Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 3 : Jeevanu Swaroop, 4 : Upyoganu Swaroop, 5 : Gnanopayogana Bhed Tatha Swaroop, 6 : Gnan-Darshan Upyogana Vyakhyanano Nay Vibhagathi Upasanhar, 7 : Jeeva Vyavaharathi Moort Chhe Pan Nishchayathi Amoort Chhe, 8 : Jeeva Nishchayathi Karmadina Kartapanathi Rahit Hova Chhata Vyavaharanayathi Karmno Karta Thay Chhe, 9 : Jeeva Shuddhanayathi Nirvikar Sukhamrutano Bhokta Chhe Topan Ashuddhanaythi Sansarik Sukh-Dukhano Bhokta Thay Chhe, 10 : Jeeva Nishchyanayathi Lokpraman Asankhyat Pradeshmatra Hova Chhata Vyavaharanayathi Shareerapraman Chhe.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 

Page 9 of 272
PDF/HTML Page 21 of 284
single page version

background image
व्याख्या — ‘‘जीवो’’ शुद्धनिश्चयनयेनादिमध्यान्तवर्जितस्वपरप्रकाशकाविनश्वर-
निरुपाधिशुद्धचैतन्यलक्षणनिश्चयप्राणेन यद्यपि जीवति, तथाप्यशुद्धनयेनानादिकर्मबन्ध-
वशादशुद्धद्रव्यभावप्राणैर्जीवतीति जीवः । ‘‘उवओगमओ’’ शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन यद्यपि
सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनोपयोगमयस्तथाप्यशुद्धनयेन क्षायोपशमिकज्ञानदर्शननिर्वृत्तत्वात्
ज्ञानदर्शनोपयोगमयो भवति । ‘‘अमुत्ति’’ यद्यपि व्यवहारेण मूर्त्तकर्म्माधीनत्वेन
स्पर्शरसगन्धवर्णवत्या मूर्त्या सहितत्वान्मूर्त्तस्तथापि परमार्थेनामूर्त्तातीन्द्रियशुद्धबुद्धैक-
स्वभावत्वादमूर्त्तः । ‘‘कत्ता’’ यद्यपि भूतार्थनयेन निष्क्रियटङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावोऽयं
जीवः तथाप्यभूतार्थनयेन मनोवचनकायव्यापारोत्पादककर्मसहितत्वेन शुभाशुभकर्म्म-
कर्तृत्वात् कर्त्ता । ‘‘सदेहपरिमाणो’’ यद्यपि निश्चयेन सहजशुद्धलोकाकाशप्रमितासंख्येय-
प्रदेशस्तथापि व्यवहारेणानादिकर्म्मबन्धाधीनत्वेन शरीरनामकर्मोदयजनितोपसंहारविस्तारा-
धीनत्वात् घटादिभाजनस्थप्रदीपवत् स्वदेहपरिमाणः । ‘‘भोत्ता’ यद्यपि शुद्धद्रव्यार्थिक-
bhoktā chhe, sansārastha chhe, siddha chhe ane svabhāvathī ūrdhvagaman karanār chhe te jīv chhe. 2
ṭīkāḥ — ‘‘जीवो’’ ā jīv joke shuddhanishchayanayathī ādi – madhya – antarahit,
svaparaprakāshak, avināshī, nirupādhi shuddha chaitanya jenun lakṣhaṇ (svarūp) chhe evā
nishchayaprāṇathī jīve chhe topaṇ ashuddhanayathī anādikarmabandhanā vashe ashuddha dravyaprāṇo ane
bhāvaprāṇothī jīve chhe, tethī te ‘jīv’ chhe.
‘‘उवओगमओ’’ shuddhadravyārthikanayathī joke sakaḷavimaḷ (sarvathā nirmaḷ)
kevaḷagnānadarshanarūp ‘upayogamay’ chhe topaṇ ashuddhanayathī kṣhāyopashamik gnān ane darshanathī
rachāyelo hovāthī gnānadarshanarūp ‘upayogamay’ chhe
‘‘अमुत्ति’’ joke vyavahārathī mūrtakarmane ādhīnapaṇe sparsha-ras-gandh-varṇarūp mūrtapaṇā
sahit chhe, tethī te mūrta chhe topaṇ paramārthe amūrta – atīndriy – shuddha – buddha – ek svabhāvavāḷo
hovāthī ‘amūrta’ chhe.
‘‘क त्ता’’ joke ā jīv bhūtārthanayathī niṣhkriy – ṭaṅkotkīrṇa – gnāyak – ek svabhāvavāḷo
chhe topaṇ abhūtārthanayathī man-vachan-kāyānā vyāpārane utpanna karanār karma sahit hovāthī,
shubhāshubhakarmano kartā hovāthī ‘kartā’ chhe.
‘‘सदेहपरिमाणो’’ joke nishchayathī sahajashuddha lokākāshapramāṇ asaṅkhyapradeshī chhe topaṇ
vyavahārathī, anādi karmabandhane ādhīnapaṇe sharīranāmakarmanā udayathī utpanna saṅkoch
– vistāranā ādhīnapaṇāne līdhe, ghaṭādi pātramān rahel dīvānī peṭhe ‘svadehapramāṇ’ chhe.
2

Page 10 of 272
PDF/HTML Page 22 of 284
single page version

background image
नयेन रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वात्मोत्थसुखामृतभोक्ता, तथाप्यशुद्धनयेन तथाविधसुखा-
मृतभोजनाभावाच्छुभाशुभकर्मजनितसुखदुःखभोक्तृत्वाद्भोक्ता । ‘‘संसारत्थो’’ यद्यपि
शुद्धनिश्चयनयेन निःसंसारनित्यानन्दैकस्वभावस्तथाप्यशुद्धनयेन द्रव्यक्षेत्रकालभवभावपञ्च-
प्रकारसंसारे तिष्ठतीति संसारस्थः । ‘‘सिद्धो’’ व्यवहारेण स्वात्मोपलब्धिलक्षणसिद्धत्व-
प्रतिपक्षभूतकर्मोदयेन यद्यप्यसिद्धस्तथापि निश्चयनयेनानन्तज्ञानानन्तगुणस्वभावत्वात्
सिद्धः । ‘‘सो’’ स एवंगुणविशिष्टो जीवः । ‘‘विस्ससोड्ढगई’’ यद्यपि व्यवहारेण चतुर्गति-
जनककर्मोदयवशेनोर्ध्वाधस्तिर्यग्गतिस्वभावस्तथापि निश्चयेन केवलज्ञानाद्यनन्तगुणावाप्ति-
लक्षणमोक्षगमनकाले विस्रसा स्वभावेनोर्ध्वगतिश्चेति । अत्र पदखण्डनारूपेण शब्दार्थः कथितः,
शुद्धाशुद्धनयद्वयविभागेन नयार्थोऽप्युक्तः । इदानीं मतार्थः कथ्यते । जीवसिद्धिश्चार्वाकं प्रति,
ज्ञानदर्शनोपयोगलक्षणं नैयायिकं प्रति, अमूर्तजीवस्थापनं भट्टचार्वाकद्वयं प्रति,
‘‘भोत्ता’’ joke (ā jīv) shuddhadravyārthikanayathī rāgādivikalpaupādhirahit,
potānā ātmāthī utpanna sukhāmr̥utano bhoktā chhe topaṇ ashuddhanayathī te prakāranā
sukhāmr̥utabhojanano abhāv hovāthī shubhāshubhakarmathī utpanna sukhaduḥkhane bhogavato
hovāthī ‘bhoktā’ chhe.
‘‘संसारत्थो’’ joke (ā jīv) shuddhanishchayanayathī niḥsansār – nityānand –
ekasvabhāvavāḷo chhe topaṇ ashuddhanayathī dravya, kṣhetra, kāḷ, bhav ane bhāvarūp pāñch
prakāranā sansāramān rahe chhe, tethī ‘sansārastha’ chhe.
‘‘सिद्धो’’ joke (ā jīv) vyavahārathī, nijātmānī upalabdhi jenun lakṣhaṇ
(svarūp) chhe evā siddhatvanā pratipakṣhabhūt karmodayathī asiddha chhe topaṇ nishchayanayathī
anantagnānādi anantaguṇarūp svabhāvavāḷo hovāthī ‘siddha’ chhe.
‘‘सो’’ te — ā prakāranā guṇo — vāḷo jīv chhe. ‘‘विस्ससोड्ढगई’’ joke (ā
jīv) vyavahārathī chār gati utpanna karanār karmodayane vashe ūrdhva, adho ane tiryak
gatirūp svabhāvavāḷo chhe to paṇ nishchayathī kevaḷagnānādi anantaguṇanī prāpti jenun
lakṣhaṇ chhe, evā mokṣhagamanasamaye ‘visrasā – svabhāvathī ūrdhvagaman karanār’ chhe.
ahīn padakhaṇḍanārūp shabdārtha kahyo ane shuddha ane ashuddha — be nayonā vibhāgathī
nayārtha paṇ kahyo. have matārtha kahevāmān āve chheḥ —
jīvanī siddhi chārvāk pratye chhe, (jīvanun) gnānadarshan-upayogarūp lakṣhaṇ naiyāyik pratye

