Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 10 : Samudghatana Bhed Ane Swaroop, 11 : Sansari Jeevanu Swaroop Nayavibhagathi, 12 : Tras Ane Sthavarana Bhed, Trasa Ane Sthavaranu Chaud Jeevasamas Apekshae Kathan, 13 : Jeevonu Chaud Marganasthan Ane Chaud Gunasthan Apekshae Kathan, 13 : Gunasthanona Nam Ane Lakshan, 13 : Shravakani Agiyar Pratimao, 13 : Munirajana Panch Mahavrato Tatha Shreni Vagerenu Swaroop, 13 : Margnaonu Kathan, 14 : Siddhonu Swaroop Tatha Urdhvagaman Swabhav.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 15

 

Page 29 of 272
PDF/HTML Page 41 of 284
single page version

background image
व्याख्या — ‘‘अणुगुरुदेहपमाणो’’ निश्चयेन स्वदेहाद्भिन्नस्य केवलज्ञानाद्यनन्तगुण-
राशेरभिन्नस्य निजशुद्धात्मस्वरूपस्योपलब्धेरभावात्तथैव देहममत्वमूलभूताहारभयमैथुन-
परिग्रहसंज्ञाप्रभृतिसमस्तरागादिविभावानामासक्तिसद्भावाच्च यदुपार्जितं शरीरनामकर्म तदुदये
सति अणुगुरुदेहप्रमाणो भवति । स कः कर्ता ? ‘‘चेदा’ चेतयिता जीवः । कस्मात् ?
‘‘उवसंहारप्पसप्पदो’’ उपसंहारप्रसर्पतः । शरीरनामकर्मजनितविस्तारोपसंहारधर्माभ्यामित्यर्थः ।
कोऽत्र दृष्टान्तः ? यथा प्रदीपो महद्भाजनप्रच्छादितस्तद्भाजनान्तरं सर्वं प्रकाशयति
लघुभाजनप्रच्छादितस्तद्भाजनान्तरं प्रकाशयति । पुनरपि कस्मात् ? ‘असमुहदो’
असमुद्घातात् । वेदनाकषायविक्रियामारणान्तिकतैजसाहारककेवलिसंज्ञसप्तसमुद्घातवर्जनात् ।
vistārane kāraṇe potānā nānā ke moṭā sharīrapramāṇ rahe chhe ane nishchayanayanī apekṣhāe
asaṅkhyātapradeshī chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘अणुगुरुदेहपमाणो’’ nishchayanayathī potānā dehathī bhinna ane kevaḷ-
gnānādi anant guṇasamūhathī abhinna1 evā nijashuddhātmasvarūpanī upalabdhinā
abhāvathī tathā dehanī mamatā jenun mūḷ chhe evī āhār - bhay - maithun - parigraharūp sañgnā
vagere samasta rāgādi vibhāvomān āsaktino sadbhāv hovāthī jīve je sharīranāmakarma
upārjit karyun hoy chhe, teno uday thatān (jīv potānā) nānā ke moṭā dehanī barābar
thāy chhe. te koṇ thāy chhe? ‘‘चेदा’’ chetan arthāt jīv. shā kāraṇe?
‘‘उवसंहारप्पसप्पदो’’ saṅkoch tathā vistārathī; sharīranāmakarmathī utpanna vistār ane
saṅkocharūp (jīvanā) dharmathī — evo artha chhe.
ahīn draṣhṭānta shun chhe? jem dīvo moṭā vāsaṇamān mūkavāmān āvyo hoy to
te vāsaṇanī andar sarvane prakāshe chhe ane nānā vāsaṇamān mūkavāmān āvyo hoy to
te vāsaṇamān sarvane prakāshe chhe tem. vaḷī, bījā kyā kāraṇe ā jīv dehapramāṇ
chhe? ‘असमुहदो’ asamudghātane līdhe. vedanā, kaṣhāy, vikriyā, māraṇāntik, taijas,
āhārak ane kevaḷī nāmanā sāt prakāranā samudghāt chhoḍī dīdhā hovāne līdhe
( – samudghāt sivāyanī vāt karī hovāne kāraṇe). sāt samudghātanun lakṣhaṇ ā rīte
kahyun chhe —
1. ahīn ek ja bhāvane bhinna ane abhinna darshāvī anekāntasvarūp siddha karyun chhe.

Page 30 of 272
PDF/HTML Page 42 of 284
single page version

background image
तथा चोक्तं सप्तसमुद्घातलक्षणम् — ‘‘वेयणकसायवेउव्वियो मारणंतिओ समुग्घादो । तेजाहारो
छट्ठो सत्तमओ केवलीणं तु ।।१।।’’ तद्यथा — ‘मूलसरीरमछंडिय उत्तरदेहस्स जीवपिंडस्स ।
णिग्गमणं देहादो हवदि समुग्घादयं णाम ।।१।।’’ तीव्रवेदनानुभवान्मूलशरीरमत्यक्त्वा
आत्मप्रदेशानां बहिर्निर्गमनमिति वेदनासमुद्घातः ।१। तीव्रकषायोदयान्मूलशरीरमत्यक्त्वा परस्य
घातार्थमात्मप्रदेशानां बहिर्गमनमिति कषायसमुद्घातः ।२। मूलशरीरमपरित्यज्य किमपि
विकर्तुमात्मप्रदेशानां बहिर्गमनमिति विक्रियासमुद्घातः ।३। मरणान्तसमये मूलशरीरमपरित्यज्य
यत्र कुत्रचिद्बद्धमायुस्तत्प्रदेशं स्फु टितुमात्मप्रदेशानां बहिर्गमनमिति मारणान्तिकसमुद्घातः ।४।
स्वस्य मनोनिष्टजनकं किञ्चित्कारणान्तरमवलोक्य समुत्पन्नक्रोधस्य संयमनिधानस्य
महामुनेर्मूलशरीरमपरित्यज्य सिन्दूरपुञ्जप्रभो दीर्घत्वेन द्वादशयोजनप्रमाणः सूच्यङ्गुल-
संख्येयभागमूलविस्तारो नवयोजनाग्रविस्तारः काहलाकृतिपुरुषो वामस्कन्धान्निर्गत्य वाम-
‘‘वेयणकसायवेउव्वियो मारणंतिओ समुग्घादो ।
तेजाहारो छट्ठो सत्तमओ केवलीणं तु’’ ।।१
‘‘(1) vedanā, (2) kaṣhāy, (3) vikriyā, (4) māraṇāntik, (5) taijas, (6)
āhār ane (7) kevaḷī — e sāt samudghāt chhe.’’ te ā rīte — ‘‘potānun mūḷ sharīr2
chhoḍyā vinā (taijas ane kārmaṇarūp) uttar dehanī sāthe sāthe jīvapradeshonā sharīr bahār
nīkaḷavāne samudghāt kahe chhe.’’ tīvra pīḍāno anubhav thavāthī, mūḷ sharīr chhoḍyā vinā,
ātmapradeshonun bahār nīkaḷavun tene vedanāsamudghāt kahe chhe. 1. tīvra kaṣhāyanā udayathī, mūḷ
sharīrane chhoḍyā vinā, bījāno ghāt karavā māṭe ātmapradeshonun bahār nīkaḷavun tene
kaṣhāyasamudghāt kahe chhe. 2. mūḷ sharīr chhoḍyā vinā, koī paṇ prakāranī vikriyā karavā
māṭe ātmapradeshonun bahār nīkaḷavun tene vikriyāsamudghāt kahe chhe. 3. mr̥utyu vakhate, mūḷ
sharīrane chhoḍyā vinā, jyān ā ātmāe kyāṅkanun āgāmī āyuṣhya bāndhyun hoy te pradeshane
sparshavā māṭe ātmapradeshonun bahār nīkaḷavun tene māraṇāntikasamudghāt kahe chhe. 4. potānā
manane aniṣhṭa utpanna karanār koī anya kāraṇ joīne jemane krodh utpanna thayo chhe tevā
sanyamanā nidhānarūp mahāmuninā mūḷ sharīrane chhoḍyā vinā, sindūranā ḍhagalā jevā
prakāshavāḷun, bār yojan lāmbu, sūchyaṅgulanā saṅkhyātamā bhāg jeṭalā mūḷavistāravāḷun ane
nav yojananā agra – vistāravāḷun, bilāḍānā ākāravāḷun ek pūtaḷun ḍābā khabhāmānthī
nīkaḷīne ḍābī taraph pradakṣhiṇā daīne hr̥udayamān rahel viruddha vastune bhasmībhūt karīne, te
1. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā – 666
2. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā – 667

