī pratimādhārī, ārambh vagere sampūrṇa vyāpāranā
tyāgathī āṭhamī pratimādhārī, paheravā – oḍhavānān vastro sivāy anya sarva parigrahonā
tyāgathī navamī pratimādhārī, ghar – vyāpār ādi sambandhī samasta pāpamay kāryomān sammati
(salāh) āpavāno tyāg karavāthī dashamī pratimādhārī ane uddiṣhṭa āhāranā tyāgathī
agiyāramī pratimāno dhārak shrāvak thāy chhe. ā agiyār prakāranā shrāvakomān pahelī chha
pratimāvāḷā tāratamyapaṇe jaghanya shrāvak chhe, pachhīnī traṇ pratimāvāḷā madhyam shrāvak ane
chhellī be pratimāvāḷā uttam shrāvako gaṇāy chhe — e pramāṇe saṅkṣhepamān deshachāritranā1
dārshanik shrāvak vagere agiyār bhed jāṇavān.
have, ekadesh chāritranā vyākhyān pachhī sakaḷ chāritrano upadesh kare chhe —
‘‘असुहादो विणिवित्ती सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं’’ he shiṣhya! ashubh kāryothī nivr̥utti ane
shubh kāryomān pravr̥uttine tun chāritra jāṇ. te kevun chhe? ‘‘वदसमिदिगुत्तिरूवं ववहारणयादु
जिणभणियं’’ vrat, samiti ane guptirūp chhe ane vyavahāranayathī shrī jinendra bhagavantoe
kahelun chhe. te ā pramāṇe chhe — pratyākhyānāvaraṇ2 nāmanā trījā kaṣhāyano kṣhayopasham thatān,
पञ्चाणुव्रतत्रयगुणव्रतशिक्षाव्रतचतुष्टयसहितो द्वितीयव्रतिकसंज्ञो भवति । स एव त्रिकाल-
सामायिके प्रवृत्तः तृतीयः, प्रोषधोपवासे प्रवृत्तश्चतुर्थः, सचित्तपरिहारेण पञ्चमः, दिवा
ब्रह्मचर्येण षष्ठः, सर्वथा ब्रह्मचर्येण सप्तमः, आरम्भादिसमस्तव्यापारनिवृत्तोऽष्टमः, वस्त्रप्रावरणं
विहायान्यसर्वपरिग्रहनिवृत्तोनवमः, गृहव्यापारादिसर्वसावद्यानुमतनिवृत्तो दशमः, उद्दिष्टाहार-
निवृत्त एकादशम इति । एतेष्वेकादशश्रावकेषु मध्ये प्रथमषट्कं तारतम्येन जघन्यम्, ततश्च
त्रयं मध्यमम्, ततो द्वयमुत्तममिति संक्षेपेण दार्शनिकश्रावकाद्येकादशभेदाः ज्ञातव्याः ।
अथैकदेशचारित्रव्याख्यानानन्तरं सकलचारित्रमुपदिशति । ‘‘असुहादो विणिवित्ती सुहे
पवित्ती य जाण चारित्तं’’ अशुभान्निवृत्तिः शुभे प्रवृत्तिश्चापि जानीहि चारित्रम् । तच्च
कथम्भूतं ? ‘‘वदसमिदिगुत्तिरूवं ववहारणयादु जिणभणियं’’ व्रतसमितिगुप्तिरूपं
व्यवहारनयाज्जिनैरुक्तमिति । तथाहि प्रत्याख्यानावरणसंज्ञतृतीयकषायक्षयोपशमे सति
1. deshachāritra pāñchame guṇasthāne antaraṅgamān mithyātvanā tathā prathamanā be kaṣhāyanā abhāvarūp hoy chhe.
2. chhaṭhṭhe guṇasthāne antaraṅgamān mithyātvano tyāg tathā prathamanā traṇ kaṣhāyano abhāv hoy chhe.

Page 217 of 272
PDF/HTML Page 229 of 284
single page version

background image
‘‘विषयकषाओगाढो दुस्सुदिदुच्चित्त दुट्ठगोठ्ठिजुदो । उग्गो उम्मग्गपरो उवओगो जस्स सो असुहो ।।’’
[arthaḥ — jeno upayog viṣhay – kaṣhāyomān magna chhe, duḥshruti (vikathā), duṣhṭa chitta ane
duṣhṭa goṣhṭhī (kharāb sobat) sahit chhe, je ugra chhe ane unmārgamān tatpar chhe, tene te
ashubh upayog2 chhe.]’’ — ā gāthāmān kahel lakṣhaṇovāḷā ashubhopayogathī nivr̥utti ane
tenāthī viparīt shubhopayogamān pravr̥utti, tene he shiṣhya! tun chāritra jāṇ. āchār – ārādhanā
ādi charaṇānuyoganān shāstromān kahyā pramāṇe te chāritra pāñch mahāvrat, pāñch samiti ane
traṇ guptirūp chhe, topaṇ apahr̥utasanyam nāmanun shubhopayogalakṣhaṇavāḷun sarāgachāritra chhe. tyān,
je bāhyamān pāñch indriyonā viṣhay ādino tyāg chhe, te upacharit – asadbhūtavyavahār-
nayathī chāritra chhe ane antaraṅgamān je rāgādino tyāg chhe, te ashuddha nishchayanayathī chāritra
chhe; — e rīte nayavibhāg jāṇavo. e pramāṇe nishchayachāritranā sādhak vyavahārachāritranun
vyākhyān karyun. 45.
have, te ja vyavahārachāritrathī sādhya2 nishchayachāritranun nirūpaṇ kare chheḥ —
‘‘विसयकसाओगाढो दुस्सुदिदुच्चित्तदुट्ठगोट्ठिजुदो । उग्गो उम्मग्गपरो उवओगो जस्स सो
असुहो ।।१।।’’ इति गाथाकथितलक्षणादशुभोपयोगान्निवृत्तिस्तद्विलक्षणे शुभोपयोगे प्रवृत्तिश्च हे
शिष्य ! चारित्रं जानीहि । तच्चाचाराराधनादिचरणशास्त्रोक्तप्रकारेण पञ्चमहाव्रतपञ्च-
समितित्रिगुप्तिरूपमप्यपहृतसंयमाख्यं शुभोपयोगलक्षणं सरागचारित्राभिधानं भवति । तत्र योऽसौ
बहिर्विषये पञ्चेन्द्रियविषयादिपरित्यागः स उपचरितासद्भूतव्यवहारेण यश्चाभ्यन्तरे
रागादिपरिहारः स पुनरशुद्धनिश्चयेनेति नयविभागो ज्ञातव्यः । एवं निश्चयचारित्रसाधकं
व्यवहारचारित्रं व्याख्यातमिति ।।४५।।
अथ तेनैव व्यवहारचारित्रेण साध्यं निश्चयचारित्रं निरूपयति : —
बहिरब्भंतरकिरियारोहो भवकारणप्पणासट्ठं ।
णाणिस्स जं जिणुत्तं तं परमं सम्मचारित्तं ।।४६।।
1. shrī pravachanasār gā. 158.
2. ānun spaṣhṭīkaraṇ gā. 45nī phūṭanoṭamān āvī gayun chhe.
bāhyābhyantar kiriyā roki, ātam shuddha gahai avaloki,
āsrav bandh abhāv nimitta, gnānī dhahain param chāritta. 46.

