Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Samyaktvana Atha Anganu Swaroop; Samyatvano Mahima; Samyakgyananu Swaroop; Samyakgyanana Bhed; Char Anuyoganu Swaroop; Vikalp Rahit Sattanu Grahan Karnar Darshananu Kathan; Mukta Jeevone Darshan Ane Gyan Ek Sathe Ja Thay Chhe.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 15

 

Page 189 of 272
PDF/HTML Page 201 of 284
single page version

background image
गौरस्थूलादिदेहोऽहं राजाहमित्यहङ्कारलक्षणमिति ।
अथानायतनषट्कं कथयति । मिथ्यादेवो, मिथ्यादेवाराधका, मिथ्यातपो, मिथ्यातपस्वी,
मिथ्यागमो, मिथ्यागमधराः पुरुषाश्चेत्युक्तलक्षणमनायतनषट्कं सरागसम्यग्दृष्टीनां त्याज्यं
भवतीति । वीतरागसम्यग्दृष्टीनां पुनः समस्तदोषायतनभूतानां मिथ्यात्वविषयकषायरूपायतनानां
परिहारेणकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणायतनभूते स्वशुद्धात्मनि निवास एवानायतनसेवापरिहार इति ।
अनायतनशब्दस्यार्थः कथ्यते । सम्यक्त्वादिगुणानामायतनं गृहमावास आश्रय आधारकरणं
निमित्तमायतनं भण्यते तद्विपक्षभूतमनायतनमिति ।
अतः परं शंकाद्यष्टमलत्यागं कथयति । निःशंकाद्यष्टगुणप्रतिपालनमेव शङ्काद्यष्ट-
मलत्यागो भण्यते । तद्यथा — रागादिदोषा अज्ञानं वाऽसत्यवचनकारणं तदुभयमपि वीतराग-
सर्वज्ञानां नास्ति, ततः कारणात्तत्प्रणीते हेयोपादेयतत्त्वे मोक्षे मोक्षमार्गे च भव्यैः शंका संशयः
ādimān ‘ā mārun chhe’ e prakāranī buddhi te mamakār chhe ane temān ja abhedapaṇe ‘gorun,
jāḍun vagere sharīr te hun chhun, rājā te hun chhun’ e ahaṅkāranun lakṣhaṇ chhe.
have, chha anāyatanonun kathan kare chheḥ — mithyādev, mithyādevonā ārādhako,
mithyātap, mithyā tapasvī, mithyā āgam, mithyāshāstranā paṇḍito — e uparokta
lakṣhaṇavāḷān chha anāyatanono tyāg sarāgasamyagdraṣhṭioe karavo joīe. vītarāg
samyagdraṣhṭione to samasta doṣhonā sthānabhūt mithyātva – viṣhay – kaṣhāyarūp āyatanonā
tyāgathī kevaḷagnānādi anantaguṇanā sthānabhūt svashuddhātmāmān nivās karavo te ja
anāyatanonī sevāno tyāg chhe. anāyatan shabdano artha kahevāmān āve chhe.
samyaktvādi guṇonā āyatan – ghar – āvās – āshray – ādhāranā nimittane ‘āyatan’ kahe
chhe ane tenāthī viparīt te ‘anāyatan’ chhe.
have pachhī, shaṅkā ādi āṭh doṣhonā tyāganun kathan kare chhe — niḥshaṅkatā ādi
āṭh guṇonun pālan karavun te ja shaṅkādi āṭh doṣhono tyāg kahevāy chhe. te ā
rīte chhe — rāgādi doṣho athavā agnān asatya vachananun kāraṇ chhe ane e banney
(rāgādi ane agnān) vītarāg – sarvagnadevamān nathī, te kāraṇe temanān kahelān hey –
upādey tattvamān, mokṣhamān ane mokṣhamārgamān bhavyoe shaṅkā – sanshay – sandeh karavā yogya

Page 190 of 272
PDF/HTML Page 202 of 284
single page version

background image
सन्देहो न कर्त्तव्य । तत्र शंकादिदोषपरिहारविषये पुनरञ्जनचौरकथा प्रसिद्धा । तत्रैव
विभीषणकथा । तथाहि — सीताहरणप्रघट्टके रावणस्य रामलक्ष्मणाभ्यां सह संग्रामप्रस्तावे
विभीषणेन विचारितं रामस्तावदष्टमबलदेवो लक्ष्मणश्चाष्टमो वासुदेवो रावणश्चाष्टमः प्रतिवासुदेव
इति । तस्य च प्रतिवासुदेवस्य वासुदेवहस्तेन मरणमिति जैनागमे कथितमास्ते, तन्मिथ्या न
भवतीति निःशंको भूत्वा, त्रैलोक्यकण्टकं रावणं स्वकीयज्येष्ठभ्रातरं त्यक्त्वा,
त्रिंशदक्षौहिणीप्रमितचतुरंगबलेन सह स रामस्वामिपार्श्वे गत इति । तथैव देवकीवसुदेवद्वयं
निःशङ्कं ज्ञातव्यम् । तथाहि — यदा देवकीबालकस्य मारणनिमित्तं कंसेन प्रार्थना कृता तदा
ताभ्यां पर्यालोचितं मदीयः पुत्रो नवमो वासुदेवो भविष्यति तस्य हस्तेन जरासिन्धुनाम्नो
नवमप्रतिवासुदेवस्य कंसस्यापि मरणं भविष्यतीति जैनागमे भणितं तिष्ठतीति,
nathī. tyān shaṅkā ādi doṣhanā tyāganī bābatamān añjanachoranī1 kathā prasiddha chhe. te
bābatamān ja vibhīṣhaṇanī1 kathā paṇ (prasiddha) chhe. te ā rīte — sītāharaṇ
prakaraṇamān rāvaṇane rām – lakṣhmaṇ sāthe yuddha karavāno prasaṅg āvyo, tyāre vibhīṣhaṇe
vichār karyo ke rām to āṭhamā baḷadev chhe ane lakṣhmaṇ āṭhamā vāsudev chhe, tathā
rāvaṇ āṭhamā prativāsudev chhe. te prativāsudevanun maraṇ vāsudevanā hāthe thāy chhe, em
jain āgamamān kahyun chhe, te mithyā thaī shakatun nathī; — em niḥshaṅk thaīne potānā
moṭābhāī, traṇ lokanā kaṇṭakarūp rāvaṇane chhoḍīne, (potānī) trīs akṣhauhiṇī chaturaṅg
senā sahit te rāmachandranī pāse chālyo gayo. tevī ja rīte devakī ane vasudev —
e bannene paṇ niḥshaṅk jāṇavān. te ā pramāṇe — jyāre devakīnā putrane māravāne
māṭe kanse prārthanā karī, tyāre te bannee (devakī ane vasudeve) vichāryun ke māro putra
navamo vāsudev thashe ane tenā hāthe jarāsindhu nāmanā navamā prativāsudevanun ane
kansanun paṇ maraṇ thashe, em jain āgamamān kahyun chhe tem ja atimukta bhaṭṭārake
1. ā kathā sambandhamān mokṣhamārgaprakāshakamān nīche pramāṇe kahyun chhe. pā. 276. ‘‘vaḷī prathamānuyogamān
upachārarūp koī dharmaaṅg thatān tyān sampūrṇa dharma thayo kahīe chhīe. jem jīvone shaṅkā – kāṅkṣhādi na karatān
tene samyaktva thayun kahīe chhīe; paṇ koī kāryamān shaṅkā – kāṅkṣhādi na karavā mātrathī samyaktva to na
thāy. samyaktva to tattvashraddhā thatān ja thāy chhe; parantu ahīn nishchayasamyaktvano to vyavahārasamyaktvamān
upachār karyo tathā vyavahārasamyaktvanā koī aṅgamān sampūrṇa vyavahārasamyaktvano upachār karyo; e pramāṇe
tene upachārathī samyaktva thayun kahīe chhīe.’’
noṭaḥ — upachārathī samyaggnān tathā upachārathī samyak chāritranun svarūp paṇ tyān kahyun chhe, te tyānthī
samajī levun.