Page 11 of 272
PDF/HTML Page 23 of 284
single page version

background image
कर्मकर्तृस्थापनं सांख्यं प्रति, स्वदेहप्रमितिस्थापनं नैयायिकमीमांसकसांरन्यत्रयं प्रति,
कर्मभोक्तृत्वव्याख्यानं बौद्धं प्रति, संसारस्थव्याख्यानं सदाशिवं प्रति, सिद्धित्वव्याख्यानं
भट्टचार्वाकद्वयं प्रति, ऊर्ध्वगतिस्वभावकथनं मांडलिकग्रन्थकारं प्रति, इति मतार्थो ज्ञातव्यः ।
आगमार्थः पुनः ‘‘अस्त्यात्मानादिबद्धः’’इत्यादि प्रसिद्ध एव । शुद्धनयाश्रितं
जीवस्वरूपमुपादेयम् शेषं च हेयम् । इति हेयोपादेयरूपेण भावार्थोऽप्यवबोद्धव्यः । एवं
शब्दनयमतागमभावार्थो यथासम्भवं व्याख्यानकाले सर्वत्र ज्ञातव्यः । इति
जीवादिनवाधिकारसूचनसूत्रगाथा ।।२।।
अतः परं द्वादशगाथाभिर्नवाधिकारान् विवृणोति । तत्रादौ जीवस्वरूपं कथयति : —
तिक्काले चदुपाणा इंदियबलमाउआणपाणो य ।
ववहारा सो जीवो णिच्छयणयदो दु चेदणा जस्स ।।३।।
chhe, jīvanā amūrtapaṇānun sthāpan bhaṭṭa ane chārvāk e be pratye chhe. ‘jīv karmano kartā chhe’
e sthāpan sāṅkhya pratye chhe, ‘jīv svadehapramāṇ chhe’ e sthāpan naiyāyik, mīmānsak ane
sāṅkhya — e traṇ pratye chhe, ‘jīv karmano bhoktā chhe’ e vyākhyān bauddha pratye chhe, jīvanā
sansārasthapaṇānun vyākhyān sadāshiv pratye chhe. jīvanā siddhatvanun vyākhyān bhaṭṭa ane
chārvāk — e be pratye chhe, jīvanā ūrdhvagaman – svabhāvanun vyākhyān māṇḍalik granthakār pratye
chhe. ā rīte matārtha jāṇavo.
‘ātmā anādithī bandhāyelo chhe’ ityādi āgamārtha to prasiddha ja chhe.
‘shuddhanayāshrit jīvasvarūp upādey chhe ane bījun badhun hey chhe’ — em hey-
upādeyarūpe bhāvārtha paṇ jāṇavo.
ā rīte shabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha ane bhāvārtha yathāsambhav vyākhyānakāḷe
sarvatra jāṇavā.
ā rīte jīvādi nav adhikāronun sūchan karanārī ā sūtragāthā chhe. 2.
have, bār gāthāo dvārā nav adhikāronun vivaraṇ kare chhe. temān pratham jīvanun
svarūp kahe chheḥ —
tīn kālamen jīvan jās, indriy bal āyuṣh uchchhās;
chyāri prāṇ vyavahārain jīv, nishchayanay chetanā sadīv. 3.

Page 12 of 272
PDF/HTML Page 24 of 284
single page version

background image
त्रिकाले चतुःप्राणा इन्द्रियं बलं आयुः आनप्राणश्च ।
व्यवहारात् स जीवः निश्चयनयतस्तु चेतना यस्य ।।३।।
व्याख्या — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ कालत्रये चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते के
‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ अतीन्द्रियशुद्धचैतन्यप्राणात्प्रतिशत्रुपक्षभूतः क्षायोपशमिक
इन्द्रियप्राणः, अनन्तवीर्यलक्षणबलप्राणादनन्तैकभागप्रमिता मनोवचनकायबलप्राणाः,
अनाद्यनन्तशुद्धचैतन्यप्राणविपरीततद्विलक्षणाः सादिः सान्तश्चायुःप्राणः उच्छवासपरा-
वर्त्तोत्पन्नखेदरहितविशुद्धचित्प्राणाद्विपरीतसदृश आनपानप्राणः । ‘‘ववहारा सो जीवो’’
इत्थंभूतैश्चतुर्भिर्द्रव्यभावप्राणैर्यथासंभवं जीवति जीविब्यति जीवितपूर्वो वा यो व्यवहारनयात्स
जीवः; द्रव्येन्द्रियादिर्द्रव्यप्राणा अनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण, भावेन्द्रियादिः
क्षायोपशमिकभावप्राणाः पुनरशुद्धनिश्चयेन, सत्ताचैतन्यबोधादिः शुद्धभावप्राणाः निश्चयेनेति ।
‘‘णिच्छयणयदो दु चेदणा जस्स’’ शुद्धनिश्चयनयतः सकाशादुपादेयभूता शुद्धचेतना यस्य स
gāthā — 3
gāthārthaḥ — traṇ kāḷamān indriy, baḷ, āyu ane shvāsoechchhvās — e
chār prāṇone je dhāraṇ kare chhe, te vyavahāranaye jīv chhe. nishchayanayathī jene chetanā chhe te
jīv chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ traṇ kāḷamān (jīvane) chār prāṇo hoy chhe. te kyā?
‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ atīndriy shuddha chaitanyaprāṇathī pratipakṣhabhūt kṣhāyopashamik
indriyaprāṇ chhe, anantavīryalakṣhaṇ baḷaprāṇathī anantamā bhāg pramāṇ manobaḷ, vachanabaḷ
ane kāyabaḷarūp prāṇ chhe. anādi-anant shuddha chaitanyaprāṇathī viparīt – tenāthī vilakṣhaṇ
sādi – sānta (ādi ane antavāḷo) āyuprāṇ chhe. shvās ane uchchhvāsanā parāvartanathī
utpanna khed rahit vishuddha chaitanyaprāṇathī viparīt shvāsochchhvās rūp prāṇ chhe. ‘‘ववहारा
सो जीवा’’ vyavahāranayaapekṣhāe, ā prakāranā chār dravya ane bhāvaprāṇothī yathāsambhav je
jīve chhe, jīvashe ane pūrve jīvato hato te jīv chhe. jīvane dravyendriyādi dravyaprāṇo
anupacharit asadbhūt vyavahāranayathī, bhāvendriyādi kṣhāyopashamik bhāvaprāṇo ashuddha
nishchayanayathī ane sattā, chaitanya, bodh vagere shuddhabhāvaprāṇo nishchayanayathī chhe. ‘‘णिच्छयणयदो
दु चेदणा जस्स’’ shuddha nishchayanayathī, upādeyabhūt shuddha chetanā jene chhe te jīv chhe.

Page 13 of 272
PDF/HTML Page 25 of 284
single page version

background image
जीवः । एवं ‘‘वच्छरक्खभवसारिच्छ, सग्गणिरयपियराय । चुल्लयहंडिय पुण मडउ णव
दिट्ठंता जाय ।।१।।’’ इति दोहककथितनवदृष्टान्तैश्चार्वाकमतानुसारिशिष्यसंबोधनार्थं
जीवसिद्धिव्याख्यानेन गाथा गता । अथ अध्यात्मभाषया नयलक्षणं कथ्यते । सर्वे जीवाः
शुद्धबुद्धैकस्वभावाः इति शुद्धनिश्चयनयलक्षणम् । रागादय एव जीवाः
इत्यशुद्धनिश्चयनयलक्षणम् । गुणगुणिनोरभेदोऽपि भेदोपचार इति सद्भूतव्यवहारलक्षणम् ।
भेदेऽपि सत्यभेदोपचार इत्यसद्भूतव्यवहारलक्षणं चेति । तथाहि — जीवस्य केवलज्ञानादयो गुणा
इत्यनुपचरितसंज्ञशुद्धसद्भूतव्यवहारलक्षणम् । जीवस्य मतिज्ञानादयो विभावगुणा
tethī ‘‘वच्छरक्खभवसारिच्छ सग्गणिरयपियराय । चुल्लयहंडिय पुण मडउ णव दिट्ठंता जाय ।।’’
( 1. वत्स — janma letān ja vāchharaḍun, pūrvajanmanā sanskārathī, shīkhavyā vinā potānī meḷe
mātānun stanapān karavā lāge chhe. 2. अक्षर — akṣharonun uchchāraṇ jīv jāṇakārīnī sāthe
āvashyakatā pramāṇe kare chhe. jaḍapadārthomān ā visheṣhatā hotī nathī. 3. भव — jo ātmā
ek sthāyī padārtha na hoy to janma – maraṇ konān thāy? 4. सादृश्य — āhār, parigrah,
bhay, maithun, harṣha, viṣhād ādi badhā jīvomān ekasarakhān dekhāy chhe. 5 – 6. स्वर्ग – नरक —
jīv jo svatantra padārtha na hoy to svarga – narakamān javānun kone siddha thashe? 7. पितर —
anek manuṣhya marīne bhūt vagere thāy chhe ane potānān strī, putrādine potānā āgalā
bhavanī hakīkat jaṇāve chhe. 8. चूल्हा – हंडी — jīv jo pr̥ithvī, jaḷ, agni, vāyu ane
ākāsh — e pāñch mahābhūtamānthī utpanna thato hoy to dāḷ banāvatī vakhate chūlā upar
mūkel hāṇḍīmān pāñche mahābhūtono samāgam thavāne līdhe tyān paṇ jīv utpanna thavo joīe;
parantu em banatun nathī. 9. मृतक — maḍadāmān pāñche padārtho hoy chhe paṇ temān jīvanān
gnānādi hotān nathī. ā rīte jīv ek judo svatantra padārtha siddha thāy chhe. ) — ā
doharāmān kahelān nav draṣhṭānto vaḍe, chārvākamatānusārī shiṣhyane samajāvavā māṭe jīvanī
siddhinā vyākhyānathī ā gāthā pūrī thaī.
have adhyātmabhāṣhāthī nayonān lakṣhaṇ kahe chheḥ ‘sarve jīvo shuddha – buddha – ek
svabhāvavāḷā chhe’ e shuddhanishchayanayanun lakṣhaṇ chhe. ‘rāgādi ja jīv chhe’ e ashuddhanishchayanayanun
lakṣhaṇ chhe. guṇ ane guṇī abhed hovā chhatān paṇ bhedano upachār karavo te
sadbhūtavyavahāranun lakṣhaṇ chhe; ane bhed hovā chhatān paṇ abhedano upachār karavo e
asadbhūtavyavahāranun lakṣhaṇ chhe. te ā pramāṇe — ‘jīvane kevaḷagnānādi guṇo chhe’ e
anupacharit shuddha sadbhūtavyavahāranun lakṣhaṇ chhe. ‘jīvane matignānādi vibhāvaguṇo chhe’ e