Page 218 of 272
PDF/HTML Page 230 of 284
single page version

background image
gāthā 46
gāthārthaḥ — sansāranān kāraṇono nāsh karavā māṭe gnānīne je bāhya ane antaraṅg
kriyāono nirodh chhe; shrī jinendre kahelun te param samyak chāritra chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘तं’’ te ‘‘परमं’’ param – upekṣhālakṣhaṇavāḷun, nirvikār svasamvedanarūp
shuddhopayoganun avinābhūt, param ‘‘सम्मचारित्तं’’ samyakchāritra jāṇavun. te shun?
‘‘बहिरब्भंतरकिरियारोहो’’ niṣhkriy, nitya nirañjan, vishuddha gnānadarshanasvabhāvī nijātmāthī
pratipakṣhabhūt kriyāvyāpārano — ke je (kriyāvyāpār) bāhyamān vachan ane kāyānā shubhāshubh
vyāpārarūp chhe ane antaraṅgamān mananā shubhāshubh vikalparūp chhe teno — nirodh arthāt
tyāg. (te paṇ samyakchāritra chhe.) te nirodh shā māṭe chhe? ‘‘भवकारणप्पणासट्ठं’’ pāñch
prakāranā sansārathī rahit, nirdoṣh paramātmāthī vilakṣhaṇ je sansār te sansāranā vyāpāranā
kāraṇabhūt je shubhāshubh karma – āsrav tenā vināsh māṭe chhe. āvun bāhya ane antaraṅg
kriyāonā nirodharūp chāritra kone kahe chhe? ‘‘णाणिस्स’’ nishchayaratnatrayasvarūp abhedagnānīne
āvun chāritra hoy chhe. vaḷī te chāritra kevun chhe? ‘‘जं जिणुत्तं’’ te chāritra jinendradev,
vītarāg sarvagna dvārā kahevāyelun chhe. ā rīte vītarāg samyagdarshan ane samyaggnānanā
avinābhūt tathā nishchayaratnatrayasvarūp nishchayamokṣhamārganā trījā avayavarūp
vītarāgachāritranun vyākhyān karyun. 46.
बहिरभ्यन्तरक्रियारोधः भवकारणप्रणाशार्थम् ।
ज्ञानिनः यत् जिनोक्तम् तत् परमं सम्यक्चारित्रम् ।।४६।।
व्याख्या — ‘‘तं’’ तत् ‘‘परमं’’ परमोपेक्षालक्षणं निर्विकारस्वसंवित्त्यात्मक-
शुद्धोपयोगाविनाभूतं परमं ‘‘सम्मचारित्तं’’ सम्यक्चारित्रं ज्ञातव्यम् । तत्किं — ‘‘बहिरब्भंतर-
किरियारोहो’’ निष्क्रियनित्यनिरञ्जनविशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावस्य निजात्मनः प्रतिपक्षभूतस्य
बहिर्विषये शुभाशुभवचनकायव्यापाररूपस्य तथैवाभ्यन्तरे शुभाशुभमनोविकल्परूपस्य च
क्रियाव्यापारस्य योऽसौ निरोधस्त्यागः, स च किमर्थं ? ‘‘भवकारणप्पणासट्ठं’’ पञ्चप्रकार-
भवातीतनिर्दोषपरमात्मनो विलक्षणस्य भवस्य – संसारस्य व्यापारकारणभूतो योऽसौ
शुभाशुभकर्मास्रवस्तस्य प्रणाशार्थं विनाशार्थमिति । इत्युभयक्रियानिरोधलक्षणचारित्रं कस्य
भवति ? ‘‘णाणिस्स’’ निश्चयरत्नत्रयात्मकाभेदज्ञानिनः । पुनरपि किं विशिष्टं ? ‘‘जं
जिणुत्तं’’ यज्जिनेन वीतरागसर्वज्ञेनोक्तमिति । एवं वीतरागसम्यक्त्वज्ञानाविनाभूतं
निश्चयरत्नत्रयात्मक-निश्चयमोक्षमार्गः तृतीयावयवरूपं वीतरागचारित्रं व्याख्यातम् ।।४६।।