Page 191 of 272
PDF/HTML Page 203 of 284
single page version

background image
तथैवातिमुक्तभट्टारकैरपि कथितमिति निश्चित्य कंसाय स्वकीयं बालकं दत्तम् । तथा
शेषभव्यैरपि जिनागमे शंका न कर्तव्येति । इदं व्यवहारेण निःशंकितत्वं व्याख्यानम् । निश्चयेन
पुनस्तस्यैव व्यवहारनिःशंकागुणस्य सहकारित्वेनेहलोकपरलोकात्राणागुप्तिमरणव्याधि-
वेदनाऽऽकस्मिक अभिधानभयसप्तकं मुक्त्वा घोरोपसर्गपरीषहप्रस्तावेऽपि शुद्धोपयोगलक्षण-
निश्चयरत्नत्रयभावनैव निःशंकगुणो ज्ञातव्य इति ।।१।।
अथ निष्कांक्षितागुणं कथयति । इहलोकपरलोकाशारूपभोगाकांक्षानिदानत्यागेन
केवलज्ञानाद्यनन्तगुणव्यक्तिरूपमोक्षार्थं दानपूजातपश्चरणाद्यनुष्ठानकरणं निष्कांक्षागुणो भण्यते ।
तथानन्तमतीकन्याकथा प्रसिद्धा । द्वितीया च सीतामहादेवीकथा । सा कथ्यते । सीता यदा
लोकापवादपरिहारार्थं दिव्ये शुद्धा जाता तदा रामस्वामिना दत्तं पट्टमहादेवीविभूतिपदं त्यक्त्वा
सकलभूषणानगारकेवलिपादमूले कृतान्तवक्रादिराजभिस्तथा बहुराज्ञीभिश्च सह जिनदीक्षां
paṇ kahyun chhe; — em nishchay karīne kansane potānun bāḷak āpyun. te ja pramāṇe bījā
bhavya jīvoe paṇ jināgamamān shaṅkā na karavī.
ā vyavahāranayathī1 niḥshaṅkit aṅganun vyākhyān karyun. nishchayathī to, te ja
vyavahār – niḥshaṅkitaguṇanā sahakārīpaṇā vaḍe ā lokano bhay, paralokano bhay, arakṣhāno
bhay, aguptino bhay, maraṇano bhay, vyādhi – vedanāno bhay ane akasmātano bhay — e
sāt bhayo chhoḍīne ghor upasarga ke pariṣhah āvavā chhatān paṇ shuddhopayogarūp
nishchayaratnatrayanī bhāvanā te ja niḥshaṅkitaguṇ jāṇavo. 1.
have, niṣhkāṅkṣhitaguṇanun kathan kare chheḥ — ā lok ane paralokanī tr̥uṣhṇārūp
bhogākāṅkṣhānidānanā tyāg vaḍe kevaḷagnānādi anant guṇonī pragaṭatārūp mokṣhane māṭe dān,
pūjā, tapashcharaṇ vagere ācharaṇ karavān te niḥkāṅkṣhitaguṇ kahevāy chhe. ā guṇamān
anantamatī kanyānī kathā2 prasiddha chhe. bījī sītā mahādevīnī2 kathā chhe. te kahevāmān āve
chheḥ — jyāre sītā lokonī nindā dūr karavā māṭe agnikuṇḍamān praveshīne shuddha (nirdoṣh)
thayān tyāre rāmachandre āpel paṭṭa – mahārāṇī – vibhūtipad chhoḍīne, sakalabhūṣhaṇ nāmanā
kevaḷagnānī muninā pādamūlamān, kr̥utāntavakra vagere rājāo ane ghaṇī rāṇīonī sāthe
1. jene nishchayanishaṅkitaguṇ pragaṭe tene ā upachār lāgu paḍe, em samajavun.
2. mokṣhamārgaprakāshak a. 8 pā. 276 mān upachāranun svarūp batāvyun chhe, te ā kathāone lāgu paḍe chhe.

Page 192 of 272
PDF/HTML Page 204 of 284
single page version

background image
गृहीत्वा शशिप्रभाधार्मिकासमुदायेन सह ग्रामपुरखेटकादिविहारेण भेदाभेदरत्नत्रयभावनया
द्विषष्टिवर्षाणि जिनसमयप्रभावनां कृत्वा पश्चादवसाने त्रयस्त्रिंशद्दिवसपर्यन्तं निर्विकार-
परमात्मभावनासहितं संन्यासं कृत्वाऽच्युताभिधानषोडशस्वर्गे प्रतीन्द्रतां याता । ततश्च
निर्मलसम्यक्त्वफलं दृष्ट्वा धर्मानुरागेण नरके रावणलक्ष्मणयोः संबोधनं कृत्वेदानीं स्वर्गे
तिष्ठति । अग्रे स्वर्गादागत्य सकलचक्रवर्ती भविष्यति । तौ च रावणलक्ष्मीधरौ तस्य पुत्रौ
भविष्यतः । ततश्च तीर्थंकरपादमूले पूर्वभवान्तरं दृष्ट्वा पुत्रद्वयेन सह परिवारेण च सह
जिनदीक्षां गृहीत्वा भेदाभेदरत्नत्रयभावनया पञ्चानुत्तरविमाने त्रयोप्यहमिन्द्रा भविष्यन्ति ।
तस्मादागत्य रावणस्तीर्थकरो भविष्यति, सीता च गणधर इति, लक्ष्मीधरो धातकीखण्डद्वीपे
तीर्थकरो भविष्यति । इति व्यवहारनिष्कांक्षितागुणो विज्ञातव्यः । निश्चयेन पुनस्तस्यैव
व्यवहारनिष्कांक्षागुणस्य सहकारित्वेन दृष्टश्रुतानुभूतपञ्चेन्द्रियभोगत्यागेन निश्चयरत्नत्रय-
भावनोत्पन्नपारमार्थिकस्वात्मोत्थसुखामृतरसे चित्तसन्तोषः स एव निष्कांक्षागुण इति ।।२।।
jinadīkṣhā laīne, shashiprabhā vagere āryikāonā samūh sāthe, grām, pur, kheṭak ādimān
vihār karatān thakān, bhedābhedaratnatrayanī bhāvanāthī bāsaṭh varṣha sudhī jainamatanī prabhāvanā
karīne pachhī ant samaye tetrīs divas sudhī nirvikār paramātmānī bhāvanā sahit sannyās
karīne ( – samādhimaraṇ karīne) achyut nāmanā soḷamā svargamān pratīndra thayān; ane pachhī
nirmaḷ samyaktvanun phaḷ dekhīne dharmānurāgathī narakamān rāvaṇ ane lakṣhmaṇane sambodhan karīne
atyāre svargamān (rahyān) chhe. āgaḷ upar svargamānthī nīkaḷīne sītāno jīv chakravartī thashe;
rāvaṇ ane lakṣhmaṇanā jīv tenā (sītānā jīvanā) putro thashe. pachhī tīrthaṅkaradevanā
pādamūlamān potānā pūrvabhav joīne, parivār sahit banne putro tathā sītāno jīv
jinadīkṣhā laīne bhedābhedaratnatrayanī bhāvanāthī pañch anuttar vimānamān traṇe jaṇā
ahamindro thashe. tyānthī nīkaḷīne rāvaṇ tīrthaṅkar thashe ane sītā (temanā) gaṇadhar thashe.
lakṣhmaṇ dhātakīkhaṇḍadvīpamān tīrthaṅkar thashe. ā pramāṇe vyavahār niṣhkāṅkṣhitaguṇ jāṇavo.
nishchayathī to, te ja vyavahār niḥkāṅkṣhitaguṇanā sahakārīpaṇāthī
1, draṣhṭa, shrut ane anubhūt
pañchendriy – bhogono tyāg karīne, nishchayaratnatrayanī bhāvanāthī utpanna pāramārthik
nijātmajanit sukhāmr̥utanā rasamān chittano santoṣh te ja niṣhkāṅkṣhitaguṇ chhe. 2.
1. sahakārīpaṇāthī = nimittapaṇāthī; nimitta upādānamān kāī vishiṣhṭatā lāvatun nathī, paṇ te ja
prakāranā uchit nimittanī sannidhi hoy chhe. (juo, shrī pravachanasār gāthā 95 ṭīkā pā. 172
āvr̥utti bījī.)

Page 193 of 272
PDF/HTML Page 205 of 284
single page version

background image
अथ निर्विचिकित्सागुणं कथयति । भेदाभेदरत्नत्रयाराधकभव्यजीवानां
दुर्गन्धबीभत्सादिकं दृष्ट्वा धर्मबुद्ध्या कारुण्यभावेन वा यथायोग्यं विचिकित्सापरिहरणं
द्रव्यनिर्विचिकित्सागुणो भण्यते । यत्पुनर्जैनसमये सर्वं समीचीनं परं किन्तु वस्त्राप्रावरणं
जलस्नानादिकं च न कुर्वन्ति तदेव दूषणमित्यादिकुत्सितभावस्य विशिष्टविवेकबलेन परिहरणं
सा भाव निर्विचिकित्सा भण्यते । अस्य व्यवहारनिर्विचिकित्सागुणस्य विषय उद्दायन-
महाराजकथा रुक्मिणीमहादेवीकथा चागमप्रसिद्धा ज्ञातव्येति । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहार-
निर्विचिकित्सागुणस्य बलेन समस्तद्वेषादिविकल्परूपकल्लोलमालात्यागेन निर्मलात्मानुभूति-
लक्षणे निजशुद्धात्मनि व्यवस्थानं निर्विचिकित्सागुण इति ।।३।।
इतः परं अमूढदृष्टिगुणं कथयति । वीतरागसर्वज्ञप्रणीतागमार्थाद्बहिर्भूतैः
कुदृष्टिभिर्यत्प्रणीतं धातुवादखन्यवादहरमेखलक्षुद्रविद्याव्यन्तरविकुर्वणादिकमज्ञानिजन-
चिच्चमत्कारोत्पादकं दृष्ट्वा श्रुत्वा च योऽसौ मूढभावेन धर्मबुद्ध्या तत्र रुचिं भक्तिं न कुरुते
स एव व्यवहारोऽमूढदृष्टिरुच्यते । तत्र चोत्तरमथुरायां उदुरुलिभट्टारकरेवतीश्राविकाचन्द्रप्रभनाम
have nirvichikitsāguṇ kahe chheḥ — bhedābhed ratnatrayanā ārādhak bhavya jīvonī
durgandh, kharāb ākr̥uti vagere dekhīne dharmabuddhithī athavā karuṇābhāvathī yogyatā pramāṇe
glāni tajavī tene dravya – nirvichikitsā guṇ kahe chhe. ‘‘jainamatamān badhī bābato sārī chhe
paṇ munine vastrarahitapaṇun tathā teo jaḷasnānādi nathī karatā te ja doṣh chhe’’ — evo
kutsit bhāv, vishiṣhṭa vivekabaḷ vaḍe tajavo te bhāv – nirvichikitsā kahevāy chhe. ā
vyavahār – nirvichikitsāguṇanā viṣhayamān uddāyan mahārājānī ane rukmiṇī mahādevīnī
kathā āgamaprasiddha jāṇavī. nishchayathī to, te ja vyavahār – nirvichikitsā guṇanā baḷathī1
samasta dveṣhādi vikalparūp taraṅgono tyāg karīne nirmaḷ ātmānubhūti jenun lakṣhaṇ chhe, evī
nij shuddhātmāmān sthiti te ja nirvichikitsāguṇ chhe. 3.
have āgaḷ, amūḍhadraṣhṭiguṇanun kathan kare chheḥ — vītarāg – sarvagnapraṇīt āgamanā
arthathī viparīt kudraṣhṭioe rachelān je rasāyaṇashāstra, khanijavidyā, haramekhal, kṣhudravidyā,
vyantar – vikurvaṇ vagere agnānīonā chittamān vismay utpanna karanār shāstro joīne ane
sāmbhaḷīne je koī jīv mūḍhatāthī temān dharmabuddhi vaḍe ruchi ke bhakti karato nathī, te ja
vyavahār – amūḍhadraṣhṭi kahevāy chhe. te viṣhayamān uttar mathurāmān uduruli bhaṭṭārak, revatī
1. vyavahār baḷ arthāt nimittakāraṇ.