Page 14 of 272
PDF/HTML Page 26 of 284
single page version

background image
इत्युपचरितसंज्ञाशुद्धसद्भूतव्यवहारलक्षणम् । ‘मदीयो देहमित्यादि’ संश्लेषसंबन्धसहितपदार्थः
पुनरनुपचरितसंज्ञासद्भूतव्यवहारलक्षणम् । यत्र तु संश्लेषसंबन्धो नास्ति तत्र ‘मदीयः पुत्र
इत्यादि’ उपचरिताभिधानासद्भूतव्यवहारलक्षणमिति नयचक्रमूलभूतं संक्षेपेण नयषटकं ज्ञातव्य
मिति ।।३।।
अथ गाथात्रयपर्यन्तं ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयं कथ्यते । तत्र प्रथमगाथायां मुख्यवृत्त्या
दर्शनोपयोगव्याख्यानं करोति । यत्र मुख्यत्वमिति वदति तत्र यथासम्भवमन्यदपि विवक्षितं
लभ्यत इति ज्ञातव्यम् —
उवओगो दुवियप्पो दंसणणाणं च दंसणं चदुधा ।
चक्खु अचक्खू ओही दंसणमध केवलं णेयं ।।४।।
उपयोगः द्विविकल्पः दर्शनं ज्ञानं च दर्शनं चतुर्धा ।
चक्षुः अचक्षुः अवधिः दर्शनं अथ केवलं ज्ञेयम् ।।४।।
upacharit ashuddha sadbhūtavyavahāranun lakṣhaṇ chhe. sanshleṣhasambandhavāḷā padārtha ‘sharīrādi mārā
chhe’ e anupacharit asadbhūtavyavahāranun lakṣhaṇ chhe. jyān sanshleṣhasambandh nathī evā ‘putrādi
mārā chhe’ te upacharit asadbhūtavyavahāranun lakṣhaṇ chhe. e pramāṇe nayachakranā mūḷabhūt chha
nayo saṅkṣhepamān jāṇavā. 3.
have, traṇ gāthā sudhī gnān ane darshan e be upayoganun kathan karavāmān āve chhe.
tyān pratham gāthāmān mukhyapaṇe darshan-upayoganī vyākhyā kare chhe. jyān amuk viṣhayanun
‘mukhyatāthī’ varṇan karavānun kahyun hoy tyān gauṇapaṇe bījā viṣhayanun paṇ yathāsambhav kathan
āvī jāy chhe, em jāṇavunḥ —
gāthā – 4
gāthārthaḥ — upayog be prakārano chheḥ darshan ane gnān. temān darshanopayog
chakṣhudarshan, achakṣhudarshan, avadhidarshan ane kevaḷadarshan — em chār prakārano jāṇavo.
doy bhed upayog udār, darshan gnān dharai suvichār;
darshan-bhed chyāri hai bhalā, chakṣhu achakṣhu avadhi kevalā. 4.

Page 15 of 272
PDF/HTML Page 27 of 284
single page version

background image
व्याख्या — ‘‘उवओगो दुवियप्पो’’ उपयोगो द्विविकल्पः । ‘‘दंसणणाणं च’’
निर्विकल्पकं दर्शनं सविकल्पकं ज्ञानं च । पुनः ‘‘दंसणं चदुधा’’ दर्शनं चतुर्धा भवति;
‘‘चक्खु अचक्खू ओही दंसणमध केवलं णेयं’’ चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनमवधिदर्शनमथ अहो
केवलदर्शनमिति विज्ञेयम् । तथाहि — आत्मा हि जगत्त्रयकालत्रयवर्त्तिसमस्तवस्तुसामान्य-
ग्राहकसकलविमलकेवलदर्शनस्वभावस्तावत्, पश्चादनादिकर्मबन्धाधीनः सन् चक्षुर्दर्शनावरण-
क्षयोपशमाद्बहिरङ्गद्रव्येन्द्रियालम्बनाच्च मूर्तं सत्तासामान्यं निर्विकल्पं संव्यवहारेण प्रत्यक्षमपि
निश्चयेन परोक्षरूपेणैकदेशेन यत्पश्यति तच्चक्षुर्दर्शनम् । तथैव स्पर्शनरसनघ्राण-
ṭīkāḥ — ‘‘उवओगो दुवियप्पो’’ upayog be prakārano chheḥ ‘‘दंसणणाणं च’’ darshan
ane gnān. darshan nirvikalpa chhe ane gnān savikalpa chhe. ‘‘दंसणं चदुधा’’ darshanopayog
chār prakārano chheḥ ‘‘चक्खु अचक्खू ओही दंसणमध केवलं णेयं’’ chakṣhudarshan, achakṣhudarshan,
avadhidarshan ane kevaḷadarshan — e chār prakār jāṇavā. te ā pramāṇe — pratham to
kharekhar ātmā traṇ lok, traṇ kāḷavartī samasta vastuonā sāmānyane grahaṇ karanār,
sakaḷavimaḷ kevaḷadarshanasvabhāvavāḷo chhe; 1pashchāt anādi karmabandhane ādhīn thaīne,
chakṣhudarshanāvaraṇanā kṣhayopashamathī ane bahiraṅg dravyendriyanā ālambanathī mūrtapadārthanā
sattāsāmānyane vikalpa vinā ( – nirākārapaṇe) samvyavahārathī pratyakṣharūpe paṇ nishchayathī
parokṣharūpe, je ekadesh dekhe chhe te chakṣhudarshan chhe. tevī ja rīte sparshan – rasanā – ghrāṇ –
1. ahīn ‘tāvat’ (pratham) ane ‘pashchāt’ (pachhī) em je kahyun chhe te kāḷ – apekṣhāe nathī, paṇ bhāv-
apekṣhāe chhe. tenun tātparya ā pramāṇe samajavunḥ – banne nayonā svarūpano nirṇay karanārāne hey –
upādeyanun gnān sāthe sāthe hoy chhe. tethī nishchayanayano viṣhay sadā āshray karavā yogya hovāthī te
bhāv-apekṣhāe ‘tāvat’ (pratham) chhe, mukhya chhe, upādey chhe ane vyavahāranayano viṣhay jāṇavā yogya
hovā chhatān tenā viṣhayano āshray tajavā yogya hovāthī te bhāv-apekṣhāe ‘pashchāt’ (pachhī) chhe, gauṇ
chhe, hey chhe. (ā pramāṇe nishchayanayanā viṣhayabhūt trikāḷ dhruv chaitanyasvabhāvī ātmāno āshray letān
kalyāṇamūrti samyagdarshan pragaṭe chhe ane pachhī jīv apratihat shuddhabhāve pariṇamatān samaye samaye samvar –
nirjarā vr̥uddhigat thatān jāy chhe ane chhevaṭe siddhadashā jīv prāpta kare chhe.)
gāthā 5nī ṭīkāmān tathā gāthā 13nī bhūmikāmān paṇ ā pramāṇe tātparya samajavun. shrī samayasār
gāthā 7nī ṭīkāmān, shrī pravachanasār gāthā 19, 34, 55, 162 ane 167nī ṭīkāmān ane shrī
pañchāstikāyasaṅgrah gāthā 29, 51, 52, 113 ane 154nī ṭīkāmān shrī jayasenāchārye je ‘tāvat’
ane ‘pashchāt’ shabdo kahyā chhe tenān artha ane tātparya paṇ upar pramāṇe samajavān.
ā sambandhamān sonagaḍhathī prasiddha ‘dravyasaṅgrah’ nī gāthā 13 nī ṭīkāmān je spaṣhṭīkaraṇ karyun chhe te
vāñchavun.