Page 31 of 272
PDF/HTML Page 43 of 284
single page version

background image
प्रदक्षिणेन हृदये निहितं विरुद्धं वस्तु भस्मसात्कृत्य तेनैव संयमिना सह स च भस्म व्रजति
द्वीपायनवत्, असावशुभस्तेजस्समुद्घातः । लोकं व्याधिदुर्भिक्षादिपीडितमवलोक्य
समुत्पन्नकृपस्य परमसंयमनिधानस्य महर्षेर्मूलशरीरमपरित्यज्य शुभ्राकृतिः प्रागुक्तदेहप्रमाणः
पुरुषो दक्षिणप्रदक्षिणेन व्याधिदुर्भिक्षादिकं स्फोटयित्वा पुनरपि स्वस्थाने प्रविशति, असौ
शुभरूपस्तेजस्समुद्घातः ।५। समुत्पन्नपदपदार्थभ्रान्तेः परमर्द्धिसंपन्नस्य महर्षेर्मूलशरीरमपरित्यज्य
शुद्धस्फ टिकाकृतिरेकहस्तप्रमाणः पुरुषो मस्तकमध्यान्निर्गत्य यत्र कुत्रचिदन्तर्मुहूर्तमध्ये
केवलज्ञानिनं पश्यति तद्दर्शनाच्च स्वाश्रयस्य मुनेः पदपदार्थनिश्चयं समुत्पाद्य पुनः स्वस्थाने
प्रविशति, असावाहारसमुद्घातः ।६। सप्तमः केवलिनां दण्डकपाटप्रतरपूरणः सोऽयं
केवलिसमुद्घातः ।७।
नयविभागः कथ्यते — ‘‘ववहारा’ अनुपचरितासद्भूतव्यवहारनयात् । ‘‘णिच्छयणयदो
असंखदेसो वा’’ निश्चयनयतो लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशप्रमाणः । ‘वा’ शब्देन तु
स्वसंवित्तिसमुत्पन्नकेवलज्ञानोत्पत्तिप्रस्तावे ज्ञानपेक्षया व्यवहारनयेन लोकालोकव्यापकः; न च
ja sanyamī (muni) sāthe pote paṇ bhasmībhūt thaī jāy chhe, dvīpāyanamuninī peṭhe; e
ashubhatejas – samudghāt chhe. lokane vyādhi, duṣhkāḷ vagerethī pīḍit joīne jene dayā utpanna
thaī chhe evā param sanyamanā nidhān maharṣhinā mūḷ sharīrane chhoḍyā vinā pūrve kahelā
dehapramāṇavāḷun, shubh ākr̥utivāḷun pūtaḷun, jamaṇī taraph pradakṣhiṇā karīne, vyādhi, duṣhkāḷ vagere
maṭāḍīne pharīthī potānā mūḷ sthānamān pravesh kare chhe e shubhatejasasamudghāt chhe. 5. pad
ane padārthamān jemane kāīk sanshay utpanna thayo chhe evā param r̥̄iddhivāḷā maharṣhinā mūḷ
sharīrane chhoḍyā vinā, shuddha sphaṭik jevī ākr̥utivāḷun, ek hāthanun puruṣhākār pūtaḷun mastakanā
madhyamānthī nīkaḷīne antarmuhūrtamān jyān kyāy kevaḷagnānīne jue chhe tyān temanā darshanathī,
potānā āshrayabhūt munine pad ane padārthano nishchay utpanna karīne pharīthī potānā sthānamān
pravesh kare chhe tene āhārak – samudghāt kahe chhe. 6. kevaḷīone daṇḍ
- kapāṭ - pratar - lokapūraṇarūp
thāy chhe te sātamo kevaḷīsamudghāt chhe. 7.
nayavibhāg kahe chhe — ‘‘ववहारा’’ anupacharit asadbhūt vyavahāranayathī upar kahyā
pramāṇ (jīv potānā sharīrapramāṇ) chhe. ‘‘णिच्छयणयदो असंखदेसो वा’’ nishchayanayathī
lokākāsh pramāṇ asaṅkhyapradeshī chhe. ‘वा’ ahīn je ‘वा’ shabda āpyo chhe tenāthī em sūchit
thāy chhe ke – svasamvittithī1
utpanna kevaḷagnānanī utpatti thatān gnān – apekṣhāe vyavahāranayathī
1. shuddha ātmānī svasamvedan – kriyāne ‘svasamvitti’ kahe chhe.

Page 32 of 272
PDF/HTML Page 44 of 284
single page version

background image
प्रदेशापेक्षया नैयायिकमीमांसकसांख्यमतवत् । तथैव पञ्चेन्द्रियमनोविषयविकल्परहित-
समाधिकाले स्वसंवेदनलक्षणबोधसद्भावेऽपि बहिर्विषयेन्द्रियबोधाभावाज्जडः, न च सर्वथा
सांख्यमतवत् । तथा रागादिविभावपरिणामापेक्षया शून्योऽपि भवति, न चानन्तज्ञानाद्यपेक्षया
बौद्धमतवत् । किञ्च — अणुमात्रशरीरशब्देनात्र उत्सेधघनाङ्गुलासंख्येयभागप्रमितं लब्ध्य-
पूर्णसूक्ष्मनिगोदशरीरं ग्राह्यम्, न च पुद्गलपरमाणुः । गुरुशरीरशब्देन च योजनसहस्रपरिमाणं
महामत्स्यशरीरं मध्यमावगाहेन मध्यमशरीराणि च । इदमत्रतात्पर्यम् — देहममत्वनिमित्तेन देहं
गृहीत्वा संसारे परिभ्रमति तेन कारणेन देहादिममत्वं त्यक्त्वा निर्मोहनिजशुद्धात्मनि भावना
कर्तव्येति । एवं स्वदेहमात्रव्याख्यानेन गाथा गता ।।१०।।
अतः परं गाथात्रयेण नयविभागेन संसारिजीवस्वरूपं तदवसाने शुद्धजीवस्वरूपं च
कथयति । तद्यथा : —
jīv lokālokavyāpak chhe parantu naiyāyik, mīmānsak ane sāṅkhyamatavāḷāo māne chhe tem
pradeshonī apekṣhāe lokālokavyāpak nathī. tevī ja rīte pāñch indriy ane mananā viṣhayanā
vikalpothī rahit samādhi vakhate svasamvedanalakṣhaṇ gnānano sadbhāv hovā chhatān paṇ bāhya
viṣhayavāḷā indriyagnānano abhāv hovānī apekṣhāe ātmāne jaḍ kahyo chhe, parantu
sāṅkhyamatavāḷā māne chhe tem sarvathā jaḍ nathī. tevī ja rīte rāgādi vibhāvapariṇāmonī
apekṣhāe (ātmā) shūnya paṇ chhe, parantu bauddho māne chhe tem anantagnānādinī apekṣhāe
shūnya nathī.
visheṣh — (gāthāmān) ‘aṇu’mātra sharīr kahyun tyān utsedhaghanāṅgulanā asaṅkhyātamā
bhāg - pramāṇ labdhi - aparyāptak sūkṣhma - nigodanun sharīr samajavun paṇ pudgalaparamāṇu na
samajavo. temaj ‘gurusharīr’ shabdathī ‘ek hajār yojanapramāṇ mahāmatsyanun sharīr’ samajavun
ane madhyam avagāhan vaḍe madhyam sharīro samajavān.
ahīn ā tātparya chhe — sharīranā mamatvanā kāraṇe, jīv sharīr grahaṇ karīne
sansāramān paribhramaṇ kare chhe, māṭe dehādinun mamatva tyāgīne nirmoh nij shuddhātmāmān
bhāvanā karavī.
ā rīte jīvanā svadeh pramāṇapaṇānā vyākhyānathī gāthā pūrī thaī. 10.
have pachhī traṇ gāthāo dvārā nayavibhāgapūrvak sansārī jīvanun svarūp ane tenā
ante shuddhajīvanun svarūp kahe chhe. te ā rīte —