Page 194 of 272
PDF/HTML Page 206 of 284
single page version

background image
विद्याधरब्रह्मचारिसम्बन्धिनीकथा प्रसिद्धेति । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारामूढदृष्टिगुणस्य
प्रसादेनान्तस्ततत्त्वबहिस्तत्त्वनिश्चये जाते सति समस्तमिथ्यात्वरागादिशुभाशुभसंकल्प-
विकल्पेष्टात्मबुद्धिमुपादेयबुद्धिं हितबुद्धिं ममत्वभावं त्यक्त्वा त्रिगुप्तिरूपेण विशुद्धज्ञानदर्शन-
स्वभावे निजात्मनि यन्निश्चलावस्थानं तदेवामूढदृष्टित्वमिति । संकल्पविकल्पलक्षणं कथ्यते ।
पुत्रकलत्रादौ बहिर्द्रव्ये ममेदमिति कल्पना संकल्पः, अभ्यन्तरे सुख्यहं दुःख्यहमिति
हर्षविषादकारणं विकल्प इति । अथवा वस्तुवृत्त्या संकल्प इति कोऽर्थो विकल्प इति तस्यैव
पर्यायः ।।४।।
अथोपगूहनगुणं कथयति । भेदाभेदरत्नत्रयभावनारूपो मोक्षमार्गः स्वभावेन शुद्ध एव
तावत्, तत्राज्ञानिजननिमित्तेन तथैवाशक्तजननिमित्तेन च धर्मस्य पैशुन्यं दूषणमपवादो
दुष्प्रभावना यदा भवति तदागमाविरोधेन यथाशक्त्यऽर्थेन धर्मोपदेशेन वा यद्धर्मार्थं दोषस्य
झम्पनं निवारणं क्रियते तद्व्यवहारनयेनोपगूहनं भण्यते । तत्र मायाब्रह्मचारिणा
shrāvikā tathā chandraprabh nāmanā vidyādhar brahmachārīnī kathāo prasiddha chhe. nishchayathī to te
ja vyavahār – amūḍhadraṣhṭiguṇanā prasādathī1 antaḥtattva ane bahiḥtattvano nishchay thatān samasta
mithyātva – rāgādi shubhāshubh saṅkalpa – vikalpomān iṣhṭabuddhi – ātmabuddhi – upādeyabuddhi –
hitabuddhi – mamatvabhāvano tyāg karīne triguptirūpe vishuddhagnānadarshanasvabhāvī nijātmāmān je
nishchaḷ sthiti karavī, te ja amūḍhadraṣhṭipaṇun chhe. saṅkalpa ane vikalpanun lakṣhaṇ kahe chheḥ
putra, strī ādi bāhyadravyomān ‘ā mārān chhe’ evī kalpanā te saṅkalpa chhe, antaraṅgamān ‘hun
sukhī chhun, hun duḥkhī chhun’ em harṣha – viṣhād karavo te vikalpa chhe, athavā vāstavikapaṇe
saṅkalpano artha shun? vikalpa e ja. (saṅkalpa e ja vikalpa) te tenī ja paryāy chhe. (saṅkalpa,
vikalpanī ja paryāy chhe). 4.
have upagūhanaguṇ kahe chheḥ — bhedābhed2 ratnatrayanī bhāvanārūp mokṣhamārga
svabhāvathī shuddha ja chhe. temān agnānī manuṣhyonā nimitte tathā ashakta manuṣhyonā nimitte
dharmanī nindā – doṣh – apavād ke aprabhāvanā jyāre thāy chhe, tyāre āgamanā avirodhapaṇe
shakti anusār dhanathī ke dharmopadeshathī dharmane māṭe je doṣhone ḍhāṅkavāmān āve chhe athavā
dūr karavāmān āve chhe, te vyavahāranayathī upagūhanaguṇ kahevāy chhe. te viṣhayamān māyāchārathī
1. vyavahāranā prasādathī arthāt jyāre potānī sanmukhatārūp nishchay prasād hoy, tyāre nimittane
vyavahāranaye prasād kahevāmān āve chhe.
2. bhed ratnatray vyavahāranaye shuddha chhe ane abhed ratnatray nishchayanaye shuddha chhe, banne sāthe hoy chhe.

Page 195 of 272
PDF/HTML Page 207 of 284
single page version

background image
पार्श्वभट्टारकप्रतिमालग्नरत्नहरणे कृते सत्युपगूहनविषये जिनदत्तश्रेष्ठिकथा प्रसिद्धेति । अथवा
रुद्रजनन्या जयेष्ठासंज्ञाया लोकापवादे जाते सति यद्दोषझम्पनं कृतं तत्र
चेलिनीमहादेवीकथेति । तथैव निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारोपगूहनगुणस्य सहकारित्वेन
निजनिरञ्जननिर्दोषपरमात्मनः प्रच्छादका ये मिथ्यात्वरागादिदोषास्तेषां तस्मिन्नेव परमात्मनि
सम्यग्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपं यद्ध्यानं तेन प्रच्छादनं विनाशनं गोपनं झम्पनं
तदेवोपगूहनमिति ।।५।।
अथ स्थितीकरणं कथयति । भेदाभेदरत्नत्रयधारकस्य चातुर्वर्णसङ्घस्य मध्ये यदा
कोऽपि दर्शनचारित्रमोहोदयेन दर्शनं ज्ञानं चारित्रं वा परित्यक्तं वाञ्छति तदागमाविरोधेन
यथाशक्त्या धर्मश्रवणेन वा अर्थेन वा सामर्थ्येन वा केनाप्युपायेन यद्धर्मे स्थिरत्वं क्रियते
तद्व्यवहारेण स्थितीकरणमिति । तत्र च पुष्पडालतपोधनस्य स्थिरीकरणप्रस्तावे
वारिषेणकुमारकथाऽऽगमप्रसिद्धेति । निश्चयेन पुनस्तेनैव व्यवहारेण स्थितीकरणगुणेन धर्मदृढत्वे
जाते सति दर्शनचारित्रमोहोदयजनितसमस्तमिथ्यात्वरागादिविकल्पजालत्यागेन निजपरमात्म-
brahmachārīe pārshvanāth bhagavānanī pratimāmān jaḍit ratnanī chorī karī, tyāre jinadatta
shreṣhṭhīe je upagūhan karyun te kathā prasiddha chhe. athavā rudranī jyeṣhṭhā nāmanī mātānī
lokanindā thaī, tyāre teno doṣh ḍhāṅkanār chelinī mahārāṇīnī kathā prasiddha chhe. nishchayathī
to, te ja vyavahār upagūhanaguṇanā sahakārīpaṇāthī1 nij nirañjan nirdoṣh paramātmānā
āchchhādak mithyātvarāgādi doṣhonun, te ja paramātmānān samyakshraddhān – gnān – ācharaṇarūp
dhyān vaḍe prachchhādan – nāsh – gopan – ḍhāṅkaṇ karavun, te ja upagūhanaguṇ chhe. 5.
have, sthitikaraṇaguṇanun kathan kare chheḥ — bhedābhed2 ratnatrayanā dhārak (muni,
arjikā, shrāvak, shrāvikārūp) chār prakāranā saṅghamānthī koī jyāre darshan ane chāritramohanā
udayathī darshan, gnān ke chāritrano tyāg karavānī ichchhā kare tyāre āgamathī aviruddhapaṇe
shakti pramāṇe dharmashravaṇathī, dhanathī, sāmarthyathī athavā koī paṇ upāyathī tene dharmamān sthir
karavāmān āve chhe te vyavahārathī sthitikaraṇ chhe. puṣhpaḍāl munine dharmamān sthir karavānā
prasaṅgamān vāriṣheṇakumāranī kathā āgamaprasiddha chhe. nishchayathī to, te ja vyavahār –
sthitikaraṇ3 guṇathī dharmamān draḍhatā thatān darshan ane chāritramohanā udayathī utpanna samasta
1. sahakārī = nimitta.
2. bhedābhed ratnatray ekīsāthe pāñch tathā chha guṇasthāne hoy chhe, em ahīn batāvyun chhe.
3. vyavahār – sthitikaraṇ guṇanā nimitte.