Page 16 of 272
PDF/HTML Page 28 of 284
single page version

background image
shrotrendriyāvaraṇano kṣhayopasham hovāthī potapotānī bahiraṅg dravyendriyanā ālambanathī, mūrta
padārthanā sattāsāmānyane vikalpa vinā (-nirākārapaṇe) parokṣharūpe je ekadesh dekhe chhe te
achakṣhudarshan chhe.tevī je rīte man-indriyāvaraṇanā kṣhayopashamathī ane sahakārī kāraṇarūp
āṭh pāṅkhaḍīvāḷā kamaḷanā ākārarūp dravyamananā ālambanathī, mūrta ane amūrta samasta
vastuonā sattā sāmānyane vikalpa vinā parokṣharūpe je dekhe chhe te mānas-achakṣhudarshan chhe.
te ja ātmā avadhidarshanāvaraṇanā kṣhayopashamathī mūrta vastunā sattāsāmānyane vikalpa vinā
je ekadesh-pratyakṣharūpe dekhe chhe te avadhidarshan chhe. tathā je sahajashuddha chhe ane sadā ānand
jenun ek rūp chhe evā paramātmatattvanī samvittinī prāptinā baḷathī, kevaḷadarshanāvaraṇano
kṣhay thatān, mūrta – amūrta samasta vastunā sattāsāmānyane vikalpa vinā sakal-pratyakṣharūpe je
ek samayamān dekhe chhe te upādeyabhūt kṣhāyik kevaḷadarshan jāṇavun. 4.
have āṭh bhedovāḷā gnānopayoganun pratipādan kare chhe
gnān – bhed mati shrut avadhikā, bhale – buretai hai chhahaitikā;
manaparyay keval mili āṭh, hai paratakṣha parokṣha supāṭh. 5.
श्रोत्रेन्द्रियावरणक्षयोपशमत्वात्स्वकीयस्वकीयबहिरङ्गद्रव्येन्द्रियालम्बनाच्च मुर्त्तं सत्तासामान्यं
विकल्परहितं परोक्षरूपेणैकदेशेन यत्पस्यति तदचक्षुर्दर्शनम् । तथैव च मनइन्द्रिया-
वरणक्षयोपशमात्सहकारिकारणभूताष्टदलपद्माकारद्रव्यमनोऽवलम्बनाच्च मूर्त्तामूर्त्तसमस्तवस्तु-
गतसत्तासामान्यं विकल्परहितं परोक्षरूपेण यत्पश्यति तन्मानसमचक्षुर्दर्शनम् । स एवात्मा
यदवधिदर्शनावरणक्षयोपशमान्मूर्त्तवस्तुगतसत्तासामान्यं निर्विकल्परूपेणैकदेशप्रत्यक्षेण यत्पश्यति
तदवधिदर्शनम् । यत्पुनः सहजशुद्धसदानन्दैकरूपपरमात्मतत्त्वसंवित्तिप्राप्तिबलेन केवल-
दर्शनावरणक्षये सति मूर्त्तामूर्त्तसमस्तवस्तुगतसत्तासामान्यं विकल्परहितं सकलप्रत्यक्ष-
रूपेणैकसमये पश्यति तदुपादेयभूतं क्षायिकं केवलदर्शनं ज्ञातव्यमिति ।।४।।
अथाष्टविकल्पं ज्ञानोपयोगं प्रतिपादयति —
णाणं अट्ठियप्पं मदिसुदिओही अणाणणाणाणि ।
मणपज्जवकेवलमवि पच्चक्खपरोक्खभेयं च ।।५।।

Page 17 of 272
PDF/HTML Page 29 of 284
single page version

background image
ज्ञानं अष्टविकल्पं मतिश्रुतावधयः अज्ञानज्ञानानि ।
मनःपर्ययः केवलं अपि प्रत्यक्षपरोक्षभेदं च ।।५।।
व्याख्याः — ‘‘णाणं अट्ठवियप्पं’’ ज्ञानमष्टविकल्पं भवति । ‘‘मदिसुदिओही
अणाणणाणाणि’’ अत्राष्टविकल्पमध्ये मतिश्रुतावधयो मिथ्यात्वोदयवशाद्विपरीताभिनिवेश-
रूपाण्यज्ञानानि भवन्ति; तान्येव शुद्धात्मादितत्त्वविषये विपरीताभिनिवेशरहितत्वेन
सम्यग्दृष्टिजीवस्य सम्यग्ज्ञानानि भवन्ति । ‘‘मणपज्जकेवलमवि’’ मनःपर्ययज्ञानं
केवलज्ञानमप्येवमष्टविधं ज्ञानं भवति । ‘‘पच्चक्खपरोक्खभेयं च’’ प्रत्यक्षपरोक्षभेदं च ।
अवधिमनःपर्ययद्वयमेकदेशप्रत्यक्षं विभङ्गावधिरपि देशप्रत्यक्षं, केवलज्ञानं सकलप्रत्यक्षं;
शेषचतुष्टयं परोक्षमिति ।
इतो विस्तरः — आत्मा हि निश्चयनयेन सकलविमलाखण्डैकप्रत्यक्ष-
प्रतिभासमयकेवलज्ञानरूपस्तावत् । स च व्यवहारेणानादिकर्मबन्धप्रच्छादितः सन्
मतिज्ञानावरणीयक्षयोपशमाद्वीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च बहिरङ्गपञ्चेन्द्रियमनोऽवलम्बनाच्च मूर्त्तामूर्त्तं
gāthā – 5
gāthārthaḥ — kumati, kushrut, kuavadhi, mati, shrut, avadhi, manaḥparyay ane
kevaḷagnān — e rīte āṭh prakāranun gnān chhe. emān paṇ pratyakṣha ane parokṣharūp bhed chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘णाणं अट्ठवियप्पं’’ gnān āṭh prakāranun chhe. ‘‘मदिसुदिओही
अणाणणाणाणि’’ e āṭh bhedomān mati, shrut ane avadhignān — e traṇ mithyātvanā
udayavashe viparīt abhinivesharūp agnān chhe ane te ja shuddhātmādi tattvanā viṣhayamān
viparītābhinivesharahitapaṇāthī samyagdraṣhṭi jīvane samyaggnān chhe. ‘‘मणपज्जवकेवलमवि’’
manaḥparyayagnān ane kevaḷagnān — e banne maḷīne gnānanā āṭh bhed thayā. ‘पच्चक्खपरोक्खभेयं
च’’ te pratyakṣha ane parokṣha evā bhedarūp chhe. avadhi ane manaḥparyay — e be (bhed)
ekadeshapratyakṣha chhe. vibhaṅg - avadhignān paṇ deshapratyakṣha chhe, kevaḷagnān sakaḷapratyakṣha chhe ane
bākīnān chār parokṣha chhe.
have teno vistār kahevāmān āve chheḥ — 1pratham to ātmā kharekhar nishchayanayathī
sakaḷavimaḷ, akhaṇḍ ek pratyakṣhapratibhāsamay kevaḷagnānarūp chhe. te vyavahārathī anādikarmabandh
vaḍe āchchhādit thayo thako, matignānāvaraṇīyanā kṣhayopashamathī ane vīryāntarāyanā
1. gāthā 4 nī phūṭanoṭ ahīn paṇ vāñchavī.
3

Page 18 of 272
PDF/HTML Page 30 of 284
single page version

background image
वस्त्वेकदेशेन विकल्पाकारेण परोक्षरूपेण सांव्यवहारिकप्रत्यक्षरूपेण वा यज्जानाति
तत्क्षायोपशमिकं मतिज्ञानम् । किञ्चः छद्मस्थानां वीर्यान्तरायक्षयोपशमः केवलिनां तु
निरवशेषक्षयो ज्ञानचारित्राद्युत्पत्तौ सहकारी सर्वत्र ज्ञातव्यः । संव्यवहारलक्षणं कथ्यते —
समीचीनो व्यवहारः संव्यवहारः । प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणः संव्यवहारो भण्यते । संव्यवहारे भवं
सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षम् । यथा घटरूपमिदं मया दृष्टमित्यादि । तथैव श्रुतज्ञानारवरण-
क्षयोपशमान्नोइन्द्रियावलम्बनाच्च प्रकाशोपाध्यायादिबहिरङ्गसहकारिकारणाच्च मूर्त्तामूर्त्तवस्तु-
लोकालोकव्याप्तिज्ञानरूपेण यदस्पष्टं जानाति तत्परोक्षं श्रुतज्ञानं भण्यते । किञ्च विशेषः —
शब्दात्मकं श्रुतज्ञानं परोक्षमेव तावत्, स्वर्गापवर्गादिबहिर्विषयपरिच्छित्तिपरिज्ञानं विकल्परूपं
तदपि परोक्षं, यत्पुनरभ्यन्तरे सुखदुःखविकल्परूपोऽहमनन्तज्ञानादिरूपोऽहमिति वा तदीषत्
kṣhayopashamathī tathā bahiraṅg pañchendriy tem ja mananā avalambanathī mūrta tem ja amūrta
vastuone, ekadesh, vikalpākāre, parokṣharūpe athavā sāmvyavahārik pratyakṣharūpe je jāṇe chhe te
kṣhāyopashamik matignān chhe. chhadmasthone gnān – chāritrādinī utpattimān vīryāntarāyano
kṣhayopasham ane kevaḷīone sarvathā kṣhay sarvatra 1sahakārī jāṇavo.
have samvyavahāranun lakṣhaṇ ( – svarūp) kahevāmān āve chhe. samīchīn vyavahār te
samvyavahār chhe. pravr̥uttinivr̥uttisvarūp samvyavahār kahevāy chhe. samvyavahāre je hoy te
sāmvyavahārik pratyakṣha — jemake ‘ghaṭanun rūp ā men joyun’ vagere.
shrutagnānāvaraṇanā kṣhayopashamathī ane mananā avalambanathī tem ja prakāsh, upādhyāyādi
bahiraṅg sahakārī kāraṇothī mūrta - amūrta vastune lok - alokane vyāptignānarūpe je aspaṣhṭa
jāṇe chhe te parokṣha shrutagnān kahevāy chhe.
vaḷī visheṣh — je shabdātmak shrutagnān chhe te to parokṣha ja chhe (paṇ) svarga,
mokṣhādi bāhya vastuono bodh karāvanār vikalparūp je gnān chhe te paṇ parokṣha chhe
ane je abhyantaramān ‘sukh - duḥkhanā vikalparūp hun chhun,’ ‘anantagnānādirūp hun chhun’ — evun
1. kāryakāḷe sāthe rahenār – nimitta sahachar. shrī gommaṭasār – jīvakāṇḍanī gāthā 567 nī moṭī ṭīkāmān
dharmāstikāyane gamanamān ‘sahakārī kāraṇ’ kahevāmān āvel chhe. tyān ‘sahakārī kāraṇ’no artha ā pramāṇe
samajāvyo chheḥ — ‘‘svayamev ja gamanādi kriyārūp vartatān je jīv – pudgal temane dharmāstikāy sahakārī
kāraṇ chhe. temān tenun kāraṇapaṇun eṭalun ja chhe ke jyān dharmādik dravya hoy tyān jīv – pudgal gamanādi
kriyārūp varte chhe.’’ nimitta hoy ane upādān jyān potānun kām potāthī ja kare chhe. tyān nimittane
‘sahakārī’ kahevāy chhe. āvo ‘sahakārī’ no artha samajavo.