Page 33 of 272
PDF/HTML Page 45 of 284
single page version

background image
पुढविजलतेयवाऊ वण्णफ्फ दी विविहथावरेइंदी ।
विगतिगचदुपंचक्खा तसजीवा होंति संखादी ।।११।।
पृथिवीजलतेजोवायुवनस्पतयः विविधस्थावरैकेन्द्रियाः ।
द्विकत्रिकचतुःपञ्चाक्षाः त्रसजीवाः भवन्ति शंखादयः ।।११।।
व्याख्या — ‘‘होंति’’ इत्यादिव्याख्यानं क्रियते । ‘‘होंति’’ अतीन्द्रियामूर्तनिजपरमात्म-
स्वभावानुभूतिजनितसुखामृतरसस्वभावमलभमानास्तुच्छमपीन्द्रियसुखमभिलषन्ति छद्मस्थाः,
तदासक्ताः सन्त एकेन्द्रियादिजीवानां घातं कुर्वन्ति तेनोपार्जितं यत्त्रसस्थावरनामकर्म
तदुदयेन जीवा भवन्ति । कथंभूता भवन्ति ? ‘‘पुढविजलतेयवाऊ वणफ्फ दी
विविहथावरेइंदी’’ पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः । कतिसंख्योपेता ? विविधा आगम-
कथितस्वकीयस्वकीयान्तर्भेदैर्बहुविधाः । स्थावरनामकर्मोदयेन स्थावरा, एकेन्द्रियजाति-
नामकर्मोदयेन स्पर्शेनेन्द्रिययुक्ता एकेन्द्रियाः, न केवलमित्थं भूताः स्थावरा भवन्ति ।
gāthā 11
gāthārthaḥ — pr̥ithvī, jaḷ, agni, vāyu ane vanaspati vagere vividh prakāranā sthāvar,
ekendriy jīvo chhe ane shaṅkhādi be, traṇ, chār tathā pāñch indriyavāḷā tras jīvo chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘होंति’’ vagere padonī vyākhyā karavāmān āve chhe. ‘‘होंति’ chhadmastha jīv,
atīndriy amūrta nijaparamātmasvabhāvanī anubhūtithī utpanna sukharūpī amr̥utarasasvabhāvane
prāpta na karatān, indriyasukh tuchchha hovā chhatān tenī abhilāṣhā kare chhe, temān āsakta thaīne
ekendriyādi jīvono ghāt kare chhe, te jīvaghātathī upārjit tras ane sthāvar nāmakarmanā
udayathī jīvo thāy chhe. kevā thāy chhe? ‘‘पुढविजलतेयवाऊ वणफ्फ दी विविहथावरेइंदी’’ pr̥ithvī,
jaḷ, tej, vāyu ane vanaspati — evā prakāranā chhe, āgamamān kahelā potapotānā anek
prakāranā avāntar bhedavāḷā chhe. sthāvar nāmakarmanā udayathī sthāvar, ekendriyajāti-
nāmakarmanā udayathī sparshendriyasahit ekendriy hoy chhe. teo mātra āvā sthāvaro ja nathī
bhūmi tej jal vr̥ukṣha samīr, ekendriy thāvar ju sharīr;
be te chau paṇ indriy jīv, tras hai saṅkh ādi bhavanīv. 11.
5

Page 34 of 272
PDF/HTML Page 46 of 284
single page version

background image
‘‘विगतिगचदुपंचक्खा तसजीवा’’ द्वित्रिचतुः पञ्चाक्षास्त्रसनामकर्मोदयेन त्रसजीवा भवन्ति । ते
च कथंभूताः ? ‘‘संखादी’’ शङ्खादयः । स्पर्शनरसनेन्द्रियद्वययुक्ताः । शङ्खशुक्तिकृम्यादयो
द्वीन्द्रियाः । स्पर्शनरसनघ्राणेन्द्रियत्रययुक्ताः कुन्थुपिपीलिकायूकामत्कुणादयस्त्रीन्द्रियाः,
स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुरिन्द्रियचतुष्टययुक्ता दंशमशकमक्षिकाभ्रमादयश्चतुरिन्द्रियाः, स्पर्शन-
रसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रेन्द्रियपञ्चयुक्ता मनुष्यादयः पञ्चेन्द्रिया इति । अयमत्रार्थः —
विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजपरमात्मस्वरूपभावनोत्पन्नपारमार्थिकसुखमलभमाना इन्द्रिय-
सुखासक्ता एकेन्द्रियादिजीवानां वधं कृत्वा त्रसस्थावरा भवन्तीत्युक्तं पूर्वं
तस्मात्त्रसस्थावरोत्पत्तिविनाशार्थं तत्रैव परमात्मनि भावना कर्त्तव्येति ।।११।।
तदेव त्रसस्थावरत्वं चतुर्दशजीवसमासरूपेण व्यक्तीकरोति : —
समणा अमणा णेया पंचिंदिय णिम्मणा परे सव्वे ।
बादरसुहमेइंदी सव्वे पज्जत्त इदरा य ।।१२।।
thatā. ‘‘विगतिगचदुपंचक्खा तसजीवा’’ be, traṇ, chār tathā pāñch indriyovāḷā, trasanāmakarmanā
udayathī, trasajīvo paṇ thāy chhe. te kevā chhe? ‘‘संखादी’’ shaṅkh vagere. sparshan ane rasanā
— e be indriyavāḷā shaṅkh, chhīp, kr̥umi vagere be indriy jīvo chhe; sparshan, rasanā,
ghrāṇ — e traṇ indriyovāḷā kanthavā, kīḍī, jū , mākaḍ vagere triindriy jīvo chhe; sparshanā,
rasanā, ghrāṇ ane chakṣhu e chār indriyavāḷā ḍāns, machchhar, mākhī, bhamarā vagere chaturindriy
jīvo chhe; sparshan, rasanā, ghrāṇ, chakṣhu ane shrotrendriy — e pāñch indriyavāḷā manuṣhyādi
pañchendriy jīvo chhe.
sārānsh e chhe ke — vishuddhagnānadarshanasvabhāvī nij paramātmānā svarūpanī bhāvanāthī
utpanna pāramārthik sukhane prāpta na karatān, indriyasukhamān āsakta jīvo ekendriyādi
jīvono vadh karīne tras ane sthāvar thāy chhe — em pūrve kahyun chhe, tethī tras ane sthāvaramān
utpatti na thāy te māṭe te ja paramātmāmān bhāvanā karavī joīe. 11.
have te ja tras ane sthāvarapaṇun chaud jīvasamāsarūpe pragaṭ kare chheḥ —
man - bin ar man - sahit sujān, pañchendriy par sab man - hāni;
bādar sūkṣham ekahi akṣha, sab paryāpat itar pratyakṣha. 12.