Page 196 of 272
PDF/HTML Page 208 of 284
single page version

background image
स्वभावभावनोत्पन्नपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादेन तल्लयतन्मयपरमसमरसीभावेन चित्त-
स्थितीकरणमेव स्थितीकरणमिति ।।६।।
अथ वात्सल्याभिधानं सप्तमाङ्गं प्रतिपादयति । बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयाधारे चतुर्विधसंघे
वत्से धेनुवत्पञ्चेन्द्रियविषयनिमित्तं पुत्रकलत्रसुवर्णादिस्नेहवद्वा यदकृत्रिमस्नेहकरणं तद्
व्यवहारेण वात्सल्यं भण्यते । तत्र च हस्तिनागपुराधिपतिपद्मराजसंबन्धिना बलिनामदुष्टमन्त्रिणा
निश्चयव्यवहाररत्नत्रयाराधकाकम्पनाचार्यप्रभृतिसप्तशतयतीनामुपसर्गे क्रियमाणे सति
विष्णुकुमारनाम्ना निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गाराधकपरमयतिना विकुर्वणर्द्धिप्रभावेण वामनरूपं कृत्वा
बलिमन्त्रिपार्श्व पादत्रयप्रमाणभूमिप्रार्थनं कृत्वा पश्चादेकः पादो मेरुमस्तके दत्तो द्वितीयो
मानुषोत्तरपर्वते तृतीयपादस्यावकाशो नास्तीति वचनछलेन मुनिवात्सल्यनिमित्तं बलिमन्त्री बद्ध
इत्येका तावदागमप्रसिद्धा कथा । द्वितीया च दशपुरनगराधिपतेर्वज्रकर्णनाम्नः उज्जयिनी-
नगराधिपतिना सिंहोदरमहाराजेन जैनोऽयं, मम नमस्कारं न करोतीति मत्वा दशपुरनगरं
mithyātva – rāgādi vikalpajāḷano tyāg karīne nij paramātmasvabhāvanī bhāvanāthī utpanna
paramānand jenun ek lakṣhaṇ chhe, evā sukhāmr̥utanā rasāsvād vaḍe paramātmāmān tallīn – tanmay
param samarasībhāvathī chittane sthir karavun, te ja sthitikaraṇaguṇ chhe. 6.
have, vātsalya nāmanun sātamun aṅg kahe chheḥ — bāhya ane abhyantar ratnatrayanā dhārak
evā chaturvidh saṅgh pratye, gāyane vāchharaḍā pratye hoy chhe tem athavā pāñch indriyanā viṣhayanān
nimittabhūt putra, strī, suvarṇādi pratye sneh hoy chhe tem, je svābhāvik sneh hovo tene
vyavahārathī vātsalya guṇ kahe chhe. te bābatamān hastināgapuranā rājā padmarājanā bali
nāmanā duṣhṭa mantrīe jyāre nishchay - vyavahār ratnatrayanā ārādhak shrī akampanāchārya vagere
sātaso munione upasarga karyo, tyāre nishchay-vyavahār mokṣhamārganā ārādhak viṣhṇukumār
nāmanā munie vikriyār̥̄iddhinā prabhāvathī, vāmanarūp dhāraṇ karīne bali nāmanā mantrī pāse
traṇ ḍagalān jeṭalī bhūmi māgīne, ek pag meruparvatanā shikhar upar mūkyo, bījo
mānuṣhottar parvat upar mūkyo ane trījun ḍagalun mūkavānun sthān khālī nathī, em kahīne
vachananā bahāne munionā vātsalya nimitte bali nāmanā mantrīne bāndhyo — evī ek
āgamaprasiddha kathā chhe. bījī ek vātsalyanī kathā, dashapuranagaranā vajrakarṇa nāmanā rājānī,
rāmāyaṇamān prasiddha chhe; ujjayinīnā rājā sinhodare ‘ā vajrakarṇa jain chhe ane mane
namaskār karato nathī’ em jāṇīne dasharathapuranagarane ghero ghālīne ghor upasarga karyo. tyāre

Page 197 of 272
PDF/HTML Page 209 of 284
single page version

background image
परिवेष्टय घोरोपसर्गे क्रियमाणे भेदाभेदरत्नत्रयभावनाप्रियेण रामस्वामिना वज्रकर्णवात्सल्य-
निमित्तं सिंहोदरो बद्ध इति रामायणमध्ये प्रसिद्धेयं वात्सल्यकथेति । निश्चयवात्सल्यं पुनस्तस्यैव
व्यवहारवात्सल्यगुणस्य सहकारित्वेन धर्मे दृढत्वे जाते सति मिथ्यात्वरागादिसमस्त-
शुभाशुभबहिर्भावेषु प्रीतिं त्यक्त्वा रागादिविकल्पोपाधिरहितपरमस्वास्थ्यसंवित्तिसञ्जात-
सदानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादं प्रति प्रीतिकरणमेवेति सप्तमाङ्गं व्याख्यातम् ।।७।।
अथाष्टमाङ्गं नाम प्रभावनागुणं कथयति । श्रावकेन दानपूजादिना तपोधनेन च
तपःश्रुतादिना जैनशासनप्रभावना कर्तव्येति व्यवहारेण प्रभावनागुणो ज्ञातव्यः । तत्र
पुनरुत्तरमथुरायां जिनसमयभावनशीलाया उर्विल्लामहादेव्याः प्रभावननिमित्तमुपसर्गे जाते सति
वज्रकुमारनाम्ना विद्याधरश्रमणेनाकाशे जैनरथभ्रमणेन प्रभावना कृतेत्येका आगमप्रसिद्धा कथा ।
द्वितीया तु जिनसमयप्रभावनाशीलवप्रामहादेवीनामस्वकीयजनन्या निमित्तं स्वस्य धर्मानुरागेण
च हरिषेणनामदशमचक्रवर्तिना तद्भवमोक्षगामिना जिनसमयप्रभावनार्थमुत्तुङ्गतोरणजिनचैत्यालय-
मण्डितं सर्वभूमितलं कृतमिति रामायणे प्रसिद्धेयं कथा । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहार-
bhedābhedaratnatrayanī bhāvanā jemane priy hatī evā rāmachandre vajrakarṇa pratyenā vātsalyanā
nimitte sinhodarane bāndhyo. ( — ā vātsalyakathā rāmāyaṇamān prasiddha chhe.) nishchay vātsalya
to, te ja vyavahār vātsalyaguṇanā sahakārīpaṇāthī dharmamān draḍhatā thatān, mithyātva – rāgādi
samasta shubhāshubh bahirbhāvomān prīti chhoḍīne rāgādi vikalpopādhirahit, param svāsthyanā
samvedanathī utpanna sadānand (nitya ānand) jenun ek lakṣhaṇ chhe evā sukhāmr̥utanā rasāsvādamān
prīti karavī te ja chhe. e pramāṇe sātamā aṅganun vyākhyān karyun. 7.
have, prabhāvanāguṇ nāmanā āṭhamā aṅganun kathan kare chheḥ — shrāvake dān – pūjā
ādi dvārā ane munie tap – shrut ādithī jainashāsananī prabhāvanā karavī — e vyavahārathī
prabhāvanāguṇ jāṇavo. te viṣhayamān uttar mathurāmān jinasamayanī prabhāvanā karavānā
svabhāvavāḷī urvillāmahādevīne prabhāvanā nimitte upasarga thatān vajrakumār nāmanā
vidyādhar shramaṇe ākāshamān jainarath pheravīne prabhāvanā karī hatī — e ek āgamaprasiddha
kathā chhe. ane bījī kathā ā chheḥ — tadbhav mokṣhagāmī hariṣheṇ nāmanā dashamā
chakravartīe, jinasamayanī prabhāvanāshīl potānī mātā vaprāmahādevīnā nimitte ane potānā
dharmānurāgathī, jainamatanī prabhāvanā māṭe ūñchān toraṇavāḷān jinamandirothī samasta pr̥ithvīne
vibhūṣhit karī hatī. ā kathā rāmāyaṇamān prasiddha chhe. nishchayathī to, te ja vyavahār

Page 198 of 272
PDF/HTML Page 210 of 284
single page version

background image
प्रभावनागुणस्य बलेन मिथ्यात्वविषयकषायप्रभृतिसमस्तविभावपरिणामरूपपरसमयानां प्रभावं
हत्वा शुद्धोपयोगलक्षणस्वसंवेदनज्ञानेन विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजशुद्धात्मनः प्रकाशनमनु-
भवनमेव प्रभावनेति ।।८।।
एवमुक्तप्रकारेण मूढत्रयमदाष्टकषडनायतनशङ्काद्यष्टमलरहितं शुद्धजीवादितत्त्वार्थश्रद्धान-
लक्षणं सरागसम्यक्त्वाभिधानं व्यवहारसम्यक्त्वं विज्ञेयम् । तथैव तेनैव व्यवहारसम्यक्त्वेन
पारम्पर्येण साध्यं शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकरूपसुखामृतरसास्वाद-
नमेवोपादेयमिन्द्रियसुखादिकं च हेयमिति रुचिरूपं वीतरागचारित्राविनाभूतं वीतराग-
सम्यक्त्वाभिधानं निश्चयसम्यक्त्वं च ज्ञातव्यमिति । अत्र व्यवहारसम्यक्त्वमध्ये निश्चयसम्यक्त्वं
किमर्थं व्याख्यातमिति चेत् ? व्यवहारसम्यक्त्वेन निश्चयसम्यक्त्वं साध्यत इति साध्य-
साधकभावज्ञापनार्थमिति ।
इदानीं येषां जीवानां सम्यग्दर्शनग्रहणात्पूर्वमायुर्बन्धो नास्ति तेषां व्रताभावेऽपि
prabhāvanā guṇanā baḷathī1 mithyātva – viṣhay – kaṣhāyādi samasta vibhāvapariṇāmarūp
parasamayono prabhāv naṣhṭa karīne shuddhopayogalakṣhaṇ svasamvedanagnān vaḍe vishuddha
gnānadarshanasvabhāvī nij shuddhātmānun prakāshan – anubhavan karavun, te ja prabhāvanā chhe. 8.
ā rīte ukta prakāre traṇ mūḍhatā, āṭh mad, chha anāyatan ane shaṅkā ādi āṭh
doṣho vinānun shuddha jīvāditattvārthonun shraddhān jenun lakṣhaṇ chhe evun sarāgasamyaktva nāmanun
vyavahār2 – samyaktva jāṇavun. tevī ja rīte te ja vyavahār – samyaktvathī paramparāe sādhya
evun, shuddhopayogalakṣhaṇ nishchayaratnatrayanī bhāvanāthī utpanna paramāhlād jenun ek rūp chhe,
evā sukhāmr̥utarasano āsvād ja upādey chhe ane indriyasukhādi hey chhe evī ruchirūp,
vītarāgachāritranun avinābhāvī vītarāg – samyaktva nāmanun nishchay – samyaktva jāṇavun.
prashnaḥ — ahīn vyavahārasamyaktvanā kathanamān nishchayasamyaktvanun kathan kem karyun? uttaraḥ —
vyavahār – samyaktvathī nishchayasamyaktvanī siddhi thāy chhe, em sādhya – sādhakabhāv
jaṇāvavāne māṭe kathan karyun chhe.
have, je jīvone samyagdarshananā grahaṇ thavā pahelān āyuṣhyano bandh thayo na hoy temane
1. baḷathī = nimittathī.
2. bhūmikā yogya vyavahār arthāt shubharāg sāthenun anupacharit sāchun samyagdarshan.