Page 19 of 272
PDF/HTML Page 31 of 284
single page version

background image
परोक्षम्; यच्च निश्चयभावश्रुतज्ञानं तच्च शुद्धात्माभिमुखसुखसंवित्तिस्वरूपं स्वसंवित्त्याकारेण
सविकल्पमपीन्द्रियमनोजनितरागादिविकल्पजालरहितत्वेन निर्विकल्पम् । अभेदनयेन तदेवात्म-
शब्दवाच्यं वीतरागसम्यक्चारित्राविनाभूतं केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमपि संसारिणां क्षायिक-
ज्ञानाभावात् क्षायोपशमिकमपि प्रत्यक्षमभिधीयते । अत्राह शिष्यः — आद्ये परोक्षमिति
तत्त्वार्थसूत्रे मतिश्रुतद्वयं परोक्षं भणितं तिष्ठति, कथं प्रत्यक्षं भवतीति ? परिहारमाह –
तदुत्सर्गव्याख्यानम्, इदं पुनरपवादव्याख्यानम् । यदि तदुत्सर्गव्याख्यानं न भवति तर्हि मतिज्ञानं
कथं तत्त्वार्थे परोक्षं भणितं तिष्ठति । तर्कशास्त्रे सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षं कथं जातम् । यथा
अपवादव्याख्यानेन मतिज्ञानं परोक्षमपि प्रत्यक्षज्ञानम्, तथा स्वात्माभिमुखं भावश्रुतज्ञानमपि
परोक्षं सत्प्रत्यक्षं भण्यते । यदि पुनरेकान्तेन परोक्षं भवति तर्हि सुखदुःखादिसंवेदनमपि परोक्षं
प्राप्नोति, न च तथा । तथैव च स एवात्मा, अवधिज्ञानावरणीयक्षयोपशमान्मूर्त्तं वस्तु
gnān te iṣhat (jarā) parokṣha chhe. ane je nishchay – bhāvashrutagnān chhe te shuddhātmābhimukh
hovāthī sukhanā samvedanasvarūp chhe; te svasamvedananā ākārarūp hovāthī savikalpa hovā
chhatān paṇ, indriy – manajanit rāgādi vikalpajāḷathī rahit hovāthī nirvikalpa chhe;
abhedanaye je ‘ātmā’ shabdathī kahevāy chhe evun te ja (nishchay - bhāvashrutagnān) – ke je
vītarāg samyak chāritra sāthe avinābhāvī chhe te — kevaḷagnānanī apekṣhāe parokṣha hovā
chhatān paṇ, sansārī jīvone kṣhāyikagnānano abhāv hovāthī kṣhāyopashamik hovā chhatān
paṇ, pratyakṣha kahevāy chhe.
ahīn shiṣhya pūchhe chhe ‘आद्ये परोक्षम् ।’ em tattvārthasūtramān mati - shrut e be gnānane
parokṣha kahel chhe, to pachhī (shrutagnān) pratyakṣha kevī rīte hoy? tenun nirākaraṇ karavāmān
āve chheḥ te utsarganun vyākhyān chhe ane ahīn je kathan chhe te apavādanun vyākhyān
chhe. jo te utsargakathan na hot to, tattvārthasūtramān matignānane parokṣha kevī rīte kahyun?
ane tarkashāstramān te ja ( – matignān) sāmvyavahārikapratyakṣha kevī rīte thaī gayun? tethī (em
samajavun ke) jem apavādavyākhyānathī, matignānane parokṣha hovā chhatān paṇ pratyakṣhagnān kahyun
chhe, tem sva - ātmābhimukh bhāvashrutagnānane paṇ parokṣha hovā chhatān pratyakṣha kahyun chhe. vaḷī
jo te ekānt parokṣha hoy to sukhaduḥkhādinun samvedan paṇ parokṣha thāy; paṇ em to
chhe nahi.
te ja ātmā avadhignānāvaraṇanā kṣhayopashamathī mūrta vastune vikalpasahit

Page 20 of 272
PDF/HTML Page 32 of 284
single page version

background image
यदेकदेशप्रत्यक्षेण सविकल्पं जानाति तदवधिज्ञानम् । यत्पुनर्मनःपर्ययज्ञानावरण-
क्षयोपशमाद्वीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च स्वकीयमनोऽवलम्बनेन परकीयमनोगतं मूर्त्तमर्थमेकदेश-
प्रत्यक्षेण सविकल्पं जानाति तदीहामतिज्ञानपूर्वकं मनःपर्ययज्ञानम् । तथैव निजशुद्धात्म-
तत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणलक्षणैकाग्रध्यानेन केवलज्ञानावरणादिघातिचतुष्टयक्षये सति
यत्समुत्पद्यते तदेकसमये समस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावग्राहकं सर्वप्रकारोपादेयभूतं केवल-
ज्ञानमिति ।।५।।
अथ ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयव्याख्यानस्य नयविभागेनोपसंहारः कथ्यते —
अट्ठ चदु णाणदंसण सामण्णं जीवलक्खणं भणियं ।
ववहारा सुद्धणया सुद्धं पुण दंसणं णाणं ।।६।।
(sākārapaṇe) je ekadesh pratyakṣha jāṇe chhe te avadhignān chhe.
je manaḥparyayagnānāvaraṇanā kṣhayopashamathī temaj vīryāntarāyanā kṣhayopashamathī potānā
mananā avalamban dvārā bījānā manamān rahel mūrta padārthane vikalpasahit (sākārapaṇe)
ekadeshapratyakṣha jāṇe chhe, te ihāmatignānapūrvakanun manaḥparyayagnān chhe.
nij shuddhātmatattvanān samyak shraddhā - gnān - chāritra jenun lakṣhaṇ chhe evā ekāgradhyān
vaḍe kevalagnānāvaraṇādi chār ghātīkarmono nāsh thatān je utpanna thāy chhe te, ek samayamān
samasta dravya, kṣhetra, kāḷ ane bhāvane grahaṇ karanārun, sarva prakāre *upādeyabhūt kevaḷagnān
chhe. 5
have, gnān - darshan banne upayoganā vyākhyānano nayavibhāgathī upasanhār kare
chheḥ —
* upādey = grāhya; grahaṇ karavā yogya. upādeyapaṇun mukhyatve be prakāre kahevāmān āve chheḥ (1) jyān
nij dhruv shuddhātmā – gnāyakasvabhāv ātmā – upādey kahevāmān āve, tyān te ‘āshray karavā yogya’ tarīke
upādey samajavo. (2) jyān kevaḷagnān, siddhatva vagere paryāyo upādey kahevāmān āve, tyān te paryāyo
‘pragaṭ karavā yogya’ tarīke upādey samajavā. [ahīn e khyālamān rākhavun ke siddhatvādi paryāy ‘ pragaṭ
karavā’ no upāy nij dhruv shuddhātmāno ‘āshray levo’ te ja chhe.]
yah sāmānya jīvakā chihna, nay vyavahār batāyā gihna;
nishchay shuddha gnān – darshanā, liṅg yathārath jinavar bhanān. 6.