Page 35 of 272
PDF/HTML Page 47 of 284
single page version

background image
समनस्काः अमनस्काः ज्ञेयाः पंचेन्द्रियाः निर्मनस्काः परे सर्वे ।
बादरसूक्ष्मैकेन्द्रियाः सर्वे पर्याप्ताः इतरे च ।।१२।।
व्याख्या — ‘‘समणा अमणा’’ समस्तशुभाशुभविकल्पातीतपरमात्मद्रव्यविलक्षणं
नानाविकल्पजालरूपं मनो भण्यते, तेन सह ये वर्त्तन्ते ते समनस्काः संज्ञिनः, तद्विपरीता
अमनस्का असंज्ञिनः । ‘‘णेया’’ ज्ञेया ज्ञातव्याः । ‘‘पंचिंदिय’’ ते संज्ञिनस्तथैवासंज्ञिनश्च
पञ्चेन्द्रियाः । एवं संज्ञ्यसंज्ञिपञ्चेन्द्रियास्तिर्यञ्च एव, नारकमनुष्यदेवाः संज्ञिपञ्चेन्द्रिया एव ।
‘‘णिम्मणा परे सव्वे’’ निर्मनस्काः पञ्चेन्द्रियात्सकाशात् परे सर्वे द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः ।
‘‘बादरसुहमेइंदी’’ बादरसूक्ष्मा एकेन्द्रियास्तेऽपि यदष्टपत्रपद्माकारं द्रव्यमनस्तदाधारेण
शिक्षालापोपदेशादिग्राहकं भावमनश्चेति तदुभयाभावादसंज्ञिन एव । ‘‘सव्वे पज्जत्त इदरा य’’
एवमुक्तप्रकारेण संज्ञ्यसंज्ञिरूपेण पञ्चेन्द्रियद्वयं द्वित्रिचतुरिन्द्रियरूपेण विकलेन्द्रियत्रयं
gāthā 12
gāthārthaḥ — pañchendriy jīv sañgnī ane asañgnī em be prakāranā jāṇavā; bākīnā
badhā jīv manarahit asañgnī chhe. ekendriy jīv bādar ane sūkṣhma be prakāranā chhe. ā
badhā jīv paryāpta ane aparyāpta hoy chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘समणा अमणा’’ samasta shubhāshubhavikalparahit paramātmadravyathī
vilakṣhaṇ anek prakāranā vikalponī jāḷarūp man chhe. je jīvo te manasahit hoy tene
‘samanaska’’ – sañgnī ane tenāthī viparīt (arthāt manarahit) hoy tene ‘amanaska’ —
asañgnī ‘‘णेया’’ – jāṇavā. ‘‘पंचिंदिय’’ evā arthāt sañgnī ane asañgnī em be bhedavāḷā
pañchendriy jīvo hoy chhe. āvī rīte sañgnī pañchendriy ane asañgnī pañchendriy em be
bhedavāḷā tiryañcho ja hoy chhe; nārakī, manuṣhya ane dev sañgnī pañchendriy ja hoy chhe.
‘‘णिम्मणा परे सव्वे’’ pañchendriy sivāyanā bījā badhā dvīndriy, trīndriy, chaturindriy jīvo
amanaska ja hoy chhe. ‘‘बादरसमुहमेइंदी’’ bādar ane sūkṣhma ekendriy jīvo chhe teo paṇ,
āṭh pākhaṇḍīvāḷā kamaḷanā ākāravāḷun je dravyaman ane tenā ādhāre shikṣhā, vachan,
upadeshādine grahaṇ karanār je bhāvaman — e bannethī rahit hovāthī asañgnī ja chhe.
‘‘सव्वे पज्जत्त इदरा य’’ upar kahyā pramāṇe sañgnī ane asañgnīrūpe pañchendriyanā be bhed,
dvīndriy, trīndriy ane chaturindriyarūpe vikalatrayanā traṇ bhed tathā bādar ane sūkṣhmarūpe

Page 36 of 272
PDF/HTML Page 48 of 284
single page version

background image
बादरसूक्ष्मरूपेणैकेन्द्रियद्वयं चेति सप्त भेदाः । ‘‘आहारसरीरिंदिय पज्जत्ती आणपाणभासमणो ।
चत्तारिपंचछप्पियएइन्दियवियलसण्णिसण्णीणं ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण ते सर्वे प्रत्येकं
स्वकीयस्वकीयपर्याप्तिसंभवात्सप्त पर्याप्ताः सप्तापर्याप्ताश्च भवन्ति । एवं चतुर्दश जीवसमासा
ज्ञातव्यास्तेषां च ‘‘इंदियकायाऊणिय पुण्णापुण्णेसु पुण्णगे आणा । वेइंदियादिपुण्णे वचीमणो
सण्णिपुण्णेव ।१। दस सण्णीणं पाणा सेसेगूणंतिमस्सवे ऊणा । पज्जतेसिदरेसु य सत्तदुगे
सेसगेगूणा ।२।’’ इति गाथाद्वयकथितक्रमेण यथासंभवमिन्द्रियादिदशप्राणाश्च विज्ञेयाः ।
ekendriyanā be bhed — em kul sāt bhed thayā. ‘‘आहारसरीरिंदिय पज्जत्ती
आणपाणभासमणो । चत्तारिपंचछप्पियपइन्द्रियवियलसण्णिसण्णीणं ।।’’1 [āhār, sharīr, indriy,
shvāsochchhvās, bhāṣhā ane man — e chha paryāpti chhe. emānthī ekendriy jīvane chār
(āhār, sharīr, sparshendriy ane shvāsochchhvās), vikalendriy tathā asañgnī pañchendriy
jīvone (man sivāyanī) pāñch ane sañgnī pañchendriy jīvone chhae paryāpti hoy chhe.] ā
gāthāmān kahelā kramathī te sarva (sāt prakāranā) jīvo potapotānī paryāpti pūrṇa thavāthī
paryāpta hoy chhe arthāt e sāt paryāpta hoy chhe ane potānī paryāpti pūrṇa nahi thavāthī
sāt aparyāpta hoy chhe. āvī rīte chaud jīvasamās jāṇavā.
‘‘इंदियकायाऊणिय पुण्णापुण्णेसु पुण्णगे आणा ।
वेइंदियादिपुण्णे वचीमणो सण्णिपुण्णेव ।
दस सण्णीणं पाणा सेसेगूणंति मस्स वेऊणा ।
पज्जत्तेसिदरेसु य सत्त दुगे सेसगेगूणा ।।’’२
[‘‘indriy, kāy ane āyuṣhya — e traṇ prāṇ paryāpta ane aparyāpta bannene hoy chhe.
shvāsochchhvās paryāptane ja hoy chhe, vachanabaḷaprāṇ be indriy ādi paryāptane ja hoy chhe,
manobaḷaprāṇ sañgnī paryāptane ja hoy chhe. paryāpta avasthāmān sañgnī pañchendriyone das prāṇ,
asañgnī pañchendriyone (man vinā) nav prāṇ, chār indriyavāḷāne (man ane karṇendriy vinā)
āṭh prāṇ, traṇ indriyavāḷāne (man, kān ane chakṣhu indriy vinā) sāt prāṇ, be
indriyavāḷāone (man, karṇa, chakṣhu ane ghrāṇendriy vinā) chha prāṇ ane ekendriyavāḷāone
(man, karṇa, chakṣhu, ghrāṇ, rasanā tathā vachan vinā) chār prāṇ hoy chhe. aparyāpta jīvomān sañgnī
tathā asañgnī — e banne pañchendriyone shvāsochchhvās, vachanabaḷ ane manobaḷ vinā sāt prāṇ
hoy chhe ane chaturindriyathī ekendriy sudhī kramekrame ekek prāṇ ghaṭe chhe.] ā banne gāthāomān
1. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 118 2. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 131 – 132