Page 219 of 272
PDF/HTML Page 231 of 284
single page version

background image
e pramāṇe bījā sthaḷamān āṭh gāthāo pūrī thaī.
e pramāṇe mokṣhamārganun pratipādan karanār trījā adhikāramān nishchay – vyavahārarūp
mokṣhamārganā saṅkṣhepakathanathī be gāthā, tyārapachhī te ja mokṣhamārganā avayavarūp samyagdarshan –
gnān – chāritranā visheṣh vyākhyānarūpe chha gāthā — em be sthaḷonā samudāyarūp āṭh
gāthāo dvārā pratham antarādhikār samāpta thayo.
have, āgaḷ dhyān, dhyātā, dhyey ane dhyānaphaḷanā (dhyānanā phaḷanā) kathananī
mukhyatāthī pratham sthaḷamān traṇ gāthā, tyārapachhī pañch parameṣhṭhinā vyākhyānarūpe bījā
sthaḷamān pāñch gāthā ane tyārapachhī te ja dhyānanā upasanhārarūp visheṣh vyākhyān dvārā
trījā sthaḷamān chār gāthāo chhe; e rīte traṇe sthaḷonā samudāy vaḍe bār gāthāo sambandhī
bījā antarādhikāranī samudāyarūp bhūmikā chhe.
have, nishchay ane vyavahār mokṣhamārganun je dhyān teno abhyās karo, em upadesh
āpe chheḥ —
इति द्वितीयस्थले गाथाष्टकं गतम् ।
एवं मोक्षमार्गप्रतिपादकतृतीयाधिकारमध्ये निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गसंक्षेपकथनेन
सूत्रद्वयम्, तदनन्तरं तस्यैव मोक्षमार्गस्यावयवभूतानां सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणां विशेष-
विवरणरूपेण सूत्रषट्कं चेति स्थलद्वयसमुदायेनाष्टगाथाभिः प्रथमोऽन्तराधिकारः समाप्तः ।
अतः परं ध्यानध्यातृध्येयध्यानफलकथनमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथात्रयं, ततः परं
पञ्चपरमेष्ठिव्याख्यानरूपेण द्वितीयस्थले गाथापञ्चकं, ततश्च तस्यैव ध्यानस्योपसंहार-
रूपविशेषव्याख्यानेन तृतीयस्थले सूत्रचतुष्टयमिति स्थलत्रयसमुदायेन द्वादशसूत्रेषु
द्वितीयान्तराधिकारे समुदायपातनिका ।
तथाहि — निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गसाधकध्यानाभ्यासं कुरुत यूयमित्युपदिशति : —
दुविहं पि मोक्खहेउं झाणे पाउणदि जं मुणी णियमा ।
तह्मा पयत्तचित्ता जूयं झाणं समब्भसह ।।४७।।
im do vidhi chārit munirāj, dhyān – yog pāvai su samāj;
jātain yatna dhāri yah dharo, niyam rūp bhāṣhai munivaro. 47

Page 220 of 272
PDF/HTML Page 232 of 284
single page version

background image
gāthā 47
gāthārthaḥ — dhyān karavāthī muni niyamathī nishchay ane vyavahārarūp mokṣhamārga
pāme chhe. tethī tame chittane ekāgra karīne dhyānano sārī rīte abhyās karo.
ṭīkāḥ — ‘‘दुविहं पि मोक्खहेउं झाणे पाउणदि जं मुणी णियमा’’ kāraṇ ke, muni
niyamathī dhyān dvārā banne prakāranā mokṣhanān kāraṇone prāpta kare chhe. visheṣhaḥ —
kāraṇ ke, nishchayaratnatrayasvarūp nishchay – mokṣhahetu arthāt nishchay mokṣhamārga ane
vyavahāraratnatrayātmak vyavahār – mokṣhahetu arthāt vyavahār mokṣhamārga jemanun 1sādhya –
sādhak bhāvarūpe pahelān kathan karyun chhe, te banne prakāranā mokṣhamārgone nirvikār
svasamvedanarūp paramadhyān vaḍe muni prāpta kare chhe ‘‘तह्मा पयत्तचित्ता जूयं झाणं
समब्भसह’’ te kāraṇe ekāgrachitta thaīne he bhavyajano! tame dhyānano samyak prakāre
abhyās karo. vistārathī kahīe to – te kāraṇe dekhelā, sāmbhaḷelā ane pūrve
anubhavelā anek manoratharūp samasta shubhāshubh rāgādi vikalpajāḷano tyāg karīne,
param svāsthyathī utpanna sahajānand jenun ek lakṣhaṇ chhe evā sukhāmr̥utanā rasāsvādanā
anubhavamān sthir thaīne, tame dhyānano abhyās karo. 47.
द्विविधं अपि मोक्षहेतुं ध्यानेन प्राप्नोति यत् मुनिः नियमात् ।
तस्मात् प्रयत्नचित्ताः यूयं ध्यानं समभ्यसत ।।४७।।
व्याख्या — ‘‘दुविहं पि मोक्खहेउं झाणे पाउणदि जं मुणी णियमा’’ द्विविधमपि
मोक्षहेतुं ध्यानेन प्राप्नोति यस्मात् मुनिर्नियमात् । तद्यथा — निश्चयरत्नत्रयात्मकं निश्चयमोक्षहेतुं
निश्चयमोक्षमार्गं तथैव व्यवहाररत्नत्रयात्मकं व्यवहारमोक्षहेतुं व्यवहारमोक्षमार्गं च यं
साध्यसाधकभावेन कथितवान् पूर्वं, तद् द्विविधमपि निर्विकारस्वसंवित्त्यात्मकपरमध्यानेन मुनिः
प्राप्नोति यस्मात्कारणात् ‘‘तह्मा पयत्तचित्ता जूयं झाणं समब्भसह’’ तस्मात् प्रयत्नचित्ताः
सन्तो हे भव्या यूयं ध्यानं सम्यगभ्यसत । तथाहि — तस्मात्कारणात् दृष्टश्रुतानुभूतना-
नामनोरथरूपसमस्तशुभाशुभरागादिविकल्पजालं त्यक्त्वा, परमस्वास्थ्यसमुत्पन्नसहजानन्दैक-
लक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवे स्थित्वा च ध्यानाभ्यासं कुरुत यूयमिति ।।४७।।
1. sāthe banne rahe chhe tethī sahachārī, sahakārī, nimitta, sādhan kahevāmān āve chhe, paṇ te nishchay sādhan
nathī. te to shubhāshubhabandhanun kāraṇ chhe, pariharavā yogya chhe, māhātmyathī vāravā yogya chhe. shrī
pañchāstikāy gāthā 166 thī 172.