Page 21 of 272
PDF/HTML Page 33 of 284
single page version

background image
अष्टचतुर्ज्ञानदर्शने सामान्यं जीवलक्षणं भणितम् ।
व्यवहारात् शुद्धनयात् शुद्धं पुनः दर्शनं ज्ञानम् ।।६।।
व्याख्या — ‘‘अट्ठ चदु णाणदंसण सामण्णं जीवलक्खणं भणियं’’ अष्टविधं ज्ञानं
चतुर्विधं दर्शनं सामान्यं जीवलक्षणं भणितम् । सामान्यमिति कोऽर्थः ?
संसारिजीवमुक्तजीवविवक्षा नास्ति, अथवा शुद्धाशुद्धज्ञानदर्शनविवक्षा नास्ति । तदपि
कथमितिचेद् ? विवक्षाया अभावः सामान्यलक्षणमिति वचनात् । कस्मात् सामान्यम्
जीवलक्षणं भणितम् ? ‘‘ववहारा’’ व्यवहारात् व्यवहारनयात् । अत्र केवलज्ञानदर्शनं प्रति
शुद्धसद्भूतशब्दवाच्योऽनुपचरितसद्भूतव्यवहारः, छद्मस्थज्ञानदर्शनापरिपूर्णापेक्षया पुनरशुद्ध-
सद्भूतशब्दवाच्य उपचरितसद्भूतव्यवहारः, कुमतिकुश्रुतविभङ्गत्रये पुनरुपचरितासद्भूत-
व्यवहारः । ‘‘सुद्धणया सुद्धं पुण दंसणं णाणं’’ शुद्धनिश्चयनयात्पुनः शुद्धमखण्डं
केवलज्ञानदर्शनद्वयं जीवलक्षणमिति । किञ्च ज्ञानदर्शनोपयोगविवक्षायामुपयोगशब्देन
gāthā – 6
gāthārthaḥ — vyavahāranayathī āṭh prakāranān gnān ane chār prakāranān darshan — e
sāmānyapaṇe jīvanun lakṣhaṇ kahyun chhe. shuddhanayanī apekṣhāe shuddha gnān – darshanane jīvanun lakṣhaṇ
kahyun chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘अट्ठ चदु णाणदंसण सामण्णं जीवलक्खणं भणियं’’ āṭh prakāranā gnān
ane chār prakāranā darshanane sāmānyapaṇe jīvanun lakṣhaṇ kahyun chhe. ahīn ‘sāmānya’ e kathanano
sho artha chhe? e artha chhe ke ā lakṣhaṇamān sansārī jīv ke mukta jīvanī vivakṣhā nathī
athavā shuddha ke ashuddha gnān - darshananī vivakṣhā nathī. evo artha kem? ‘vivakṣhāno abhāv —
e sāmānyanun lakṣhaṇ chhe’ — evun vachan hovāthī.
kaī apekṣhāe jīvanun sāmānya lakṣhaṇ kahyun chhe? ‘‘ववहारा’’
vyavahārathī – vyavahāranayanī apekṣhāe kahyun chhe. ahīn kevaḷagnān – darshan pratye ‘shuddha sadbhūt’
vyavahārathī vāchya ‘anupacharit sadbhūt’ vyavahār chhe, chhadmasthanān apūrṇa gnān - darshananī
apekṣhāe ‘ashuddha sadbhūt’ shabdathī vāchya ‘upacharit sadbhūt’ vyavahār chhe ane kumati,
kushrut, kuavadhi — e traṇe gnānane viṣhe ‘upacharit asadbhūt’ vyavahār chhe.
‘‘सुद्धणया सुद्धं पुण दंसणं णाणं’’ shuddhanishchayanayathī shuddha akhaṇḍ kevaḷagnān ane
kevaḷadarshan — e be jīvanun lakṣhaṇ chhe.

Page 22 of 272
PDF/HTML Page 34 of 284
single page version

background image
विवक्षितार्थपरिच्छित्तिलक्षणोऽर्थग्रहणव्यापारो गृह्यते । शुभाशुभशुद्धोपयोगत्रयविवक्षायां
पुनरुपयोगशब्देन शुभाशुभशुद्धभावनैकरूपमनुष्ठानं ज्ञातव्यमिति । अत्र सहजशुद्ध-
निर्विकारपरमानन्दैकलक्षणस्य साक्षादुपादेयभूतस्याक्षयसुखस्योपादानकारणत्वात् केवलज्ञान-
दर्शनद्वयमुपादेयमिति । एवं नैयायिकं प्रति गुणगुणिभेदैकान्तनिराकरणार्थमुपयोगव्याख्यानेन
गाथात्रयं गतम् ।।६।।
अथामूर्त्तातीन्द्रियनिजात्मद्रव्यसंवित्तिरहितेन मूर्त्तपञ्चेन्द्रियविषयासक्तेन च यदुपार्जितं
मूर्तं कर्म तदुदयेन व्यवहारेण मूर्तोऽपि निश्चयेनामूर्तो जीव इत्युपदिशति —
वण्ण रस पंच गंधा दो फासा अट्ठ णिच्छया जीवे ।
णो संति अमुत्ति तदो ववहारा मुत्ति बंधादो ।।७।।
ahīn gnān - darshan upayoganī vivakṣhāmān ‘upayog’ shabdano artha vivakṣhit padārthane
jāṇavun - dekhavun jenun lakṣhaṇ chhe, evo ‘padārthagrahaṇarūp vyāpār’ em thāy chhe. parantu shubh,
ashubh ane shuddha — e traṇ upayoganī vivakṣhāmān ‘upayog’ shabdano artha shubh, ashubh
ke shuddha bhāvanā jenun ek rūp chhe, evun ‘anuṣhṭhān’ samajavun.
ahīn sahajashuddha nirvikār paramānand jenun ek lakṣhaṇ (svarūp) chhe, evun je sākṣhāt
upādeyabhūt akṣhay sukh tenun upādānakāraṇ hovāthī kevaḷagnān ane kevaḷadarshan — e banne
1upādey chhe.
āvī rīte naiyāyik prati guṇ - guṇībhedanā ekāntanun nirākaraṇ karavā māṭe,
upayoganā vyākhyān dvārā traṇ gāthāo pūrī thaī. 6.
have, amūrta atīndriy nij ātmadravyanā gnānathī rahit hovāthī ane mūrta
pañchendriyanā viṣhayamān āsakta hovāthī je mūrtakarma upārjit karyun chhe, tenā udayathī
vyavahārathī jīv mūrta chhe paṇ nishchayanayathī jīv amūrta chhe, em upadeshe chheḥ —
1. shrī niyamasār kaḷash 17 nā arthamān ā pramāṇe lakhyun chheḥ — ‘‘jinendrakathit samasta darshan – gnānanā
bhedone jāṇīne, je puruṣh parabhāvone pariharī nij svarūpamān sthit rahyo thako, shīghra chaitanyachamatkāramātra
tattvamān pesī jāy chhe — ūṇḍo ūtarī jāy chhe te nirvāṇasukhane pāme chhe.’’ ā uparathī em samajavun ke —
āshray karavā yogya tarīke to sadā nij chaitanyachamatkāramātra trikāḷī dhruvatattva ek ja upādey chhe.
varṇa pāñch ras pāñch ju gandh, doy phās aṭh nānhī khandh;
nishchay mūrati - vin jiy sār, bandhasahit mūrat vivahār. 7.

Page 23 of 272
PDF/HTML Page 35 of 284
single page version

background image
वर्णाः रसाः पंच गन्धौ द्वौ स्पर्शाः अष्टौ निश्चयात् जीवे ।
नो सन्ति अमूर्त्तिः ततः व्यवहारात् मूर्त्तिः बन्धतः ।।७।।
व्याख्या — ‘‘वण्ण रस पञ्च गंधा दो फासा अट्ठ णिच्छया जीवे णो संति’’
श्वेतपीतनीलारुणकृष्णसंज्ञाः पञ्च वर्णाः, तिक्तकटुकषायाम्लमधुरसंज्ञाः पञ्च रसाः,
सुगन्धदुर्गन्धसंज्ञौ द्वौ गन्धौ, शीतोष्णस्निग्धरूक्षमृदुकर्कशगुरुलघुसंज्ञा अष्टौ स्पर्शाः,
‘‘णिच्छया’’ शुद्धनिश्चयनयात् शुद्धबुद्धैकस्वभावे शुद्धजीवे न सन्ति । ‘‘अमुत्ति तदो’’ ततः
कारणादमूर्त्तः । यद्यमूर्तस्तर्हि तस्य कथं कर्मबन्ध इति चेत् ? ‘‘ववहारा मुत्ति’’
अनुपचरितासद्भूतव्यवहारान्मूर्तो यतः । तदपि कस्मात् ? ‘‘बंधादो’’ अनन्त-
ज्ञानाद्युपलम्भलक्षणमोक्षविलक्षणादनादिकर्मबन्धनादिति । तथा चोक्तम् —
कथंचिन्मूर्तामूर्तजीवलक्षणम् — ‘‘बंधं पडि एयत्तं लक्खणदो हवदि तस्स भिण्णत्तं । तम्हा
अमुत्तिभावो णेगंतो होदि जीवस्स ।।१।।’’ अयमत्रार्थः — यस्यैवामूर्तस्यात्मनः
gāthā – 7
gāthārthaḥ — nishchayathī jīvamān pāñch varṇa, pāñch ras, be gandh ane āṭh sparsha nathī
tethī jīv amūrtik chhe; vyavahāranayanī apekṣhāe karmabandh hovāthī jīv mūrtik chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘वण्ण रस पञ्च गंधा दो फासा अट्ठ णिच्छया जीवे णो संति’’ shvet, pīt,
nīl, lāl ane kr̥iṣhṇa — e pāñch raṅg; tīkho, kaḍavo, kaṣhāyalo, khāṭo ane madhur — e
pāñch ras; sugandh ane durgandh — e be gandh; shīt, uṣhṇa, snigdha, rūkṣha, komaḷ, kaṭhor,
halako, bhāre — e āṭh sparsha; ‘‘णिच्छया’’ shuddha nishchayanayathī shuddha - buddha - ek - svabhāvavāḷā
shuddha jīvamān nathī. ‘‘अमुत्ति तदो’’ te kāraṇe ā jīv amūrta chhe. jo jīv amūrtik chhe,
to tene karmabandh kevī rīte thāy chhe? ‘‘ववहारा मुत्ति’’ kāraṇ ke jīv anupacharit asadbhūt
vyavahāranayathī mūrta chhe, tethī (karmabandh thāy chhe). jīv mūrta kyā kāraṇe chhe? ‘‘बंधादो’’ anant
gnānādinī upalabdhi jenun lakṣhaṇ chhe evā mokṣhathī vilakṣhaṇ anādi karmabandhanane kāraṇe jīv
mūrta chhe. vaḷī anyatra jīvanun lakṣhaṇ kathañchit mūrta ane kathañchit amūrta kahyun chhe; te ā
pramāṇeḥ — ‘‘karmabandh prati jīvanī ekatā chhe ane lakṣhaṇathī tenī bhinnatā chhe; tethī ekānte
jīvane 1amūrtikapaṇun nathī.’’
1. shrī sarvārthasiddhi 2/7 ṭīkā.