Page 37 of 272
PDF/HTML Page 49 of 284
single page version

background image
अत्रैतेभ्यो भिन्नं निजशुद्धात्मतत्त्वमुपादेयमिति भावार्थः ।।१२।।
अथ शुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेण शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावा अपि
जीवाः पश्चादशुद्धनयेन चतुर्दशमार्गणास्थानचतुर्दशगुणस्थानसहिता भवन्तीति प्रतिपादयति : —
मग्गणगुणठाणेहि य चउदसहि हवंति तह असुद्धणया ।
विण्णेया संसारी सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया ।।१३।।
मार्गणागुणस्थानैः चतुर्दशभिः भवन्ति तथा अशुद्धनयात् ।
विज्ञेयाः संसारिणः सर्व्वे शुद्धाः खलु शुद्धनयात् ।।१३।।
व्याख्या — ‘‘मग्गणगुणठाणेहि य हवंति तह विण्णेया’’ यथा
पूर्वसूत्रोदितचतुर्दशजीवसमासैर्भवन्ति मार्गणागुणस्थानैश्च तथा भवन्ति सम्भवन्तीति विज्ञेया
kahelā kram pramāṇe yathāsambhav indriyādik dash prāṇ samajavā.
ahīn bhāvārtha e chhe ke ānāthī (indriyo, paryāptio, prāṇo vagerethī) bhinna
nijashuddhātmatattva upādey chhe. 12.
have shuddha1 - pāriṇāmik - paramabhāvagrāhak shuddhadravyārthikanayathī jīvo shuddha - buddha - ek
svabhāvavāḷā chhe, topaṇ pashchāt ashuddhanayathī chaud mārgaṇāsthān ane chaud guṇasthān sahit
hoy chhe, em pratipādan kare chheḥ —
gāthā 13
gāthārthaḥ — sarve sansārī jīvo ashuddhanayathī mārgaṇāsthān ane guṇasthānanī
apekṣhāe chaud-chaud prakāranā chhe. shuddhanayathī kharekhar badhā sansārī jīv shuddha jāṇavā.
ṭīkāḥ — ‘‘मग्गणगुणठाणेहि य हवंति तइ विण्णेया’’ jem āgaḷanī gāthāmān kahelā
chaud jīvasamāsothī jīvo chaud bhedavāḷā thāy chhe tem mārgaṇā ane guṇasthānathī paṇ thāy
1. juo phūṭanoṭ gāthā 4
chaudah māraganā gunathān, nay ashuddha sansārī mān;
nishchay sarva jīv hai shuddha, nānhi bhed chetan nit buddha. 13.

Page 38 of 272
PDF/HTML Page 50 of 284
single page version

background image
ज्ञातव्याः । कतिसंख्योपेतैः ? ‘‘चउदसहि’’ प्रत्येकं चतुर्दशभिः । कस्मात् ? ‘असुद्धणया’’
अशुद्धनयात् सकाशात् । इत्थंभूताः के भवन्ति ? ‘‘संसारी’’ संसारिजीवाः । ‘‘सव्वे सुद्धा
हु सुद्धणया’’ त एव सर्वे संसारिणः शुद्धाः सहजशुद्धज्ञायकैकस्वभावाः । कस्मात् ?
शुद्धनयात् शुद्धनिश्चयनयादिति । अथागमप्रसिद्धगाथाद्वयेन गुणस्थाननामानि कथयति ।
‘‘मिच्छो सासण मिस्सो अविरदसम्मो य देसविरदो य । विरया पमत्त इयरो अपुव्व अणियठ्ठि
सुहमो य । १ । उवसंत खीणमोहो सजोगिकेवलिजिणो अजोगी य । चउदस गुणठाणाणि य
कमेण सिद्धा य णायव्वा ।२।’’ इदानीं तेषामेव गुणस्थानानां प्रत्येकं संक्षेपलक्षणं कथ्यते ।
तथाहि — सहजशुद्धकेवलज्ञानदर्शनरूपाखण्डैकप्रत्यक्षप्रतिभासमयनिजपरमात्मप्रभृतिषड्द्रव्य-
पञ्चास्तिकायसप्ततत्त्वनवपदार्थेषु मूढत्रयादिपञ्चविंशतिमलरहितं वीतरागसर्वज्ञप्रणीत-
नयविभागेन यस्य श्रद्धानं नास्ति स मिथ्यादृष्टिर्भवति । पाषाणरेखासदृशानन्तानुबन्धिक्रोध-
chhe em samajavun. (mārgaṇā ane guṇasthānathī) keṭalī saṅkhyāvāḷā thāy chhe? ‘‘चउदसहि’’
pratyek chaud – chaud saṅkhyāvāḷā thāy chhe. kaī apekṣhāe? ‘‘असुद्धणया’’ ashuddhanayanī
apekṣhāe. ā prakānā koṇ thāy chhe? ‘‘संसारी’’ sansārī jīvo thāy chhe. ‘‘सव्वे सुद्धा हु
सुद्धणया’’ te ja badhā sansārī jīvo shuddha chhe arthāt jeno sahajashuddhagnāyak ekasvabhāv chhe
evā chhe. kaī apekṣhāe? shuddhanayanī apekṣhāe – shuddha nishchayanayanī apekṣhāe.
have āgamaprasiddha be gāthāo dvārā guṇasthānonān nām kahe chheḥ mithyātva,
sāsādan, mishra, avirat samyaktva, deshavirat, pramattavirat, apramattavirat, apūrvakaraṇ,
anivr̥uttikaraṇ, sūkṣhmasāmparāy, upashāntamoh, kṣhīṇamoh, sayogīkevaḷī ane ayogīkevaḷī.
ā rīte kramapūrvak chaud guṇasthān jāṇavā1.
have, te guṇasthānomānthī pratyekanun saṅkṣhepathī lakṣhaṇ kahe chhe. te ā rīte — sahajashuddha
kevaḷagnānadarshanarūp akhaṇḍ - ek - pratyakṣha - pratibhāsamay nijaparamātmā vagere chha dravya, pāñch
astikāy, sāt tattva ane nav padārthomān, traṇ mūḍhatā vagere pachchīs doṣharahit, vītarāg
- sarvagnapraṇīt nayavibhāg anusār2 je jīvane shraddhān nathī te jīv ‘mithyādraṣhṭi’ chhe. 1.
paththaramān korelī rekhā samān anantānubandhī krodh, mān, māyā ane lobhamānthī koī ekanā
1. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 9 – 10
2. sarvagnapraṇīt nayavibhāgamān shuddha-buddha ekasvabhāv paramātmadravya upādey chhe, anya sarva hey chhe. juo
gāthā 15 bhūmikā tathā chūlikā.