Page 221 of 272
PDF/HTML Page 233 of 284
single page version

background image
have, dhyātā – puruṣhanun (dhyān karanār puruṣhanun) lakṣhaṇ kahe chheḥ —
gāthā 48
gāthārthaḥ — jo tame vichitra (anek prakāranā) athavā vichitta (vikalpajāḷ
rahit) dhyānanī siddhi māṭe chittane sthir karavā ichchhatā ho, to iṣhṭa ane aniṣhṭa
indriy – viṣhayomān moh, rāg ane dveṣh na karo.
ṭīkāḥ — ‘‘मा मुज्झह मा रज्जह मा दूसह’’ samasta moh – rāg – dveṣhajanit
vikalpajāḷathī rahit nij paramātmatattvanī bhāvanāthī utpanna paramānand jenun ek lakṣhaṇ
chhe, evā sukhāmr̥utanā rasathī utpanna thayel ane te ja paramātmasukhanā āsvādamān līn –
tanmayarūp je paramakaḷā arthāt param samvitti, temān sthir thaīne he bhavya jīvo! moh,
rāg ane dveṣh na karo. kyā viṣhayomān? ‘‘इट्ठणिट्ठअट्ठेसु’’ māḷā, strī, chandan, tāmbūl ādi
iṣhṭa indriyaviṣhayomān ane sāp, viṣh, kaṇṭak, shatru, rog vagere aniṣhṭa indriyaviṣhayomān.
shun ichchhatā ho to rāg – dveṣh na karavā? ‘‘थिरमिच्छहि जइ चित्तं’’ jo te ja paramātmānā
अथ ध्यातृ – पुरुषलक्षणं कथयति : —
मा मुज्झह मा रज्जह मा दूसह इट्ठणिट्ठअट्ठेसु ।
थिरमिच्छहि जइ चित्तं विचित्तझाणप्पसिद्धीए ।।४८।।
मा मुह्यत मा रज्यत मा द्विष्यत इष्टानिष्टार्थेषु ।
स्थिरं इच्छत यदि चित्तं विचित्रध्यानप्रसिद्ध्यै ।।४८।।
व्याख्या — ‘‘मा मुज्झह मा रज्जह मा दूसह’’ समस्तमोहरागद्वेषजनितविकल्पजाल-
रहितनिजपरमात्मतत्त्वभावनासमुत्पन्नपरमानंदैकलक्षणसुखामृतरसात्सकाशादुद्गता संजाता तत्रैव
परमात्मसुखास्वादे लीना तन्मया या तु परमकला परमसंवित्तिस्तत्र स्थित्वा हे भव्या
मोहरागद्वेषान्मा कुरुत । केषु विषयेषु ? ‘‘इट्ठणिट्ठअट्ठेसु’’ स्रग्वनिताचन्दनताम्बूलादय
इष्टेन्द्रियार्थाः, अहिविषकण्टक शत्रुव्याधिप्रभृतयः पुनरनिष्टेन्द्रियार्थास्तेषु । यदि किम् ?
‘‘थिरमिच्छहि जइ चित्तं’’ तत्रैव परमात्मानुभवे स्थिरं निश्चलं चित्तं यदीच्छत यूयं ।
iṣhṭa – aniṣhṭa vastukūn dekhi, rāg – dveṣh aru moh na pekhi;
jo chittakūn thir karanā hoy, aisain kiye dhyān sidhi hoy. 48.

Page 222 of 272
PDF/HTML Page 234 of 284
single page version

background image
anubhavamān tame sthir – nishchal chitta ichchhatā ho to. shā māṭe sthir chitta ichchhatā ho?
‘‘विचित्त झाणप्पसिद्धीए’’ ‘vichitta’ arthāt anek prakāranā dhyānanī prasiddhine māṭe; athavā
je dhyānamānthī, chitta vigat ( – naṣhṭa) thayun hoy arthāt chittamān utpanna thatī shubhāshubh
vikalpajāḷ naṣhṭa thaī hoy, te ‘vichitta’ dhyān chhe, evā ‘vichitta dhyān’nī siddhine māṭe.
have, pratham ja āgamabhāṣhāe te ja dhyānanā anek prakāranā bhedonun kathan karavāmān
āve chhe. te ā pramāṇe chhe — iṣhṭa-viyog, aniṣhṭa - sanyog ane rog — e traṇene dūr
karavāmān ane bhoganān kāraṇomān vāñchhārūp — em chār prakāranun ārttadhyān chhe. te
ārttadhyān tāratamyatāthī mithyādraṣhṭi guṇasthānathī māṇḍīne chhaṭhṭhā guṇasthān sudhīnā jīvone
sambhave chhe. te ārttadhyān joke mithyādraṣhṭi jīvone tiryañchagatinā bandhanun kāraṇ thāy chhe,
topaṇ je jīvane samyaktva prāpta thayā pahelān tiryañchanun āyuṣhya bandhāī gayun hoy, te
sivāyanā anya samyagdraṣhṭine te ārttadhyān tiryañchagatinun kāraṇ thatun nathī. prashnaḥ — kem
kāraṇ thatun nathī? uttaraḥ — ‘sva shuddhātmā ja upādey chhe’ evī vishiṣhṭa bhāvanānā baḷathī
tiryañch gatinā kāraṇabhūt saṅklesh bhāvano temane abhāv chhe, tethī.
have, raudradhyānanun kathan kare chheḥ hinsāmān ānand, jūṭhun bolavāmān ānand, chorīmān
ānand ane viṣhayonun sanrakṣhaṇ karavāmān ānandathī utpanna thatun chār prakāranun raudradhyān chhe.
te raudradhyān tāratamyatāthī mithyādraṣhṭithī māṇḍīne pāñchamā guṇasthān sudhīnā jīvone sambhave
chhe. te raudradhyān mithyādraṣhṭi jīvone narakagatinun kāraṇ chhe, topaṇ je jīve samyaktva prāpta
karyā pahelān narakanun āyuṣhya bāndhyun hoy te sivāyanā anya samyagdraṣhṭione te narakagatinun
किमर्थम् ? ‘‘विचित्तझाणप्पसिद्धीए’ विचित्रं नानाप्रकारं यद्ध्यानं तत्प्रसिद्ध्यै निमित्तं । अथवा
विगतं चित्तं चित्तोद्भवशुभाशुभविकल्पजालं यत्र तद्विचित्तं ध्यानम् तदर्थमिति ।
इदानीं तस्यैव ध्यानस्य तावदागमभाषया विचित्रभेदाः कथ्यन्ते । तथाहि —
इष्टवियोगानिष्टसंयोगव्याधिप्रतीकारभोगनिदानेषु वाञ्छारूपं चतुर्विधमार्त्तध्यानम् । तच्च
तारतम्येन मिथ्यादृष्ट्यादिषट्गुणस्थानवर्तिजीवसम्भवम् । यद्यपि मिथ्यादृष्टीनां तिर्यग्गतिकारणं
भवति तथापि बद्धायुष्कं विहाय सम्यग्दृष्टीनां न भवति । कस्मादिति चेत् ?
स्वशुद्धात्मैवोपादेय इति विशिष्टभावनाबलेन तत्कारणभूतसंक्लेशाभावादिति ।
अथ रौद्रध्यानं कथ्यते — हिंसानन्दमृषानन्दस्तेयानन्दविषयसंरक्षणानन्दप्रभवं रौद्रं
चतुविधम् । तारतम्येन मिथ्यादृष्टयादिपञ्चमगुणस्थानवर्त्तिजीवसम्भवम् । तच्च मिथ्यादृष्टीनां
नरकगतिकारणमपि बद्धायुष्कं विहाय सम्यग्दृष्टीनां तत्कारणं न भवति । तदपि कस्मादिति