Page 199 of 272
PDF/HTML Page 211 of 284
single page version

background image
नरनारकादिकुत्सितस्थानेषु जन्म न भवतीति कथयति । ‘‘सम्यग्दर्शनशुद्धानारकतिर्यङ्-
नपुंसकस्त्रीत्वानि । दुष्कुलविकृताल्पायुर्दरिद्रतां च व्रजन्ति नाप्यव्रतिकाः ।१।’’ इतः परं
मनुष्यगतिमुत्पन्नसम्यग्दृष्टेः प्रभावं कथयति । ‘‘ओजस्तेजोविद्यावीर्ययशोवृद्धिविजय-
विभवसनाथाः । महाकुला महार्था मानवतिलका भवन्ति दर्शनपूताः ।१।’’ अथ देवगतौ पुनः
प्रकीर्णकदेववाहनदेवकिल्विषदेवनीचदेवत्रयं विहायान्येषु महर्द्धिकदेवेषूत्पद्यते सम्यग्दृष्टिः ।
इदानीं सम्यक्त्वग्रहणात्पूर्वं देवायुष्कं विहाय ये बद्धायुष्कास्तान् प्रति सम्यक्त्वमाहात्म्यं
कथयति । ‘‘हेट्ठिमछप्पुढवीणं जोइसवणभवणसव्वइत्थीणं । पुण्णिदरे ण हि सम्मो ण सासणो
णारयापुण्णे ।’’ तमेवार्थं प्रकारान्तरेण कथयति । ‘‘ज्योतिर्भावनभौमेषु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु ।
तिर्यक्षु नृसुरस्त्रीषु सद्दृष्टिनर्वै जायते’’१ ।१। अथौपशमिकदेवकक्षायिकाभिधान-
vrat na hoy, topaṇ nindya nar – nārak ādinā sthānamān janma thato nathī, em kahe chheḥ
‘‘सम्यग्दर्शनशुद्धा नारकतिर्यग्नपुंसकस्त्रीत्वानि । दुष्कुलविकृताल्पायुर्दरिद्रतां च व्रजन्ति नाप्यव्रतिकाः ।।२
(arthaḥ — jemane samyagdarshan shuddha chhe paṇ avratī chhe teo paṇ narakagati, tiryañchagati,
napunsakapaṇun, strīpaṇun, nīchakuḷ, aṅgahīn sharīr, alpa āyuṣhya ane daridrapaṇāne pāmatā
nathī.)’’ have, āgaḷ manuṣhyagatimān utpanna samyagdraṣhṭi jīvonā prabhāvanun kathan kare chheḥ —
‘‘ओजस्तेजोविद्यावीर्ययशोवृद्धिविजयविभवसनाथाः । उत्तमकुला महार्था मानवतिलका भवन्ति
दर्शनपूताः ।। [arthaḥ — je darshanathī pavitra chhe te utsāh, tej, vidyā, vīrya, yash, vr̥uddhi, vijay
ane vaibhav sahit, uttam kuḷavāḷā, khūb dhanavān ane manuṣhyomān shiromaṇi thāy chhe.]3’’
vaḷī devagatimān prakīrṇak dev, vāhan dev, kilviṣh dev ane traṇ halakā devo (vyantar –
bhavanavāsī – jyotiṣhī) sivāyanā mahār̥̄iddhidhārak devomān samyagdraṣhṭi utpanna thāy chhe.
have, samyaktvanā grahaṇ pahelān jemaṇe dev – āyuṣhya bāndhyun hoy temanī bābatamān
samyaktvanun māhātmya kahe chhe. ‘‘हेट्ठिमछप्पुढवीणं जोइसवणभवणसव्वइत्थीणं । पुण्णिदरे ण हि सम्मो
ण सासणो णारयापुण्णे ।। [arthaḥ — nīchenā chha narakomān, jyotiṣhī, vyantar ane bhavanavāsī
devomān, badhī strīomān, labdhyaparyāptakomān samyagdraṣhṭi utpanna thato nathī; tathā sāsādan
samyagdraṣhṭi aparyāpta nārakīpaṇe upajatā nathī.]’’4 te ja artha bījā prakāre kahe chheḥ —
‘‘ज्योतिर्भावनाभौमेषु षट्स्वधः श्वभ्रूमिषु । तिर्यक्षु नृसुरस्त्रीषु सद्दृष्टिर्नैव जायते ।। [arthaḥ —
१. निकायत्रितये पूर्वे श्वभ्रभूमिषु षट्स्वधः वनितासु समस्तासु सम्यग्दृष्टिर्न जायते ।।२९८।।
2. shrī ratnakaraṇḍ shrāvakāchār gāthā 35. 3.shrī ratnakaraṇḍ shrāvakāchār gāthā 36.
4. shrī gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 128.

Page 200 of 272
PDF/HTML Page 212 of 284
single page version

background image
सम्यक्त्वत्रयमध्ये कस्यां गतौ कस्य सम्यक्त्वस्य सम्भवोऽस्तीति कथयति —
‘‘१सौधर्मादिष्वसंख्याब्दायुष्कतिर्यक्षु नृष्वपि । रत्नप्रभावनौ च स्यात्सम्यक्त्वत्रयमङ्गिनाम् ।२।’’
कर्मभूमिजपुरुषे च त्रयं सम्भवति बद्धायुष्के लब्धायुष्केऽपि । किन्त्वौपशमिकपर्याप्तावस्थायां
महर्द्धिकदेवेष्वेव । ‘‘२शेषेषु देवतिर्यक्षु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु । द्वौ वेदकोपशमकौ स्यातां
पर्याप्तदेहिनाम् ।३।’’ इति निश्चयव्यवहाररत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गावयविनः प्रथमावयवभूतस्य
सम्यक्त्वस्य व्याख्यानेन गाथा गता ।।४१।।
अथ रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गद्वितीयावयवरूपस्य सम्यग्ज्ञानस्य स्वरूपं प्रतिपादयति —
jyotiṣhī, bhavanavāsī ane vyantaradevomān, nīchenī chha narakanī pr̥ithvīomān, tiryañchomān,
manuṣhya strīomān ane devāṅganāomān samyagdraṣhṭi utpanna thatā3 nathī.]’’
aupashamik, vedak ane kṣhāyik nāmanā traṇ samyaktvomānthī kaī gatimān kyun
samyaktva sambhave chhe, tenun kathan kare chheḥ — ‘‘saudharma3 ādi svargomān, asaṅkhya varṣhanā
āyuṣhyavāḷā tiryañchomān, manuṣhyomān ane ratnaprabhā pratham narakamān traṇe samyaktva hoy chhe.
2.’’ jemaṇe āyuṣhya bāndhyun hoy ke na bāndhyun hoy tevā karmabhūminā manuṣhyomān traṇe
samyaktva hoy chhe, parantu aparyāpta avasthāmān aupashamik samyaktva maharddhik devomān ja
hoy chhe. ‘‘शेषेषु देवतिर्यक्षु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु । द्वौ वेदकोपशमकौ स्यातां पर्याप्तदेहिनाम् ।
[arthaḥ — bākīnā devo ane tiryañchomān ane nīchenī chha narak bhūmiomān paryāpta jīvone
vedak ane upasham e be ja samyaktva hoy chhe.]’’
ā rīte nishchay – vyavahār4 ratnatrayātmak mokṣhamārge je avayavī tenā pratham
avayavarūp samyaktvanun vyākhyān karanārī gāthā pūrī thaī. 41.
have, ratnatrayātmak mokṣhamārganā bījā avayavarūp samyaggnānanun svarūp
१. नृभोगभूमितिर्यक्षु सौधर्मादिषु नाकिषु । आद्ययां श्वभ्रभूमौ च सम्यक्त्वत्रयमिष्यते ।।३००।।
२. शेष त्रिदशतिर्यक्षु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु । पर्याप्तेषु द्वयं ज्ञेयं क्षायिकेण विनांगिषु ।।३०१।।
(अमितगति) पंचसंग्रह प्रथम परिच्छेद
3. shrī subhāṣhit ratnasandoh gāthā 829.
4. nishchay – vyavahār ratnatray ek sāthe ja hoy chhe. vyavahārano har samay anshe abhāv thaī nishchay –
ratnatray vr̥uddhiṅgat thāy chhe.