Page 39 of 272
PDF/HTML Page 51 of 284
single page version

background image
मानमायालोभमान्यतरोदयेन प्रथमौपशमिकसम्यक्त्वात्पतितो मिथ्यात्वं नाद्यापि
गच्छतीत्यन्तरालवर्त्ती सासादनः । निजशुद्धात्मादितत्त्वं वीतरागसर्वज्ञप्रणीतं परप्रणीतं च मन्यते
यः स दर्शनमोहनीयभेदमिश्रकर्मोदयेन दधिगुडमिश्रभाववत् मिश्रगुणस्थानवर्त्ती भवति । अथ
मतं — येन केनाप्येकेन मम देवेन प्रयोजनं तथा सर्वे देवा वन्दनीया न च निन्दनीया इत्यादि-
वैनयिकमिथ्यादृष्टिः संशयमिथ्यादृष्टिर्वा तथा मन्यते तेन सह सम्यग्मिथ्यादृष्टेः को विशेष
इति ? अत्र परिहारः — ‘‘स सर्वदेवेषु सर्वसमयेषु च भक्तिपरिणामेन येन केनाप्येकेन मम
udayavaḍe pratham - upashamasamyaktvathī paḍīne jyān sudhī mithyātvane prāpta na thāy tyān sudhī
samyaktva ane mithyātva e bannenī vachchenā pariṇāmavāḷo jīv ‘sāsādan’ chhe. 2.
nijashuddhātmādi vītarāgasarvagnapraṇīt tattvone ane parapraṇīt tattvone paṇ je māne chhe te
mishradarshanamohanīyakarmanā udayathī dahīn ane goḷanā mishraṇavāḷā padārthonī jem
‘mishraguṇasthān’vāḷo jīv chhe. 3.
ahīn shaṅkā — ‘je koī paṇ ( – game te ho) ek devathī māre to prayojan chhe’ tathā
‘badhā ja dev vandanīy chhe, nindā koī paṇ devanī na karavī joīe’ ityādi vainayik
mithyādraṣhṭi athavā sanshay mithyādraṣhṭi māne chhe, to tenāmān ane samyagmithyādraṣhṭimān sho
taphāvat chhe? teno uttar — te to sarva devo pratye ane sarva shāstro pratye bhaktinā pariṇām
karavāne līdhe koī paṇ ekathī mane puṇya thashe – em mānīne sanshayarūpe bhakti kare chhe, tene
koī ek devamān nishchay nathī ane mishraguṇasthānavartī jīvane to bannemān nishchay chhe; —
e taphāvat chhe.
‘‘svābhāvik anantagnānādi anant guṇanā ādhārabhūt nijaparamātmadravya upādey chhe
ane indriyasukhādi paradravya hey chhe’’ em arhatsarvagnapraṇīt nishchay1 – vyavahāranayarūp
1. avirat samyagdraṣhṭi jīv ‘nij paramātmadravya upādey chhe ane indriyasukhādi paradravya hey chhe’ em
antaraṅgamān ānshik shuddha pariṇatie pariṇamīne nirantar māne chhe (eṭale ke nishchayarūp sādhyabhāve – shuddha
samyagdarshanabhāve – pariṇamīne nirantar māne chhe); vaḷī te bahāramān – vikalpamān navatattvashraddhānādibhāve
pariṇamīne paṇ em māne chhe (eṭale ke vyavahārarūp sādhakabhāvathī – navatattva – shraddhānādirūp
vikalpabhāvathī – paṇ em māne chhe). nishchay – vyavahārano āvo sumeḷ hoy chhe. āthī ām tātparya
grahavunḥ — koī jīv em kahe ke ‘hun antaraṅg shuddhapariṇatithī to nijadravyanī upādeyatā ne paradravyanī
heyatā mānun chhun, paṇ mane vikalpamān navatattvashraddhānādithī viruddhabhāvo chhe,’ to te vāt barābar nathī
ane te jīv samyagdraṣhṭi nathī ja. vaḷī koī jīv em kahe ke ‘hun navatattvashraddhānādirūp vikalpabhāvamān
to nijadravyanī upādeyatā ne paradravyanī heyatā barābar mānun chhun, paṇ mane antaraṅg shuddha pariṇaman
nathī,’ to te jīv paṇ samyagdraṣhṭi nathī.

Page 40 of 272
PDF/HTML Page 52 of 284
single page version

background image
पुण्यं भविष्यतीति मत्वा संशयरूपेण भक्तिं कुरुते निश्चयो नास्ति । मिश्रस्य पुनरुभयत्र
निश्चयोऽस्तीति विशेषः ।’’ स्वाभाविकानन्तज्ञानाद्यनन्तगुणाधारभूतं निजपरमात्मद्रव्यमुपादेयम्,
इन्द्रियसुखादिपरद्रव्यं हि हेयमित्यर्हत्सर्वज्ञप्रणीतनिश्चयव्यवहारनयसाध्यसाधकभावेन मन्यते परं
किन्तु भूमिरेखादिसदृशक्रोधादिद्वितीयकषायोदयेन मारणनिमित्तं तलवरगृहीततस्कर-
वदात्मनिन्दासहितः सन्निन्द्रियसुखमनुभवतीत्यविरतसम्यग्दृष्टेर्लक्षणम् । यः पूर्वोक्तप्रकारेण
सम्यग्दृष्टिः सन् भूमिरेखादिसमानक्रोधादिद्वितीयकषायोदयाभावे सत्यभ्यन्तरे निश्चय-
नयेनैकदेशरागादिरहितस्वाभाविकसुखानुभूतिलक्षणेषु बहिर्विषयेषु पुनरेकदेशहिंसानृतास्तेया-
ब्रह्मपरिग्रहनिवृत्तिलक्षणेषु ‘‘दंसणवयसामाइयपोसहसचित्तराइभत्ते य । बम्हारंभपरिग्गह
अणुमण उद्दिट्ठ देसविरदो य ।१।’’ इति गाथाकथितैकादशनिलयेषु वर्तते स
पञ्चमगुणस्थानवर्ती श्रावको भवति ।५। स एव सद्दृष्टिर्धूलिरेखादिसदृशक्रोधादि-
तृतीयकषायोदयाभावे सत्यभ्यन्तरे निश्चयनयेन रागाद्युपाधिरहितस्वशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्न-
सुखामृतानुभवलक्षणेषु बहिर्विषयेषु पुनः सामस्त्येन हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहनिवृत्तिलक्षणेषु च
sādhya - sādhakabhāve māne chhe, parantu bhūmimān paḍelī rekhā samān krodhādi apratyākhyān
kaṣhāyanā udayathī, māravāne māṭe koṭavāḷe pakaḍel choranī jem, ātmanindā sahit vartato
thako indriyasukhane anubhave1 chhe te ‘avirat samyagdraṣhṭi’ nun lakṣhaṇ chhe. 4. je pūrvokta prakāre
samyagdraṣhṭi vartato thako bhūminī rekhā samān krodhādi apratyākhyānāvaraṇarūp dvitīy kaṣhāyanā
udayano abhāv hotān, ‘‘दंसणवयसामाइय पोसहसचित्तराइभत्ते य । बम्हारंभपरिग्गह अणुमय उद्दिट्ठ
देसविरदो य ।१।’ (darshan, vrat, sāmāyik, proṣhadh, sachittavirat, rātribhojanatyāg, brahmacharya,
ārambhatyāg, parigrahatyāg, anumatityāg ane uddiṣhṭatyāg)’ e gāthāmān kahelān
(shrāvakonān) agiyār sthānomān — (1) antaraṅgamān nishchayanayathī ekadesh rāgādirahit
svābhāvik sukhanī anubhūti jemanun lakṣhaṇ chhe, ane (2) bāhya viṣhayomān (vyavahārathī)
hinsā, asatya, chorī, abrahma tathā parigrahanī ekadesh nivr̥utti jemanun lakṣhaṇ chhe temān —
varte chhe, te pañcham guṇasthānavartī shrāvak chhe. 5. jyāre te ja samyagdraṣhṭi, dhūḷanī rekhā samān
krodhādi pratyākhyānāvaraṇ trījā kaṣhāyano uday hotān, pāñch mahāvratomān — (1) antaraṅgamān
nishchayanayathī rāgādi – upādhirahit svashuddhātmasamvedanathī utpanna sukhāmr̥utano anubhav jemanun
lakṣhaṇ chhe, ane (2) bāhya viṣhayomān (vyavahārathī) hinsā, asatya, chorī, abrahma tathā
1. ā anubhav – bhogavaṭo anīhit vr̥uttie – viyogabuddhie hoy chhe ane tenun svāmitva chaturthaguṇasthānavartī
jīvane hotun nathī.