Page 223 of 272
PDF/HTML Page 235 of 284
single page version

background image
kāraṇ thatun nathī. prashnaḥ — kem kāraṇ thatun nathī? uttaraḥ — ‘nij shuddhātmatattva ja upādey
chhe’ evā vishiṣhṭa bhedagnānanā baḷathī narakagatinā kāraṇabhūt tīvra saṅkleshabhāvano temane
abhāv chhe, tethī.
have, āgaḷ ārttadhyān ane raudradhyānanā parityāgarūp āgnāvichay, apāyavichay,
vipākavichay ane sansthānavichay nāmanā chār bhedavāḷun, tāratamyavr̥uddhikrame asanyat
samyagdraṣhṭi, deshavirat, pramattasanyat ane apramattasanyat — e chār guṇasthānavāḷā jīvone
sambhavatun, mukhyapaṇe puṇyabandhanun kāraṇ hovā chhatān paṇ paramparāe mokṣhanā kāraṇabhūt evun
dharmadhyān have kahevāy chhe. te ā pramāṇeḥ — pote mandabuddhi hoy ane vishiṣhṭa gnānī gurunī
prāpti na hoy tyāre shuddha jīvādi padārtho sūkṣhma hovāthī, ‘‘सूक्ष्मं जिनोदितं वाक्यं हेतुभिर्यन्न
हन्यते । आज्ञासिद्धं तु तद्ग्राह्यं नान्यथावादिनो जिनाः ।।’’ [arthaḥ — shrī jinendranun kahelun je
sūkṣhma tattva chhe te hetuothī khaṇḍit thatun nathī, māṭe je sūkṣhma tattva chhe tene jinendradevanī
āgnā pramāṇe grahaṇ karavun joīe, kem ke shrī jinendradev anyathāvādī hotā1 nathī.] —
e shlokamān kahyā pramāṇe padārthano nishchay karavo te ‘āgnāvichay’ nāmanun pratham dharmadhyān
kahevāy chhe. tevī ja rīte bhedābhed ratnatrayanī bhāvanānā baḷathī amārā athavā anya
jīvonān karmono nāsh kyāre thashe, e prakāranun chintan tene ‘apāyavichay’ nāmanun bījun
dharmadhyān jāṇavun. shuddha nishchayanayathī ā jīv shubhāshubh karmonā udayathī rahit chhe, chhatān
चेत् ? निजशुद्धात्मतत्त्वमेवोपादेयमिति विशिष्टभेदज्ञानबलेन तत्कारणभूततीव्रसंक्लेशा-
भावादिति ।
अतः परम् आर्त्तरौद्रपरित्यागलक्षणमाज्ञापायविपाकसंस्थानविचयसंज्ञचतुर्भेदभिन्नं,
तारतम्यवृद्धिक्रमेणासंयतसम्यग्दृष्टि देशविरतप्रमत्तसंयताप्रमत्ताभिधान चतुर्गुणस्थानवर्त्तिजीव-
सम्भवं, मुख्यवृत्त्या पुण्यबन्धकारणमपि परम्परया मुक्तिकारणं चेति धर्मध्यानं कथ्यते ।
तथाहि — स्वयं मन्दबुद्धित्वेऽपि विशिष्टोपाध्यायाभावे अपि शुद्धजीवादिपदार्थानां सूक्ष्मत्वेऽपि
सति ‘‘सूक्ष्मं जिनोदितं वाक्यं हेतुभिर्यन्न हन्यते । आज्ञासिद्धं तु तद्ग्राह्यं नान्यथावादिनो
जिनाः ।।१।।’’ इति श्लोककथितक्रमेण पदार्थनिश्चयकरणमाज्ञाविचयध्यानं भण्यते । तथैव
भेदाभेदरत्नत्रयभावनाबलेनास्माकं परेषां वा कदा कर्मणामपायो विनाशो भविष्यतीति
चिन्तनमपायविचयं ज्ञातव्यम् । शुद्धनिश्चयेन शुभाशुभकर्मविपाकरहितोऽप्ययं जीवः
1. shrī ālāp paddhati 5.