Page 24 of 272
PDF/HTML Page 36 of 284
single page version

background image
प्राप्त्यभावादनादिसंसारे भ्रमितोऽयं जीवः स एवामूर्तो मूर्तपञ्चेन्द्रियविषयत्यागेन निरंतरं
ध्यातव्यः । इति भट्टचार्वाकमतं प्रत्यमूर्तजीवस्थापनमुख्यत्वेन सूत्रं गतम् ।।७।।
अथ निष्क्रियामूर्तटङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावेन कर्मादिकर्तृत्वरहितोऽपि जीवो
व्यवहारादिनयविभागेन कर्ता भवतीति कथयति —
पुग्गलकम्मादीणं कत्ता ववहारदो दु णिच्छयदो ।
चेदणकम्माणादा सुद्धणया सुद्धभावाणं ।।८।।
पुद्गलकर्म्मादीनां कर्त्ता व्यवहारतः तु निश्चयतः ।
चेतनकर्म्मणां आत्मा शुद्धनयात् शुद्धभावानाम् ।।८।।
व्याख्या — अत्र सूत्रे भिन्नप्रक्रमरूपव्यवहितसम्बन्धेन मध्यपदं गृहीत्वा व्याख्यानं क्रियते ।
tātparya e chhe ke — je amūrta ātmānī prāpti vinā anādi sansāramān ā jīv
bhamyo te ja amūrtik ātmānun, mūrta pañchendriyanā viṣhayonā tyāg vaḍe nirantar dhyān karavun1
joīe. e rīte bhaṭṭa ane chārvāk mat prati amūrta jīvanī sthāpanānī mukhyatāthī sūtra
kahyun. 7.
have niṣhkriy, amūrta, ṭaṅkotkīrṇa gnāyak ek svabhāvathī jīv joke karmādinā
kartāpaṇāthī rahit chhe, topaṇ vyavahārādi nay – vibhāgathī kartā thāy chhe em kahe chhe —
gāthā 8
gāthārthaḥ — ātmā vyavahāranayathī pudgalakarmādino kartā chhe, nishchayanayathī
chetanakarmono kartā chhe ane shuddhanayathī shuddhabhāvono kartā chhe.
ṭīkāḥ — ā sūtramān bhinnaprakramarūp vyavahit sambandhathī madhyam pad laīne
1. pudgalakarma mārāthī atyant bhinna chhe, vastutaḥ te mane lābh – nukashān karī shake nahi evo nirṇay karī,
amūrtik nij trikāḷī dhruvasvabhāvano āshray karavo. tem karavāthī ja dharma pragaṭe chhe, vr̥uddhi pāme chhe
ane pūrṇa thāy chhe; ane pūrṇa thatān pudgal karmo ane sharīr sātheno ātyantik viyog thatān jīv
siddhapadane pāme chhe.
pudgal karma karai vyavahār, kartā yātain kahe karār,
nishchay nij rāgādik karai, shuddha draṣhṭi shuddha bhāvahi dharai. 8.

Page 25 of 272
PDF/HTML Page 37 of 284
single page version

background image
‘‘आदा’’ आत्मा ‘‘पुग्गलकम्मादीणं कत्ता ववहारदो दु’’ पुग्गलकर्मादीनां कर्त्ता व्यवहारतस्तु
पुनः, तथाहि — मनोवचनकायव्यापारक्रियारहितनिजशुद्धात्मतत्त्वभावनाशून्यः सन्ननुपचरितासद्-
भूतव्यवहारेण ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मणामादिशब्देनौदारिकवैक्रियिकाहारकशरीरत्रयाहारादि-
षट्पर्याप्तियोग्यपुद्गलपिण्डरूपनोकर्मणां तथैवोपचरितासद्भूतव्यवहारेण बहिर्विषयघटपटादीनां च
कर्ता भवति । ‘‘णिच्छयदो चेदणकम्माणादा’’ निश्चयनयतश्चेतनकर्मणां; तद्यथा – रागादि-
विकल्पोपाधिरहितनिष्क्रियपरमचैतन्यभावनारहितेन यदुपार्जितं रागाद्युत्पादकं कर्म तदुदये सति
निष्क्रियनिर्मलस्वसंवित्तिमलभमानो भावकर्मशब्दवाच्यरागादिविकल्परूपचेतनकर्मणामशुद्ध-
निश्चयेन कर्त्ता भवति । अशुद्धनिश्चयस्यार्थः कथ्यते — कर्मोपाधिसमुत्पन्नत्वादशुद्धः, तत्काले
तप्तायःपिण्डवत्तन्मयत्वाच्च निश्चयः, इत्युभयमेलापकेनाशुद्धनिश्चयो भण्यते । ‘‘सुद्धणया
सुद्धभावाणं’’ शुभाशुभयोगत्रयव्यापाररहितेन शुद्धबुद्धैकस्वभावेन यदा परिणमति
तदानन्तज्ञानसुखादिशुद्धभावानां छद्मस्थावस्थायां भावनारूपेण विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन कर्ता,
मुक्तावस्थायां तु शुद्धनयेनेति । किन्तु शुद्धाशुद्धभावानां परिणममानानाम् एव कर्तृत्वं ज्ञातव्यम्,
vyākhyān karavāmān āve chhe. ‘‘आदा’’ ātmā ‘‘पुग्गलकम्मादीणं कत्ता ववहारदो दु’’
vyavahāranayathī pudgalakarmādino kartā chhe. jem ke — man - vachan - kāyavyāpārakriyārahit nij
shuddhātmatattvanī bhāvanāthī shūnya thaīne, anupacharit asadbhūt vyavahārathī gnānāvaraṇādi
dravyakarmono tathā ādi shabdathī audārik, vaikriyik ane āhārak — e traṇ sharīrano,
āhārādi chha paryāptiyogya pudgalapiṇḍarūp nokarmono ane upacharit asadbhūt vyavahārathī
ghaṭapaṭādi bahirviṣhayono paṇ kartā (ā jīv) thāy chhe.
‘‘णिच्छयदो चेदणकम्माणादा’’ nishchayanayanī apekṣhāe ātmā chetanakarmono kartā chhe.
te āvī rīte — rāgādi vikalparūp upādhirahit, niṣhkriy, param chaitanyanī bhāvanāthī rahit
hovāthī jīve rāgādine utpanna karanār je karma upārjit karyun chhe, teno uday thatān, niṣhkriy,
nirmaḷ svasamvittine nahi prāpta karato jīv, ‘bhāvakarma’ shabdathī vāchya rāgādi vikalparūp
chetanakarmono ashuddha nishchayanayathī kartā thāy chhe. ashuddha nishchayano artha kahevāmān āve
chheḥ — karmopādhithī utpanna thatun hovāthī ashuddha kahevāy chhe ane te samaye tapelā lokhaṇḍanā
goḷānī peṭhe tanmay hovāthī nishchay kahevāy chhe. e pramāṇe ashuddha ane nishchay e banneno
meḷāp karīne ashuddha nishchay kahevāmān āve chhe. ‘‘सुद्धणया सुद्धभावाणं’’ jyāre jīv, shubh
- ashubharūp traṇ yog (man, vachan, kāyā)nā vyāpārathī rahit, shuddha - buddha evā
ekasvabhāvarūpe pariṇaman kare chhe tyāre anant gnān - sukhādi shuddhabhāvono chhadmastha avasthāmān
4