Page 41 of 272
PDF/HTML Page 53 of 284
single page version

background image
पञ्चमहाव्रतेषु वर्त्तेते यदा तदा दुःस्वप्नादिव्यक्ताव्यक्तप्रमादसहितोऽपि षष्ठगुणस्थानवर्त्ती
प्रमत्तसंयतो भवति ।६। स एव जलरेखादिसदृशसंज्वलनकषायमन्दोदये सति निष्प्रमदा-
शुद्धात्मसंवित्तिमलजनकव्यक्ताव्यक्तप्रमादरहितः सन्सप्तमगुणस्थानवर्ती अप्रमत्तसंयतो
भवति ।७। स एवातीतसंज्वलनकषायमन्दोदये सत्यपूर्वपरमाह्लादैकसुखानुभूतिलक्षणा-
पूर्वकरणोपशमकक्षपकसंज्ञोऽष्टमगुणस्थानवर्ती भवति ।८। दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकांक्षादिरूप-
समस्तसंङ्कल्पविकल्परहितनिजनिश्चलपरमात्मतत्त्वैकाग्रध्यानपरिणामेन कृत्वा येषां
जीवानामेकसमये ये परस्परं पृथक्कर्तुं नायान्ति ते वर्णसंस्थानादिभेदेऽप्यनिवृत्ति-
करणौपशमिकक्षपकसंज्ञा द्वितीयकषायाद्येकविंशतिभेदभिन्नचारित्रमोहप्रकृतिनामुपशमन-
क्षपणसमर्था नवमगुणस्थानवर्तिनो भवन्ति ।९। सूक्ष्मपरमात्मतत्त्वभावनाबलेन सूक्ष्म-
कृष्टिगतलोभकषायस्योपशमकाः क्षपकाश्च दशमगुणस्थानवर्तिनो भवन्ति ।१०।
परमोपशममूर्तिनिजात्मस्वभावसंवित्तिबलेन सकलोपशान्तमोहा एकादशगुणस्थानवर्तिनो
भवन्ति ।११। उपशमश्रेणिविलक्षणेन क्षपकश्रेणिमार्गेण निष्कषायशुद्धात्मभावनाबलेन
parigrahanī sampūrṇapaṇe nivr̥utti jemanun lakṣhaṇ chhe temān — varte chhe tyāre, duḥsvapna ādi vyakta
ane avyakta pramādasahit hovā chhatān paṇ, te chhaṭhṭhā guṇasthānavartī ‘pramattasanyat’ chhe. 6.
te ja jīv jaḷanī rekhā samān sañjvalan kaṣhāyano mand uday hotān pramādarahit
shuddhātmānubhavamān doṣh utpanna karanār vyakta ane avyakta pramādarahit vartato thako sātamā
guṇasthānavartī ‘apramattasanyat’ chhe. 7. te ja (jīv) sañjvalan kaṣhāyano atyant mand uday
hotān apūrva (param – āhlādarūp ek sukhanī anubhūti jenun lakṣhaṇ chhe evā) ‘apūrvakaraṇ
- upashamak ke kṣhapak’ nāmanā āṭhamā guṇasthānavartī chhe. 8. draṣhṭa, shrut ane anubhūt
bhogākāṅkṣhādirūp samasta saṅkalpa – vikalparahit, nij nishchal paramātmasvarūpamān ekāgra
dhyānanā pariṇāmanī apekṣhāe je jīvone ek samayamān paraspar antar hotun nathī teo,
varṇa ane sansthān ādino bhed hovā chhatān, ‘anivr̥uttikaraṇ – upashamak ke kṣhapak’ sañgnānā
dhārak, apratyākhyānāvaraṇarūp dvitīy kaṣhāyādi ekavīs prakāranī chāritramohanīy karmanī
prakr̥itionā upasham ke kṣhayamān samartha evā, navamā guṇasthānavartī jīv chhe. 9. sūkṣhma
paramātmatattvanī bhāvanānā baḷathī, sūkṣhma – atyant kr̥ush thayel lobhakaṣhāyano upasham ke kṣhay
karanārā jīvo dashamā guṇasthānavartī chhe. 10. param – upashamamūrti nijātmānā svabhāvanā
anubhavanā baḷathī sampūrṇa mohano upasham karanār (jīvo) agiyāramā guṇasthānavartī chhe.
11. upashamashreṇīthī vilakṣhaṇ evā kṣhapakashreṇīnā mārge niṣhkaṣhāy shuddhātmānī bhāvanānā
6

Page 42 of 272
PDF/HTML Page 54 of 284
single page version

background image
क्षीणकषाया द्वादशगुणस्थानवर्तिनो भवन्ति ।१२। मोहक्षपणानन्तरमन्तर्मुहूर्तकालं
स्वशुद्धात्मसंवित्तिलक्षणैकत्ववितर्कावीचारद्वितीयशुक्लध्याने स्थित्वा तदनन्त्यसमये ज्ञानावरण-
दर्शनावरणान्तरायत्रयं युगपदेकसमयेन निर्मूल्य मेघपुञ्जरविनिर्गतदिनकर इव सकल-
विमलकेवलज्ञानकिरणैर्लोकालोकप्रकाशकास्त्रयोदशगुणस्थानवर्तिनो जिनभास्करा भवन्ति ।१३।
मनोवचनकायवर्गणालम्बनकर्मादाननिमित्तात्मप्रदेशपरिस्पन्दलक्षणयोगरहिताश्चतुर्दशगुणस्थान-
वर्तिनोऽयोगिजिना भवन्ति ।१४। ततश्च निश्चयरत्नत्रयात्मक-कारणभूतसमयसारसंज्ञेन
परमयथाख्यातचारित्रेण चतुर्दशगुणस्थानातीताः ज्ञानावरणाद्यष्टकर्मरहिताः सम्यक्त्वाद्यष्ट-
गुणान्तर्भूतनिर्नामनिर्गोत्राद्यनन्तगुणाः सिद्धा भवन्ति ।
अत्राह शिष्य : — केवलज्ञानोत्पत्तौ मोक्षकारणभूतरत्नत्रयपरिपूर्णतायां सत्यां तस्मिन्नेव
क्षणे मोक्षेण भाव्यं सयोग्ययोगिजिनगुणस्थानद्वये कालो नास्तीति ? परिहारमाह —
यथाख्यातचारित्रं जातं परं किन्तु परमयथाख्यातं नास्ति । अत्र दृष्टांतः । यथा —
चौरव्यापाराभावेऽपि पुरुषस्य चौरसंसर्गो दोषं जनयति तथा चारित्रविनाशक-
baḷathī kaṣhāyano kṣhay karanārā jīv bāramā guṇasthānavartī chhe. 12. mohano kṣhay karyā pachhī
antarmuhūrta kāḷaparyant, svashuddhātmasamvitti (samvedan) jenun lakṣhaṇ chhe evā ‘ekatvavitarka
avīchār’ nāmanā dvitīy shukladhyānamān sthir thaīne, tenā chhellā samayamān gnānāvaraṇ,
darshanāvaraṇ ane antarāy e traṇeno ek sāthe ek samayamān nāsh karīne, meghapaṭalamānthī
nīkaḷelā sūryanī jem sakaḷanirmaḷ kevaḷagnānanān kiraṇothī lok ane alokane prakāshit
karanārā, teramā guṇasthānavartī jin bhāskar chhe. 13. man, vachan, kāyānī vargaṇānun jene
ālamban chhe ane karmone grahaṇ karavāmān je nimitta chhe, evā ātmapradeshonā
parispandanasvarūp je yog, tenāthī rahit, chaudamā guṇasthānavartī ayogī jin chhe. 14.
ane tyārapachhī nishchayaratnatrayātmak ‘kāraṇabhūt samayasār’ nāmanun je param yathākhyātachāritra
chhe, tenā vaḍe pūrvokta chaud guṇasthānathī atīt thayelā, gnānāvaraṇādi āṭh karmothī rahit
thayelā tathā samyaktvādi āṭh guṇomān antarbhūt, nirnām, nirgotra ādi anantaguṇavāḷā,
‘siddho’ chhe.
ahīn shiṣhya pūchhe chhe ke kevaḷagnānanī utpatti thatān mokṣhanā kāraṇabhūt ratnatrayanī
paripūrṇatā thaī gaī to te ja kṣhaṇe mokṣha thavo joīe. sayogī ane ayogījin nāmanā
be guṇasthānano kāḷ raheto nathī. e shaṅkāno uttar āpe chheḥ — yathākhyātachāritra to thayun,
parantu param yathākhyātachāritra nathī. ahīn draṣhṭānta chhe — jem koī manuṣhya chorī karato nathī