Page 224 of 272
PDF/HTML Page 236 of 284
single page version

background image
paṇ anādi karmabandhanā vashe pāpanā udayathī nārak ādinān duḥkharūp phaḷano anubhav kare
chhe ane puṇyanā udayathī devādinān sukharūp phaḷane bhogave chhe, evī vichāraṇāne
‘vipākavichay’ nāmanun trījun dharmadhyān jāṇavun. pahelān kahelī lok – anuprekṣhānā chintanane
‘sansthānavichay’ nāmanun chothun dharmadhyān kahe chhe.
have, pr̥uthakatvavitarkavichār, ekatvavitarkaavichār, sūkṣhmakriyāpratipāti ane
vyuparatakriyānivr̥utti nāmanā chār prakāranā shukladhyānanun kathan kare chhe. te ā pramāṇe —
pratham pr̥uthaktvavitarkavichār nāmanā shukladhyānanun kathan kare chhe. dravya, guṇ ane paryāyanā
bhinnapaṇāne ‘pr̥uthaktva’ kahe chhe. sva shuddhātmānī anubhūti jenun lakṣhaṇ chhe tevā bhāvashrutane
ane tenā (svashuddhātmānā) vāchak antarjalparūp vachanane ‘vitarka’ kahe chhe. ichchhā vinā ek
arthathī bījā arthamān, ek vachanathī bījā vachanamān, man – vachan – kāy e traṇ yogomānthī
koī ek yogamānthī bījā yogamān je pariṇaman (palaṭavun te) thāy chhe tene ‘vichār’ kahe
chhe. eno artha ā pramāṇe chhe — joke dhyān karanār puruṣh nij shuddhātmānun samvedan chhoḍīne
bāhya padārthonun chintan karato nathī, topaṇ jeṭalā anshe tene svarūpamān sthiratā nathī teṭalā
anshe ichchhā vinā vikalpo utpanna thāy chhe te kāraṇe ā dhyānane ‘pr̥uthakatvavitarkavichār’
kahevāy chhe. ā pratham shukladhyān upasham shreṇīnī vivakṣhāmān apūrvakaraṇ – upashamak,
anivr̥uttikaraṇ – upashamak, sūkṣhmasāmparāy – upashamak ane upashāntakaṣhāy — e chār
पश्चादनादिकर्मबन्धवशेन पापस्योदयेन नारकादिदुःखविपाकफलमनुभवति, पुण्योदयेन
देवादिसुखविपाकमनुभवतीति विचारणं विपाकविचयं विज्ञेयम् । पूर्वोक्तलोकानुप्रेक्षाचिन्तनं
संस्थानविचयम् । इति चतुर्विधं धर्मध्यानं भवति ।
अथ पृथक्त्ववितर्कवीचारं एकत्ववितर्कावीचारं सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिसंज्ञं
व्युपरतक्रियानिवृत्तिसंज्ञं चेति भेदेन चतुर्विधं शुक्लध्यानं कथयति । तद्यथा — पृथक्त्व-
वितर्कविचारं तावत्कथ्यते । द्रव्यगुणपर्यायाणां भिन्नत्वं पृथक्त्वं भण्यते, स्वशुद्धात्मानुभूतिलक्षणं
भावश्रुतं तद्वाचकमन्तर्जल्पवचनं वा वितर्को भण्यते, अनीहितवृत्त्यार्थान्तरपरिणमनम्
वचनाद्वचनान्तरपरिणमनम् मनोवचनकाययोगेषु योगाद्योगान्तरपरिणमनं वीचारो भण्यते ।
अयमत्रार्थः — यद्यपि ध्याता पुरुषः स्वशुद्धात्मसंवेदनं विहाय बहिश्चिन्तां न करोति तथापि
यावतांशेन स्वरूपे स्थिरत्वं नास्ति तावतांशेनानीहितवृत्त्या विकल्पाः स्फु रन्ति, तेन कारणेन
पृथक्त्ववितर्कवीचारं ध्यानं भण्यते । तच्चोपशमश्रेणिविवक्षायामपूर्वोपशमकानिवृत्त्युपशम-
वसूक्ष्मसाम्परायोपशमकोपशान्तकषायपर्यन्तगुणस्थानचतुष्टये भवति । क्षपकश्रेण्यां पुनरपूर्व-

Page 225 of 272
PDF/HTML Page 237 of 284
single page version

background image
guṇasthānomān hoy chhe, ane kṣhapakashreṇīnī vivakṣhāmān apūrvakaraṇ – kṣhapak, anivr̥uttikaraṇ –
kṣhapak ane sūkṣhmasāmparāy – kṣhapak — e traṇ guṇasthānomān hoy chhe. e rīte pratham
shukladhyānanun vyākhyān thayun.
nij shuddhātmadravyamān athavā vikār rahit ātmasukhanā anubhavarūp paryāyamān
athavā upādhirahit svasamvedan guṇamān – ā traṇemānthī je ekamān (dravya, guṇ ke paryāyamān)
pravr̥utta hoy temān ja vitarka nāmanā svasamvedan lakṣhaṇavāḷā bhāvashrutanā baḷathī sthir thaīne
avichārarūp hoy chhe eṭale dravya, guṇ ke paryāyamān parāvartan karatun nathī; te
‘‘ekatvavitarkaavichār’’ nāmanun kṣhīṇakaṣhāy nāmanā guṇasthānamān hotun bījun shukladhyān
kahevāy chhe. ā bījā shukladhyānathī ja kevaḷagnānanī utpatti thāy chhe.
have, sūkṣhmakāyanī kriyānā vyāpārarūp ane apratipāti (na paḍe tevun) evun
‘‘sūkṣhmakriyāpratipāti’’ nāmanun trījun shukladhyān chhe. te upachārathī ‘sayogikevaḷī jin’
guṇasthānamān hoy chhe.
visheṣhapaṇe uparat arthāt nivr̥utta thaī chhe kriyā jemānthī te ‘vyuparatakriy’ chhe.
vyuparatakriy hoy, (sarva kriyānī nivr̥utti thaī hoy) ane anivr̥utti hoy arthāt mukti
na thaī hoy, te ‘‘vyuparatakriyānivr̥utti’’ nāmanun chothun shukladhyān chhe. te upachārathī
‘ayogikevaḷī jin’ guṇasthānamān hoy chhe. e rīte saṅkṣhepamān āgamabhāṣhāe judā judā
prakāranān dhyānonun vyākhyān karyun.
करणक्षपकानिवृत्तिकरणक्षपकसूक्ष्मसाम्परायक्षपकाभिधानगुणस्थानत्रये चेति प्रथमं शुक्लध्यानं
ब्याख्यातम् ।
निजशुद्धात्मद्रव्ये वा निर्विकारात्मसुखसंवित्तिपर्याये वा निरुपाधिस्वसंवेदनगुणे वा
यत्रैकस्मिन् प्रवृत्तं तत्रैव वितर्कसंज्ञेन स्वसंवित्तिलक्षणभावश्रुतबलेन स्थिरीभूयावीचारं
गुणद्रव्यपर्यायपरावर्त्तनं न करोति यत्तदेकत्ववितर्कावीचारसंज्ञं क्षीणकषायगुणस्थानसम्भवं
द्वितीयं शुक्लध्यानं भण्यते । तेनैव केवलज्ञानोत्पत्तिः इति । अथ सूक्ष्मकायक्रियाव्यापाररूपं
च तदप्रतिपाति च सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिसंज्ञं तृतीयं शुक्लध्यानम् । तच्चोपचारेण
सयोगिकेवलिजिने भवतीति । विशेषेणोपरता निवृत्ता क्रिया यत्र तद् व्युपरतक्रियं च तदनिवृत्ति
चानिवर्तकं च तद्व्युपरतक्रियानिवृत्तिसंज्ञं चतुर्थं शुक्लध्यानं । तच्चोपचारेणायोगिकेवलिजिने
भवतीति । इति संक्षेपेणागमभाषया विचित्रध्यानं व्याख्यातम् ।