Page 201 of 272
PDF/HTML Page 213 of 284
single page version

background image
संसयविमोहविब्भमविवज्जियं अप्पपरसरूवस्स ।
गहणं सम्मण्णाणं सायारमणेयभेयं तु ।।४२।।
संशयविमोहविभ्रमविवर्जित आत्मपरस्वरूपस्य ।
ग्रहणं सम्यक् ज्ञानं साकारं अनेकभेदं च ।।४२।।
व्याख्या : — ‘‘संसयविमोहविब्भमविवज्जियं’’ ‘‘संशयः’’ शुद्धात्मतत्त्वादिप्रतिपादक-
मागमज्ञानं किं वीतरागसर्वज्ञप्रणीतं भविष्यति परसमयप्रणीतं वेति, संशयः । तत्र दृष्टान्तः —
स्थाणुर्वा पुरुषो वेति । ‘‘विमोहः’ परस्परसापेक्षनयद्वयेन द्रव्यगुणपर्यायादिपरिज्ञानाभावो
विमोहः । तत्र दृष्टान्तः — गच्छत्तृणस्पर्शवद्दिग्मोहवद्वा । ‘‘विभ्रमः’’ अनेकान्तात्मकवस्तुनो
नित्यक्षणिकैकान्तादिरूपेण ग्रहणं विभ्रमः । तत्र दृष्टान्त : — शुक्तिकायां रजतविज्ञानवत् ।
pratipādan kare chheḥ —
gāthā 42
gāthārthaḥ — ātmā ane parapadārthonā svarūpane sanshay, vimoh ane vibhramarahit
jāṇavun te samyakgnān chhe; te sākār ane anek bhedovāḷun chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘संसयविमोहविब्भमविवज्जियं’’ sanshay – shuddha ātmatattvādinun pratipādak
shāstragnān shun vītarāg sarvagne kahelun te satya hashe ke anyamatīoe kahelun satya hashe, e
sanshay chhe. tenun draṣhṭānt – jhāḍanun ṭhūṇṭhun chhe ke māṇas chhe? vimoh — paraspar sāpekṣha1 dravyārthik
ane paryāyārthik e banne nayo pramāṇe dravya – guṇ – paryāyādinā gnānano abhāv te vimoh
chhe. tyān draṣhṭānt — gaman karanār puruṣhane pagamān tr̥uṇ ādino sparsha thatān spaṣhṭa gnān na
thāy ke sheno sparsha thayo te athavā dishā bhūlāī javī te. vibhram — anekāntātmak vastune
‘ā nitya ja chhe,’ ‘ā kṣhaṇik ja chhe’ em ekāntarūp jāṇavun, te vibhram chhe. tenun
1. dravyārthikanay ane paryāyārthikanay ekabījānī apekṣhā sahit hoy chhe, nirapekṣha hotā nathī. jemake, dravyanun
gnān mukhya hoy tyāre paryāyanun gnān gauṇ hoy chhe, sarvathā abhāvarūp hotun nathī – paryāyano sarvathā
asvīkār hoto nathī.
sansay vimoh vibhram dūri, āpā parakūn gahai jarūri;
so hai samyakgnān, anek, bhed līyen sākār aṭek. 42.

Page 202 of 272
PDF/HTML Page 214 of 284
single page version

background image
‘‘विवज्जियं’’ इत्युक्तलक्षणसंशयविमोहविभ्रमैर्वर्जितं, ‘‘अप्पपरसरूवस्स गहणं’’ सहजशुद्ध-
केवलज्ञानदर्शनस्वभावस्वात्मरूपस्य ग्रहणं परिच्छेदनं परिच्छित्तिस्तथा परद्रव्यस्य च भावकर्म-
द्रव्यकर्मनोकर्मरूपस्य जीवसम्बन्धिनस्तथैव पुद्गलादिपञ्चद्रव्यरूपस्य परकीयजीवरूपस्य च
परिच्छेदनं यत्तत् ‘‘सम्मण्णाणं’’ सम्यग्ज्ञानं भवति । तच्च कथंभूतं ? ‘‘सायारं’’ घटोऽयं
पटोऽयमित्यादिग्रहणव्यापाररूपेण साकारं सविकल्पं व्यवसायात्मकं निश्चयात्मकमित्यर्थः ।
पुनश्च किं विशिष्टं ? ‘‘अणेयभेयं तु’’ अनेकभेदं तु पुनरिति ।
तस्य भेदाः कथ्यन्ते । मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलज्ञानभेदेन पञ्चधा । अथवा
श्रुतज्ञानापेक्षया द्वादशाङ्गमङ्गबाह्यं चेति द्विभेदम् । द्वादशाङ्गानां नामानि कथ्यन्ते । आचारं,
सूत्रकृतं, स्थानं, समवायनामधेयं, व्याख्याप्रज्ञप्तिः, ज्ञातृकथा, उपासकाध्ययनं, अन्तकृतदशं,
अनुत्तरोपपादिकदशं, प्रश्नव्याकरणं, विपाकसूत्रं, दृष्टिवादश्चेति । दृष्टिवादस्य च परिकर्म-
सूत्रप्रथमानुयोगपूर्वगतचूलिकाभेदेन पञ्चभेदाः कथ्यन्ते । तत्र चन्द्रसूर्यजम्बूद्वीपद्वीपसागर-
व्याख्याप्रज्ञप्तिभेदेन परिकर्म पञ्चविधं भवति । सूत्रमेकभेदमेव । प्रथमानुयोगोऽप्येकभेदः।
draṣhṭānt — chhīpamān chāndīnun gnān. ‘‘विवज्जियं’’ ā pūrvokta lakṣhaṇovāḷā sanshay, vimoh ane
vibhramathī rahit, ‘‘अप्पपरसरूवस्स गहणं’’ sahaj shuddha kevaḷagnān – darshanasvabhāvī
nijātmasvarūpanun grahaṇ – parichchhedan – parichchhiti ane paradravyanun svarūp arthāt bhāvakarma –
dravyakarma – nokarmanun svarūp, pudgal ādi pāñch dravyonun svarūp tathā anya jīvanun svarūp
jāṇavun te ‘‘सम्मण्णाणं’’ samyakgnān chhe. te kevun chhe? ‘‘सायारं’’ ā ghaṭ chhe, ā vastra chhe
ityādi jāṇavānā vyāpārarūpe sākār chhe; savikalpa – vyavasāyātmak – nishchayātmak evo
(‘sākār’no) artha chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘अणेयभेयं तु’’ anek bhedovāḷun chhe.
samyaggnānanā bhed kahevāmān āve chheḥ — matignān, shrutagnān, avadhignān,
manaḥparyayagnān ane kevaḷagnān — e bhedothī samyaggnān pāñch prakāranun chhe athavā
shrutagnānanī apekṣhāe dvādashāṅg ane aṅgabāhya — e rīte be prakāranun chhe. bār aṅganān nām
kahevāmān āve chheḥ — āchārāṅg, sūtrakr̥utāṅg, sthānāṅg, samavāyāṅg, vyākhyāpragnapti aṅg,
gnātr̥ukathāṅg, upāsakādhyayanāṅg, antakr̥utadashāṅg, anuttaropapādikadashāṅg, prashnavyākaraṇāṅg,
vipākasūtrāṅg ane draṣhṭivād — e bār aṅgonān nām chhe. draṣhṭivād nāmanā bāramā aṅganā
parikarma, sūtra, prathamānuyog, pūrvagat ane chūlikā — e pāñch bhedonun kathan karavāmān āve
chheḥ — temān chandrapragnapti, sūryapragnapti, jambūdvīpapragnapti, dvīpasāgarapragnapti ane
vyākhyāpragnapti — e rīte parikarma pāñch prakāre chhe. sūtra ek ja prakāre chhe. prathamānuyogano

Page 203 of 272
PDF/HTML Page 215 of 284
single page version

background image
पूर्वगतं पुनरुत्पादपूर्वं, अग्रायणीयं, वीर्यानुप्रवादं, अस्तिनास्तिप्रवादं, ज्ञानप्रवादं, सत्यप्रवादं,
आत्मप्रवादं, कर्मप्रवादं, प्रत्याख्यानं, विद्यानुवादं, कल्याणनामधेयं, प्राणानुवादं, क्रियाविशालं,
लोकसंज्ञं, पूर्वं चेति चतुर्दशभेदम् । जलगतस्थलगताकाशगतहरमेखलादिमायास्वरूप-
शाकिन्यादिरूपपरावर्त्तनभेदेन चूलिका पञ्चविधा चेति संक्षेपेण द्वादशाङ्गव्याख्यानम् । अङ्गबाह्यं
पुनः सामायिकं, चतुर्विंशतिस्तवं, वन्दना, प्रतिक्रमणं, वैनयिकं, कृतिकर्म, दशवैकालिकम्,
उत्तराध्ययनं, कल्पव्यवहारः, कल्पाकल्पं, महाकल्पं, पुण्डरीकं, महापुण्डरीकं, अशीतिकं चेति
चतुर्दशप्रकीर्णकसंज्ञं बोद्धव्यमिति ।
अथवा वृषभादिचतुर्विंशतितीर्थङ्करभरतादिद्वादशचक्रवर्त्तिविजयादिनवबलदेव त्रिपृष्ठादि-
नववासुदेवसुग्रीवादिनवप्रतिवासुदेवसम्बन्धित्रिषष्ठिपुरुषपुराणभेदभिन्नः प्रथमानुयोगो भण्यते ।
उपासकाध्ययनादौ श्रावकधर्मम्, आचाराराधनादौ यतिधर्मं च यत्र मुख्यत्वेन कथयति स
चरणानुयोगो भण्यते । त्रिलोकसारे जिनान्तरलोकविभागादिग्रन्थव्याख्यानं करणानुयोगो
विज्ञेयः । प्राभृततत्त्वार्थसिद्धान्तादौ यत्र शुद्धाशुद्धजीवादिषड्द्रव्यादीनां मुख्यवृत्त्या व्याख्यानं
paṇ ek bhed chhe. pūrvagatanā chaud bhed chheḥ — utpādapūrva, agrāyaṇīpūrva, vīryānupravādapūrva,
astināstipravādapūrva, gnānapravādapūrva, satyapravādapūrva, ātmapravādapūrva, karmapravādapūrva,
pratyākhyānapūrva, vidyānuvādapūrva, kalyāṇapūrva, prāṇānuvādapūrva, kriyāvishālapūrva ane
lokabindusārapūrva. jaḷagat chūlikā, sthaḷagat chūlikā, ākāshagat chūlikā, haramekhalā ādi
māyāsvarūp chūlikā ane shākinī ādi rūpaparāvartan chūlikā — e rīte chūlikā pāñch
prakāranī chhe. e rīte saṅkṣhepamān bār aṅganun vyākhyān chhe ane je aṅgabāhya shrutagnān chhe
te sāmāyik, chaturvinshatistav, vandanā, pratikramaṇ, vainayik, kr̥utikarma, dashavaikālik,
uttarādhyayan, kalpavyavahār, kalpākalpa, mahākalpa, puṇḍarīk, mahāpuṇḍarīk ane ashītik —
e rīte chaud prakāranā prakīrṇakarūp jāṇavun.
athavā shrī r̥̄uṣhabhanāth ādi chovīs tīrthaṅkar, bharatādi bār chakravartī, vijay
ādi nav baḷadev, tripr̥uṣhṭha ādi nav nārāyaṇ ane sugrīv ādi nav pratinārāyaṇ
sambandhī tresaṭh shalākā puruṣhonā purāṇabhede bhedavāḷo prathamānuyog kahevāy chhe.
upāsakādhyayanādimān shrāvakadharmanun ane āchār ārādhanā ādimān yatidharmanun jyān mukhyapaṇe
kathan karavāmān āve chhe te charaṇānuyog kahevāy chhe. trilokasāramān tīrthaṅkarono antarakāḷ
ane lokavibhāg ādinun vyākhyān chhe — evā grantha karaṇānuyoganā jāṇavā. prābhr̥ut ane
tattvārthasiddhāntādimān jyān mukhyapaṇe shuddha – ashuddha jīvādi chha dravya vagerenun vyākhyān karavāmān