Page 26 of 272
PDF/HTML Page 38 of 284
single page version

background image
न च हस्तादिव्यापाररूपाणामिति । यतो हि नित्यनिरञ्जननिष्क्रियनिजात्मस्वरूपभावनारहितस्य ।
कर्मादिकर्तृत्वं व्याख्यातम्, ततस्तत्रैव निजशुद्धात्मनि भावना कर्तव्या । एवं सांख्यमतं
प्रत्येकान्ताकर्तृत्वनिराकरणमुख्यत्वेन गाथा गता ।।८।।
अथ यद्यपि शुद्धनयेन निर्विकारपरमाह्लादैकलक्षणसुखामृतस्य भोक्ता तथाप्यशुद्धनयेन
सांसारिकसुखदुःखस्यापि भोक्तात्मा भवतीत्याख्याति —
ववहारा सुहदुक्खं पुग्गलकम्मप्फलं पभुंजेहि ।
आदा णिच्छयणयदो चेदणभावं खु आदस्स ।।९।।
व्यवहारात् सुखदुःखं पुद्गलकर्म्मफलं प्रभुङ्क्ते ।
आत्मा निश्चयनयतः चेतनभावं खलु आत्मनः ।।९।।
bhāvanārūpe, vivakṣhit ekadesh shuddha nishchayanayathī kartā chhe ane mukta avasthāmān shuddhanayathī
anant gnān – sukhādi shuddhabhāvono kartā chhe.
parantu pariṇamatā evā shuddha – ashuddha bhāvonun ja kartāpaṇun jīvamān jāṇavun, 1hastādinā
vyāpārarūp (pudgal – pariṇāmo)nun nahi.
nitya – nirañjan – niṣhkriy nijātmasvarūpanī bhāvanā rahit jīvane karmādinun kartāpaṇun
kahyun chhe, tethī te nij shuddhātmāmān ja bhāvanā karavī.
ā rīte sāṅkhyamat pratye ekānt akartr̥utvanun ( – jīv ekānte akartā hovānun)
nirākaraṇ karavānī mukhyatāthī gāthā pūrī thaī. 8.
have, joke ātmā shuddhanayathī nirvikār param āhlād jenun ek lakṣhaṇ chhe evā
sukhāmr̥utano bhoktā chhe, topaṇ ashuddhanayathī sānsārik sukh - duḥkhano paṇ bhoktā thāy chhe,
em kahe chheḥ —
1. shrī samayasāramān paṇ jīv pudgalādi ke anya jīvonī paryāyono kartā nathī, em kartākarma – adhikār
tathā sarvavishuddhagnān – adhikāramān kahyun chhe. sharīranī, parapadārthonī, bolavānī, khāvā – pīvānī ityādi
kriyāomān je anādi agnānathī jīvanī kartr̥utvabuddhi chhe, te potānā trikāḷ ātmasvarūpanā lakṣhe shuddharūpe
pariṇamavāthī ja tūṭe māṭe ‘jīv parapadārthanī koī kriyā kharekhar ek samay paṇ karī shakato nathī’
evo nirṇay karavo – e ā gāthānun tātparya chhe.
sukh – duḥkhamay phal pudgalakarma, bhogai nay vyavahār sumarma;
nishchayanay nij chetanabhāv, jīv bhogavai sadā kahāv. 9.

Page 27 of 272
PDF/HTML Page 39 of 284
single page version

background image
व्याख्या — ‘‘ववहारा सुहदुक्खं पुग्गलकम्मफलं पभुंजेदि’’ व्यवहारात् सुखदुःखरूपं
पुद्गलकर्मफलं प्रभुंक्ते । स कः कर्त्ता ? ‘‘आदा’’ आत्मा । ‘‘णिच्छयणयदो चेदणभावं
आदस्स’ निश्चयनयतश्चेतनभावं भुंक्ते । ‘‘खु’’ स्फु टम् । कस्य सम्बन्धिनमात्मनः स्वस्येति ।
तद्यथा — आत्मा हि निजशुद्धात्मसंवित्तिसमुद्भूतपारमार्थिकसुखसुधारसभोजनमलभमान
उपचरितासद्भूतव्यवहारेणेष्टानिष्टपञ्चेन्द्रियविषयजनितसुखदुःखं भुंक्ते, तथैवानुपचरिता-
सद्भूतव्यवहारेणाभ्यन्तरे सुखदुःखजनकं द्रव्यकर्म्मरूपं सातासातोदयं भुंक्ते, स
एवाशुद्धनिश्चयनयेन हर्षविषादरूपं सुखदुःखं च भुंक्ते । शुद्धनिश्चयनयेन तु
परमात्मस्वभावसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानोत्पन्नसदानन्दैकलक्षणं सुखामृतं भुंक्त इति । अत्र
यस्यैव स्वाभाविकसुखामृतस्य भोजनाभावादिन्द्रियसुखं भुञ्जानः सन् संसारे परिभ्रमति
gāthā 9
gāthārthaḥ — vyavahāranayathī ātmā sukh - duḥkharūp pudgalakarmanā phaḷane bhogave chhe
ane nishchayanayathī potānā chetanabhāvane bhogave chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘ववहारा सुहदुक्खं पुग्गलकम्मफलं पभुंजेदि’’ vyavahāranayanī apekṣhāe sukh –
duḥkharūp pudgalakarmanān phaḷone bhogave chhe. te karmaphaḷono bhoktā koṇ chhe? ‘‘आदा’’
ātmā. ‘‘णिच्छयणयदो चेदणभावं आदस्स’’ nishchayanayanī apekṣhāe chetanabhāvano bhoktā chhe.
‘‘खु’’ pragaṭapaṇe, konā chetanabhāvano? ātmānā potānā chetanabhāvano. te āvī rīte – ātmā
ja nij shuddhātmasamvittithī utpanna pāramārthik sukh – sudhārasanā bhojanane nahi prāpta karato,
upacharit asadbhūt vyavahāranayathī iṣhṭa - aniṣhṭa pañchendriy viṣhayajanit sukh - duḥkhane bhogave
chhe, tevī ja rīte anupacharit asadbhūt vyavahāranayathī antaraṅgamān sukh - duḥkhajanak
dravyakarmarūp shātā ane ashātānā udayane bhogave chhe ane te ja ashuddhanishchayanayathī harṣha
- viṣhādarūp sukh - duḥkhane bhogave chhe; shuddhanishchayanayathī to paramātmasvabhāvanān samyak shraddhān
- gnān - ācharaṇathī utpanna, sadā ānand jenun ek lakṣhaṇ chhe evā sukhāmr̥utane bhogave chhe.
ahīn, je svābhāvik sukhāmr̥utanā bhojananā abhāvathī ātmā indriyasukh
bhogavato thako sansāramān paribhramaṇ1 kare chhe, te ja atīndriy sukh ( – svābhāvik
1. sansāramān paribhramaṇ karanār pratham guṇasthānadhārī sarve mithyādraṣhṭi chhe. chaturtha guṇasthānathī siddha
sudhīnā sarve jīvo temanī bhūmikānī shuddhi anusār ātmik atīndriy – sukh bhogave chhe, evun ā
gāthānun tātparya chhe.

Page 28 of 272
PDF/HTML Page 40 of 284
single page version

background image
तदेवातीन्द्रियसुखं सर्वप्रकारेणोपादेयमित्यभिप्रायः । एवं कर्ता कर्मफलं न भुक्तं इति
बौद्धमतनिषेधार्थं भोक्तृत्वयाख्यानरूपेण सूत्रं गतम् ।।९।।
अथ निश्चयेन लोकप्रमितासंख्येयप्रदेशमात्रोऽपि व्यवहारेण देहमात्रो जीव
इत्यावेदयति —
अणुगुरुदेहपमाणो उवसंहारप्पसप्पदो चेदा ।
असमुहदो ववहारा णिच्छयणयदो असंखदेसो वा ।।१०।।
अणुगुरुदेहप्रमाणः उपसंहारप्रसर्प्पतः चेतयिता ।
असमुद्घातात् व्यवहारात् निश्चयनयतः असंख्यदेशो वा ।।१०।।
sukhāmr̥ut) sarva prakāre upādey chhe evo abhiprāy1 chhe.
ā rīte, ‘kartā, karmaphaḷane bhogavato nathī’ e bauddhamatano niṣhedh karavā māṭe
‘bhoktr̥utvanā’ vyākhyānarūpe sūtra pūrun thayun. 9.
have nishchayanayathī lokapramāṇ asaṅkhyāt pradeshamātra hovā chhatān vyavahāranayathī,
potānā sharīrapramāṇ jīv chhe em batāve chheḥ —
gāthā 10
gāthārthaḥ — samudghāt sivāy, ā jīv vyavahāranayanī apekṣhāe saṅkoch -
1paṇḍit hīrālālajī rachit ane mathurā saṅgh dvārā prakāshit dravyasaṅgrahanī ṭīkā pā. 23 mān gāthā
8 – 9 sambandhamān nīche pramāṇe lakhyun chheḥ —
‘‘jīvanā kartr̥utva ane bhoktr̥utvanun vivechan karavāno granthakārano evo abhiprāy chhe ke jīv
yathārtha vastusvarūpane jāṇīne, paranī ane vikāranī kartr̥utva ane bhoktr̥utvabuddhine chhoḍe ane potānā
sahaj nirvikār chidānandasvarūp shuddhaparyāyano kartā - bhoktā thavāno satat prayatna kare.’’
paravastunun kāī paṇ jīv karī shakato nathī tem tene bhogavī paṇ shakato nathī. asadbhūt
vyavahāranaye shātā – ashātānā udayane tathā iṣhṭa – aniṣhṭa indriy – viṣhayone jīv bhogave chhe, em
kahevāmān āve chhe.
[asadbhūt = jūṭho]
aṇugurudehamān vyavahār, sakuchai phailai jiy niradhār;
samudghāt – bin kahie em, nishchay desh asaṅkhya ju nem. 10.