Page 226 of 272
PDF/HTML Page 238 of 284
single page version

background image
adhyātmabhāṣhāe sahaj – shuddha – param – chaitanyashāḷī, paripūrṇa ānandanā dhārak
bhagavān nijātmāmān upādeyabuddhi karīne, pachhī ‘hun anant gnānamay chhun, hun anant sukharūp
chhun,’ ityādi bhāvanārūp antaraṅg dharmadhyān kahevāy chhe. pañch parameṣhṭhionī bhakti ādi
tene anukūḷ ( – antaraṅg dharmadhyānane vyavahārathī anukūḷ) shubh anuṣhṭhān te bahiraṅg
dharmadhyān chhe. tevī ja rīte nij shuddhātmāmān vikalpa rahit samādhirūp shukladhyān chhe.
athavā ‘‘पदस्थं मन्त्रवाक्यस्थं पिण्डस्थं स्वात्मचिन्तनम् । रूपस्थं सर्वचिद्रूपं रूपातीतं निरञ्जनम् ।।’’
[arthaḥ — mantravākyomān sthit ‘padasthadhyān’ chhe, nij ātmānun chintan te ‘piṇḍastha’ dhyān
chhe; sarva chidrūpanun chintan te ‘rūpastha dhyān’ chhe ane nirañjananun dhyān ‘rūpātīt 1dhyān’
chhe.] e shlokamān kahyā pramāṇe judā judā prakāranun dhyān jāṇavun.
have, dhyānanā pratibandhak moh, rāg ane dveṣhanun svarūp kahe chhe. shuddhātmā ādi
tattvomān viparīt abhiprāy utpanna karanār te moh, darshanamoh athavā mithyātva chhe.
nirvikār svasamvedan jenun lakṣhaṇ chhe evā vītarāg chāritrane ḍhāṅkanār chāritramoh te rāg –
dveṣh kahevāy chhe. prashnaḥ — chāritramoh shabdathī rāg – dveṣh kevī rīte kahevāy chhe? uttar
ḥ — kaṣhāyomān krodh – mān e be dveṣhanā ansh chhe ane māyā – lobh e be rāganā ansh
chhe. nokaṣhāyomān strīved, puruṣhaved ane napunsakaved e — traṇ ved tathā hāsya ane rati —
अध्यात्मभाषया पुनः सहजशुद्धपरमचैतन्यशालिनि निर्भरानन्दमालिनि भगवति
निजात्मन्युपादेयबुद्धिं कृत्वा पश्चादनन्तज्ञानोऽहमनन्तसुखोऽहमित्यादिभावनारूपमभ्यन्तर-
धर्मध्यानमुच्यते । पञ्चपरमेष्ठिभक्त्यादितदनुकूलशुभानुष्ठानं पुनर्बहिरङ्गधर्मध्यानं भवति । तथैव
स्वशुद्धात्मनि निर्विकल्पसमाधिलक्षणं शुल्कध्यानम् इति । अथवा ‘‘पदस्थं मन्त्रवाक्यस्थं
पिण्डस्थं स्वात्मचिन्तनम् । रूपस्थं सर्वचिद्रूपं रूपातीतं निरञ्जनम् ।१।’’ इति श्लोक-
कथितक्रमेण विचित्रध्यानं ज्ञातव्यमिति ।
अथ ध्यानप्रतिबन्धकानां मोहरागद्वेषाणां स्वरूपं कथ्यते । शुद्धात्मादितत्त्वेषु
विपरीताभिनिवेशजनको मोहो दर्शनमोहो मिथ्यात्वमिति यावत् । निर्विकारस्वसंवित्ति-
लक्षणवीतरागचारित्रप्रच्छादकचारित्रमोहो रागद्वेषौ भण्येते । चारित्रमोहो शब्देन रागद्वेषौ कथं
भण्येते ? इति चेत् — कषायमध्ये क्रोधमानद्वयं द्वेषाङ्गम्, मायालोभद्वयं च रागाङ्गम्,
नोकषायमध्ये तु स्त्रीपुंनपुंसकवेदत्रयं हास्यरतिद्वयं च रागाङ्गम्, अरतिशोकद्वयं भयजुगुप्साद्वयं
1. shrī paramātmaprakāsh gāthā 1 nī ṭīkāmān ādhārarūp līdhel chhe.