Page 204 of 272
PDF/HTML Page 216 of 284
single page version

background image
क्रियते स द्रव्यानुयोगो भण्यते । इत्युक्तलक्षणानुयोगचतुष्टयरूपेण चतुर्विधं श्रुतज्ञानं ज्ञातव्यम् ।
अनुयोगोऽधिकारः परिच्छेदः प्रकरणमित्याद्येकोऽर्थः । अथवा षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततत्त्व-
नवपदार्थेषु (मध्ये) निश्चयनयेन स्वकीय शुद्धात्मद्रव्यं, स्वशुद्धजीवास्तिकायो निजशुद्धात्मतत्त्वं
निजशुद्धात्मपदार्थ उपादेयः । शेषं च हेयमिति संक्षेपेण हेयोपादेय भेदेन द्विधा
व्यवहारज्ञानमिति ।
इदानीं तेनैव विकल्परूपव्यवहारज्ञानेन साध्यं निश्चयज्ञानं कथ्यते । तथाहि — रागात्
परकलत्रादिवाञ्छारूपं, द्वेषात् परवधबन्धच्छेदादिवाञ्छारूपं, च मदीयापध्यानं कोऽपि न
जानातीति मत्वा स्वशुद्धात्मभावनासमुत्पन्नसदानन्दैकलक्षणसुखामृतरसनिर्मलजलेन चित्तशुद्धि-
मकुर्वाणः सन्नयं जीवो बहिरङ्गबकवेषेण यल्लोकरञ्जनां करोति तन्मायाशल्यं भण्यते ।
निजनिरञ्जननिर्दोषपरमात्मैवोपादेय इति रुचिरूपसम्यक्त्वाद्विलक्षणं मिथ्याशल्यं भण्यते ।
निर्विकारपरमचैतन्यभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकरूपसुखामृतरसास्वादमलभमानोऽयं जीवो दृष्ट-
āve chhe, te dravyānuyog kahevāy chhe. ā rīte ukta lakṣhaṇavāḷā chār anuyogarūpe chār
prakāranun shrutagnān jāṇavun. anuyog, adhikār, parichchhed ane prakaraṇ vagereno ek ja artha
chhe. athavā chha dravya, pāñch astikāy, sāt tattva ane nav padārthomān nishchayanayathī potānun
shuddhātmadravya, svashuddhajīvāstikāy, nij shuddhātmatattva ane nij shuddhātmapadārtha upādey
chhe ane bākīnun hey chhe — em saṅkṣhepamān hey – upādeyanā bhedathī vyavahāragnān be
prakāranun chhe.
have, te ja vikalparūp vyavahāragnānathī sādhya nishchayagnānanun kathan kare chhe. te ā
pramāṇe — rāgathī parastrī ādinī vāñchhārūp ane dveṣhathī bījāne haṇavā, bāndhavā, chhedavā
ādinī vāñchhārūp mārun durdhyān chhe, tene koī paṇ jāṇatun nathī em vichārīne
svashuddhātmabhāvanāthī utpanna sadānand (nitya ānand) jenun ek lakṣhaṇ chhe, evā
sukhāmr̥utarasarūp nirmaḷ jaḷathī (potānā) chittanī shuddhi na karatān, ā jīv bahāramān
bagalānā jevo veṣh dhāraṇ karīne lokonun rañjan kare chhe te māyāshalya kahevāy chhe. ‘nij
nirañjan1 nirdoṣh paramātmā ja upādey chhe’ evī ruchirūp samyaktvathī vilakṣhaṇ mithyāshalya
kahevāy chhe. nirvikār paramachaitanyanī bhāvanāthī utpanna paramāhlād jenun ek rūp chhe evā
1. sarva prakāranī shuddhi nij nirañjan nirdoṣh paramātmānā ja āshraye thāy chhe, anya prakāre nahi — evun
gnān karāvavā tene ja upādey kahevāmān āve chhe.

Page 205 of 272
PDF/HTML Page 217 of 284
single page version

background image
sukhāmr̥utarasano svād na letān ā jīv joyelā, sāmbhaḷelā ane anubhavelā bhogomān je
nirantar chittane roke chhe, tene nidānashalya kahevāmān āve chhe. uparokta lakṣhaṇavāḷān traṇ
shalya, vibhāvapariṇām vagere samasta shubhāshubh saṅkalpa – vikalparahit, param svāsthyanā
samvedanathī utpanna thayel tāttvik paramānand jenun ek lakṣhaṇ chhe; evā sukhāmr̥utathī tr̥upta
potānā ātmā vaḍe potānun samyak nirvikalpapaṇe vedan – parignān – anubhavan evun je
nirvikalpasvasamvedanagnān te ja nishchayagnān kahevāy chhe.
ahīn, shiṣhya shaṅkā kare chheḥ — uparokta prakāre prābhr̥ut granthamān je nirvikalpa
svasamvedanagnān kahevāmān āvyun chhe te ghaṭatun nathī. ‘shā māṭe ghaṭatun nathī?’ em kahevāmān
āve to kāraṇ kahevāmān āve chheḥ — jem jainamatamān sattāvalokanarūp chakṣhu ādi darshan
nirvikalpa kahevāy chhe tem bauddhamatamān gnān nirvikalpa kahevāy chhe. parantu te nirvikalpa hovā
chhatān (tyān) vikalpane utpanna karanār kahevāy chhe. jainamatamān to gnān vikalpane utpanna
karanār ja nathī, paṇ svarūpathī ja savikalpa chhe ane tevī ja rīte svaparaprakāshak chhe. shaṅkāno
parihāraḥ — jainasiddhāntamān gnānane kathañchit savikalpa ane kathañchit nirvikalpa mānavāmān
āve chhe. te ā pramāṇe — jem ke viṣhayānandarūp je samvedan chhe te rāg samvedananā vikalparūp
श्रुतानुभूतभोगेषु यन्नियतम् निरन्तरम् चित्तम् ददाति तन्निदानशल्यमभिधीयते ।
इत्युक्तलक्षणशल्यत्रयविभावपरिणामप्रभृतिसमस्तशुभाशुभसङ्कल्पविकल्परहितेन परमस्वास्थ्य-
संवित्तिसमुत्पन्नतात्त्विकपरमानंदैकलक्षणसुखामृततृप्तेन स्वेनात्मना स्वस्य सम्यग्निर्विकल्परूपेण
वेदनं परिज्ञानमनुभवनमिति निर्विकल्पस्वसंवेदनज्ञानमेव निश्चयज्ञानं भण्यते ।
अत्राह शिष्यः । इत्युक्तप्रकारेण प्राभृतग्रन्थे यन्निर्विकल्पस्वसंवेदनज्ञानं भण्यते, तन्न
घटते । कस्मादितिचेत् ? तदुच्यते — सत्तावलोकरूपं चक्षुरादिदर्शनं यथा जैनमते निर्विकल्पं
कथ्यते, तथा बौद्धमते ज्ञानं निर्विकल्पकं भण्यते, परं किन्तु तन्निर्विकल्पमपि विकल्पजनकं
भवति । जैनमते तु विकल्पस्योत्पादकं भवत्येव न, किन्तु स्वरूपेणैव सविकल्पमिति । तथैव
स्वपरप्रकाशकं चेति । तत्र परिहारः । कथंचित् सविकल्पकं निर्विकल्पकं च । तथाहि — यथा
विषयानन्दरूपं स्वसंवेदनं रागसंवित्तिविकल्परूपेण सविकल्पमपि शेषानीहितसूक्ष्मविकल्पानां
सद्भावेऽपि सति तेषां मुख्यत्वं नास्ति तेन कारणेन निर्विकल्पमपि भण्यते । तथा
स्वशुद्धात्मसंवित्तिरूपं वीतरागस्वसंवेदनज्ञानमपि स्वसंवित्त्याकारैकविकल्पेन सविकल्पमपि
बहिर्विषयानीहितसूक्ष्मविकल्पानां सद्भावेऽपि सति तेषां मुख्यत्वं नास्ति तेन कारणेन

Page 206 of 272
PDF/HTML Page 218 of 284
single page version

background image
hovāthī savikalpa chhe, topaṇ bākīnā anichchhit sūkṣhmavikalpono sadbhāv hovā chhatān temanun
mukhyapaṇun nathī te kāraṇe nirvikalpa paṇ kahevāy chhe; tevī ja rīte svashuddhātmānā samvedanarūp
vītarāgasvasamvedanagnān paṇ svasamvedananā ek ākārarūp vikalpamay hovāthī savikalpa chhe,
topaṇ bāhya – viṣhayonā anichchhit sūkṣhma vikalpono sadbhāv hovā chhatān temanun mukhyapaṇun
na hovāthī nirvikalpa paṇ kahevāy chhe. ahīn apūrva svasamvedananā ākārarūp antarmukh
pratibhās hovā chhatān bāhya viṣhayonā anichchhit sūkṣhma vikalpo paṇ chhe ja, te ja kāraṇe
gnān svaparaprakāshak paṇ siddha thāy1 chhe. jo ā savikalpa - nirvikalpa ane svaparaprakāshak
gnānanun vyākhyān āgam, adhyātma ane tarkashāstrane anusarīne visheṣharūpe karavāmān āve
to ghaṇo vistār thaī jāy. paṇ (dravyasaṅgrah) adhyātmashāstra hovāthī te vistār karyo nathī.
ā rīte ratnatrayātmak mokṣhamārga je avayavī tenā bījā avayavarūp gnānanā
vyākhyān dvārā gāthā samāpta thaī. 42.
have, vikalparahit sattānun grahaṇ karanār darshananun kathan kare chheḥ —
निर्विकल्पमपि भण्यते । यत एवेहापूर्वस्वसंवित्त्याकारान्तर्मुखप्रतिभासेऽपि बहिर्विषयानीहित-
सूक्ष्माविकल्पा अपि सन्ति तत एव कारणात् स्वपरप्रकाशकं च सिद्धम् । इदं तु
सविकल्पकनिर्विकल्पकस्य तथैव स्वपरप्रकाशकस्य ज्ञानस्य च व्याख्यानं यद्यागमाध्यात्मतर्क-
शास्त्रानुसारेण विशेषेण व्याख्यायते तदा महान् विस्तारो भवति । च चाध्यात्मशास्त्रत्वान्न कृत
इति ।
एवं रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गावयविनो द्वितीयावयवभूतस्य ज्ञानस्य व्याख्यानेन गाथा
गता ।।४२।।
अथ निर्विकल्पसत्ताग्राहकं दर्शनं कथयति : —
जं सामण्णं गहणं भावाणं णेव कट्टुमायारं ।
अविसेसिदूण अट्ठे दंसणमिदि भण्णए समए ।।४३।।
1. shrī samayasār mokṣhaadhikār gāthā 292 nī shrī jayasenāchārya kr̥ut ṭīkā. pā. 383 – 384. (shrī
rājachandra jain shāstramāḷā)
darshan avalokan, so judā, gahai vastu sāmānyahi tadā;
vin ākār visheṣhani hīn, jinamat bhāṣhai yon paravīn. 43.

Page 207 of 272
PDF/HTML Page 219 of 284
single page version

background image
gāthā 43
gāthārthaḥ — padārthomān visheṣhapaṇun karyā vinā (bhed pāḍyā vinā), ākār arthāt
vikalpa karyā vinā, padārthonun je sāmānyapaṇe (sattāvalokanarūp) grahaṇ tene paramāgamamān
darshan kahevāmān āve chhe.
vyākhyāḥ — ‘‘जं सामण्णं गहणं भावाणं’’ je sāmānyapaṇe arthāt sattāvalokanarūpe
grahaṇ karavun – parichchhedan karavun; konun grahaṇ karavun? padārthonun – bhāvonun grahaṇ karavun; kevī
rīte? ‘‘णेव कट्टुमायारं’’ na karīne; shun na karīne? ākār athavā vikalpa; te paṇ shun karīne?
‘‘अविसेसिदूण अट्ठे’’ padārthono visheṣh (bhed) na karīne; kyā rūpe? ā saphed chhe, ā kr̥iṣhṇa
chhe, ā dīrgha chhe, ā hnasva chhe, ā ghaṭ chhe, ā paṭ chhe ityādi rūpe; ‘‘दंसणमिदि भण्णए
समए’’ te paramāgamamān sattāvalokanarūp darshan kahevāy chhe. ā darshanane ja tattvārthashraddhān
lakṣhaṇavāḷun samyagdarshan na kahevun. shā māṭe na kahevun? kem ke te shraddhān to vikalparūp1
chhe ane ā darshan vikalparahit chhe. ahīn tātparya ā chheḥ jyāre koī paṇ kāī paṇ
avaloke chhe – jue chhe, tyāre jyān sudhī te vikalpa na kare tyān sudhī sattāmātranā grahaṇarūp
darshan kahevāy chhe, pachhī shukla vagere vikalpa2 thatān gnān kahevāy chhe. 43.
यत् सामान्यं ग्रहणं भावानां नैव कृत्वा आकारम् ।
अविशेषयित्वा अर्थान् दर्शनं इति भण्यते समये ।।४३।।
व्याख्या — ‘‘जं सामण्णं गहणं भावाणं’’ यत् सामान्येन सत्तावलोकनेन ग्रहणं
परिच्छेदनं, केषां ? भावानां पदार्थानां; किं कृत्वा ? ‘‘णेव कट्टुमायारं’’ नैव कृत्वा, कं ?
आकारं विकल्पं, तदपि किं कृत्वा ? ‘‘अविसेसिदूण अट्ठे’’ अविशेष्याविभेद्यार्थान्; केन
रूपेण ? शुक्लोऽयं, कृष्णोऽयं, दीर्घोऽयं, ह्स्वोऽयं, घटोऽयं, पटोऽयमित्यादि । ‘‘दंसणमिदि
भण्णए समए’’ तत्सत्तावलोकं दर्शनमिति भण्यते समये परमागमे । नेदमेव
तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणं सम्यग्दर्शनं वक्तव्यम् । कस्मादितिचेत् ? तत्र श्रद्धानं विकल्परूपमिदं तु
निर्विकल्पं यतः । अयमत्र भावः — यदा कोऽपि किमप्यवलोकयति पश्यति, तदा यावत्
विकल्पं न करोति तावत् सत्तामात्रग्रहणं दर्शनं भण्यते, पश्चाच्छुक्लादिविकल्पे जाते
ज्ञानमिति ।।४३।।
1. te shraddhā to vikalparūp chhe=te shraddhā badhā padārthothī bhinna nij shuddha paramātmadravyane viṣhay banāve chhe.
2. arthonā ākāronun avabhāsan te vikalpa.

Page 208 of 272
PDF/HTML Page 220 of 284
single page version

background image
have chhadmasthone gnān, sattāvalokanarūp darshanapūrvak thāy chhe ane mukta jīvone darshan
ane gnān ek sāthe ja thāy chhe — em pratipādan kare chheḥ —
gāthā 44
gāthārthaḥ — chhadmastha jīvone darshanapūrvak gnān hoy chhe kem ke chhadmasthone gnān
ane darshan e banne upayog ek sāthe hotā nathī. kevaḷī bhagavānane gnān ane darshan
e banney upayog ek sāthe hoy chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘दंसणपुव्वं णाणं छदमत्थाणं’’ chhadmastha – sansārī jīvone sattāvalokanarūp
darshanapūrvak gnān hoy chhe. kem? ‘‘ण दोण्णि उवउग्गा जुगवं जह्मा’’ kāraṇ ke, chhadmasthone
gnānopayog ane darshanopayog — e banne ek sāthe hotā nathī. ‘‘केवलिणाहे जुगवं तु ते
दो वि’’ kevaḷībhagavānane gnān ane darshan upayog banne ek sāthe ja hoy chhe.
teno vistāraḥ — chakṣhu ādi indriyonā potapotānā kṣhayopasham pramāṇe potāne
अथ छद्मस्थानां ज्ञानं सत्तावलोकनदर्शनपूर्वकं भवति, मुक्तात्मनां युगपदिति
प्रतिपादयति : —
दंसणपुव्वं णाणं छदमत्थाणं ण दोण्णि उवउग्गा ।
जुगवं जह्मा केवलिणाहे जुगवं तु ते दो वि ।।४४।।
दर्शनपूर्व्वं ज्ञानं छद्मस्थानां न द्वौ उपयोगौ ।
युगपत् यस्मात् केवलिनाथे युगपत् तु तौ द्वौ अपि ।।४४।।
व्याख्या — ‘‘दंसणपुव्वं णाणं छदमत्थाणं’’ सत्तावलोकनदर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवति
छद्मस्थानां संसारिणां । कस्मात् ? ‘‘ण दोण्णि उवउग्गा जुगवं जह्मा’’ ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयं
युगपन्न भवति यस्मात् । ‘‘केवलिणाहे जुगवं तु ते दो वि’’ केवलिनाथे तु युगपत्तौ
ज्ञानदर्शनोपयोगौ द्वौ भवति इति ।
अथ विस्तर : — चक्षुरादीन्द्रियाणां स्वकीयस्वकीयक्षयोपशमानुसारेण तद्योग्यदेश-
chhadamasthākai kramaten jān, pahalain darshan pīchhain gnān,
do upayog na ekain kāl, kevalagnānī yugapat bhāl. 44