Page 227 of 272
PDF/HTML Page 239 of 284
single page version

background image
e be ( – e pāñch nokaṣhāy) rāganā ansh chhe. arati ane shok — e be tathā bhay ane
jugupsā — e be ( – e chār nokaṣhāyo) dveṣhanā ansh chhe, em jāṇavun.
ahīn, shiṣhya pūchhe chheḥ — rāg, dveṣh ādi karmajanit chhe ke jīvajanit chhe? teno
uttaraḥ — strī ane puruṣh e bannenā sanyogathī utpanna thatā putranī jem, chūno ane
haḷadaranā mishraṇathī utpanna thatā varṇavisheṣhanī jem, rāg - dveṣh ādi jīv ane karma e
bannenā 1sanyogajanit chhe. nayanī vivakṣhā pramāṇe, vivakṣhit ekadesh shuddha nishchayanayathī
rāg – dveṣh karmajanit kahevāy chhe ane ashuddha nishchayanayathī jīvajanit kahevāy chhe. ā
ashuddha nishchayanay, shuddha nishchayanayanī apekṣhāe vyavahār ja chhe. prashnaḥ — sākṣhāt shuddha
nishchayanayathī ā rāg - dveṣh konā chhe em ame pūchhīe chhīe, uttaraḥ — sākṣhāt shuddha
nishchayathī, strī ane puruṣhanā sanyogarahit putranī jem, chūnā ane haḷadaranā sanyog rahit
raṅg visheṣhanī jem, temanī (rāg - dveṣhādinī) utpatti ja nathī; to kaī rīte uttar āpīe?
e rīte dhyātānā vyākhyānanī mukhyatāthī, tenā āshraye, vichitra dhyānanā kathan dvārā
ā gāthā pūrī thaī. 48.
have, āgaḷ ‘mantravākyamān sthit padastha’ dhyān je kahyun hatun, tenun vivaraṇ kare
chheḥ —
च द्वेषाङ्गमिति ज्ञातव्यम् । अत्राह शिष्य : — रागद्वेषादयः किं कर्मजनिताः किं जीवजनिता
इति ? तत्रोत्तरम् — स्त्रीपुरुषसंयोगोत्पन्नपुत्र इव सुधाहरिद्रासंयोगोत्पन्नवर्णविशेष
इवोभयसंयोगजनिता इति । पश्चान्नयविवक्षावशेन विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन कर्मजनिता
भण्यन्ते । तथैवाशुद्धनिश्चयेन जीवजनिता इति । स चाशुद्धनिश्चयः शुद्धनिश्चयापेक्षया व्यवहार
एव । अथ मतम् — साक्षाच्छुद्धनिश्चयनयेन कस्येति पृच्छामो वयम् । तत्रोत्तरम् —
साक्षाच्छुद्धनिश्चयेन स्त्रीपुरुषसंयोगरहितपुत्रस्यैव, सुधाहरिद्रासंयोगरहितरङ्गविशेषस्यैव
तेषामुत्पत्तिरेव नास्ति कथमुत्तरं प्रयच्छाम इति । एवं ध्यातृव्याख्यानमुख्यत्वेन तद्व्याजेन
विचित्रध्यानकथनेन च सूत्रं गतम् ।।४८।।
अतः ऊर्ध्वं पदस्थं ध्यानं मन्त्रवाक्यस्थं यदुक्तं तस्य विवरणं कथयति : —
1. be dravyo bhegān maḷīne kāī kārya kadī karī shake nahi, — paṇ jīvanā kṣhaṇik ashuddha upādāne paranimitta
evān karmano āshray līdho chhe tethī te parāshrit bhāv chhe, em ahīn batāvyun chhe. teno āshay
parāshritabhāv chhoḍī ātmāshritabhāv pragaṭ karāvavāno chhe.

Page 228 of 272
PDF/HTML Page 240 of 284
single page version

background image
gāthā 49
gāthārthaḥ — pañch parameṣhṭhīnā vāchak pāntrīs, soḷ, chha, pāñch, chār, be ane ek
akṣhararūp mantrapadono jāp karo, dhyān karo; te sivāy anyanān paṇ, gurunā upadesh pramāṇe
jāp ane dhyān karo.
ṭīkāḥ — ‘‘पणतीस’’ ‘ṇamo arihantāṇan, ṇamo siddhāṇan, ṇamo āiriyāṇan, ṇamo
uvajjhāyāṇan, ṇamo loe savvasāhūṇan’ ā pāntrīs akṣharo ‘sarvapad’ kahevāy chhe. ‘‘सोल’’
‘arihant – siddha – āiriy – uvajjhāy – sāhū’ ā soḷ akṣharo ‘nāmapad’ kahevāy chhe. ‘‘छ’’
‘arihant – siddha’ ā chha akṣharo arihant – siddha e be parameṣhṭhīonān ‘nāmapad’ kahevāy
chhe. ‘‘पण’’ ‘a, si, ā, u, sā’ ā pāñch akṣharo pañch parameṣhṭhīnān ‘ādipad’ kahevāy
chhe. ‘‘चउ’’ ‘arihant’ ā chār akṣhar arihant parameṣhṭhīnun ‘nāmapad’ chhe. ‘‘दुगं’’ ‘siddha’
e be akṣhar siddha parameṣhṭhīnun ‘nāmapad’ chhe. ‘‘एगं च’’ ‘अ’ ā ek akṣhar arihant
parameṣhṭhīnun ‘ādipad’ chhe, athavā ‘on’ e ek akṣhar pāñche parameṣhṭhīonun ‘ādipad chhe.
पणतीससोलछप्पणचउदुगमेगं च जवह ज्झाएह ।
परमेट्ठिवाचयाणं अण्णं च गुरूवएसेण ।।४९।।
पञ्चत्रिंशत् षोडश षट् पञ्च चत्वारि द्विकं एकं च जपत ध्यायत ।
परमेष्ठिवाचकानां अन्यत् च गुरूपदेशेन ।।४९।।
व्याख्या — ‘‘पणतीस’’ णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं, णमो आइरियाणं, णमो
उवज्झायाणं, णमो लोए सव्वसाहूणं’ एतानि पञ्चत्रिंशदक्षराणि सर्वपदानि भण्यन्ते । ‘‘सोल’’
‘अरिहंत – सिद्ध – आइरिय – उवज्झाय – साहू’ एतानि षोडशाक्षराणि नामपदानि भण्यन्ते ।
‘‘छ’’ ‘अरिहन्तसिद्ध’ एतानि षडक्षराणि अर्हत्सिद्धयोर्नामपदे द्वे भण्येते । ‘‘पण’’ ‘अ सि
आ उ सा’ एतानि पञ्चाक्षराणि आदिपदानि भण्यन्ते । ‘‘चउ’’ ‘अरिहंत’
इदमक्षरचतुष्टयमर्हतो नामपदम् । ‘‘दुगं’’ ‘सिद्ध’ इत्यक्षरद्वयं सिद्धस्य नामपदम् । ‘‘एगं च’’
‘अ’ इत्येकाक्षरमर्हत आदिपदम् । अथवा ‘ओं’ एकाक्षरं पञ्चपरमेष्ठिनामादिपदम् ।
parameṣhṭhī - vāchak paintīs, varṇa sol chhah paṇ chatu ish;
doy ek puni dhyāvo japo, aur batāye guruke lapo. 49.