Page 43 of 272
PDF/HTML Page 55 of 284
single page version

background image
चारित्रमोहोदयाभावेऽपि सयोगिकेवलिनां निष्क्रियशुद्धात्माचरणविलक्षणो योगत्रय-
व्यापारश्चारित्रमलं जनयति, योगत्रयगते पुनरयोगिजिने चरमसमयं विहाय शेषाघाति-
कर्मतीव्रोदयश्चारित्रमलं जनयति, चरमसमये तु मन्दोदये सति चारित्रमलाभावात् मोक्षं
गच्छति । इति चतुर्दशगुणस्थानव्याख्यानं गतम् । इदानीं मार्गणाः कथ्यन्ते । ‘‘गइ इंदियेसु
काये जोगे वेदे कसायणाणे य । संयम दंसण लेस्सा भविया समत्तसण्णि आहारे ।१।’’ इति
गाथाकथितक्रमेण गत्यादिचतुर्दशमार्गणा ज्ञातव्याः । तद्यथा — स्वात्मोपलब्धिसिद्धिविलक्षणा
नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवगतिभेदेन चतुर्विधा गतिमार्गणा भवति ।१। अतीन्द्रियशुद्धात्म-
तत्त्वप्रतिपक्षभूताह्येकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियभेदेन पञ्चप्रकारेन्द्रियमार्गणा ।२। अशरीरात्म-
तत्त्वविसदृशी पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसकायभेदेन षड्भेदा कायमार्गणा ।३।
निर्व्यापारशुद्धात्मपदार्थविलक्षणमनोवचनकाययोगभेदेन त्रिधा योगमार्गणा, अथवा विस्तरेण
paṇ tene choranā sansargano doṣh lāge chhe, tem sayog kevaḷīone chāritrano nāsh karanār
chāritramohanā udayano abhāv hovā chhatān niṣhkriy shuddhātma – ācharaṇathī vilakṣhaṇ traṇ
yogano vyāpār chāritramān doṣh utpanna kare chhe; tathā traṇ yogano jemane abhāv chhe te
ayogī jinane, charam samay sivāy, bākī rahelān chār aghātīkarmono tīvra uday chāritramān
doṣh utpanna kare chhe. charam samaye mand uday hotān, chāritramān doṣhano abhāv thavāthī, te
mokṣhane pāme chhe.
e rīte chaud guṇasthānonun vyākhyān samāpta thayun.
have mārgaṇāonun kathan karavāmān āve chheḥ — ‘‘गइ इंदियेसु काये जोगे वेदे कसायणाणे
य । संयम दंसण लेस्सा भविया सम्मत्तसण्णि आहारे ।। (gati, indriy, kāy, yog, ved, kaṣhāy,
gnān, sanyam, darshan, leshyā, bhavyatva, samyaktva, sañgnā ane āhār)’’ e rīte gāthāmān1
kahelā kram pramāṇe gati ādi chaud mārgaṇā jāṇavī. te ā pramāṇeḥ — nij ātmānī
upalabdhirūp siddhithī vilakṣhaṇ evī gatimārgaṇā nārak, tiryañch, manuṣhya ane devagatinā
bhedathī chār prakāranī chhe. 1. atīndriy shuddhātmatattvathī pratipakṣhabhūt indriyamārgaṇā
ekendriy, beindriy, trīndriy, chaturindriy ane pañchendriyanā bhedathī pāñch prakāranī chhe. 2.
asharīrī ātmatattvathī visadrash evī kāyamārgaṇā pr̥ithvī, jaḷ, tej, vāyu, vanaspati ane
trasakāyanā bhedathī chha prakāranī chhe. 3. nirvyāpār shuddhātmapadārthathī vilakṣhaṇ man, vachan ane
kāyayoganā bhedathī yogamārgaṇā traṇ prakāranī chhe; athavā vistārathī satya, asatya, ubhay
1. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 141

Page 44 of 272
PDF/HTML Page 56 of 284
single page version

background image
सत्यासत्योभयानुभयभेदेन चतुर्विधो मनोयोगो वचनयोगश्च, औदारिकौदारिकमिश्र-
वैक्रियिकवैक्रियिकमिश्राहारकाहारकमिश्रकार्मणकायभेदेन सप्तविधो काययोगश्चेति समुदायेन
पञ्चदशविधा वा योगमार्गणा ।४। वेदोदयोद्भवरागादिदोषरहितपरमात्मद्रव्याद्भिन्ना
स्त्रीपुंनपुंसकभेदेन त्रिधा वेदमार्गणा ।५। निष्कषायशुद्धात्मस्वभावप्रतिकूलक्रोध-
लोभमायामानभेदेन चतुर्विधा कषायमार्गणा, विस्तरेण कषायनोकषायभेदेन पञ्चविंशतिविधा
वा ।६। मत्यादिसंज्ञापञ्चकं कुमत्याद्यज्ञानत्रयं चेत्यष्टविधा ज्ञानमार्गणा ।७।
सामायिकच्छेदोपस्थापनपरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसांपराययथाख्यातभेदेन चारित्रं पञ्चविधम्,
संयमासंयमस्तथैवासंयमश्चेति प्रतिपक्षद्वयेन सह सप्तप्रकारा संयममार्गणा ।८।
चक्षुरचक्षुरवधिकेवलदर्शनभेदेन चतुर्विधा दर्शनमार्गणा ।९। कषायोदयरञ्जितयोगप्रवृत्ति-
विसदृशपरमात्मद्रव्यप्रतिपन्थिनी१ कृष्णनीलकापोततेजःपद्मशुक्लभेदेन षड्विधा
लेश्यामार्गणा ।१०। भव्याभव्यभेदेन द्विविधा भव्यमार्गणा ।११। अत्राह शिष्यः —
ane anubhayarūp bhedathī chār prakāranā manoyog chhe, e ja rīte (satya, asatya, ubhay
ane anubhay em) chār prakāranā vachanayog chhe, audārik, audārikamishra, vaikriyik,
vaikriyikamishra, āhārak, āhārakamishra ane kārmaṇ — evī rīte kāyayoganā sāt prakār chhe.
e pramāṇe badhī maḷīne pandar prakāranī yogamārgaṇā thaī. 4. vedanā udayathī utpanna thatā
rāgādidoṣh rahit paramātmadravyathī bhinna evī vedamārgaṇā strī, puruṣh ane napunsakavedanā
bhedathī traṇ prakāranī chhe. 5. niṣhkaṣhāy shuddhātmasvabhāvathī pratikūḷ krodh, mān, māyā ane
lobhanā bhedathī chār prakāranī kaṣhāyamārgaṇā chhe; vistārathī kaṣhāy ane nokaṣhāyanā bhedathī
pachchīs prakāranī kaṣhāyamārgaṇā chhe. 6. mati, shrut, avadhi, manaḥparyay ane kevaḷagnān tathā
kumati, kushrut ane kuavadhi — e rīte āṭh prakāranī gnānamārgaṇā chhe. 7. sāmāyik,
chhedopasthāpan, parihāravishuddhi, sūkṣhmasāmparāy ane yathākhyātarūp bhedathī chāritra pāñch
prakāranun tathā sanyamāsanyam ane asanyam e be pratipakṣharūp bhed maḷīne sāt prakāranī
sanyamamārgaṇā chhe. 8. chakṣhu, achakṣhu, avadhi ane kevaḷadarshananā bhedathī chār prakāranī
darshanamārgaṇā chhe. 9. kaṣhāyodayarañjit yogapravr̥uttithī visadrash (kaṣhāyanā udayathī rañjit
yoganī pravr̥uttithī viparīt) evā paramātmadravyano virodh karanārī leshyāmārgaṇā kr̥iṣhṇa, nīl,
kāpot, tejo, padma ane shuklaleshyānā bhedathī chha prakāranī chhe. 10. bhavya ane abhavyanā
bhedathī be prakāranī bhavyamārgaṇā chhe. 11.
१. ‘प्रतिपक्षी’ इति पाठान्तरं.

Page 45 of 272
PDF/HTML Page 57 of 284
single page version

background image
शुद्धपारिणामिकपरमभावरूपशुद्धनिश्चयेन गुणस्थानमार्गणास्थानरहिता जीवा इत्युक्तं पूर्वम्,
इदानीं पुनर्भव्याभव्यरूपेण मार्गणामध्येऽपि पारिणामिकभावो भणित इति पूर्वापरविरोधः ?
अत्र परिहारमाह — पूर्वं शुद्धपारिणामिकभावापेक्षया गुणस्थानमार्गणानिषेधः कृतः, इदानीं
पुनर्भव्याभव्यत्वद्वयमशुद्धपारिणामिकभावरूपं मार्गणामध्येऽपि घटते । ननु — शुद्धाशुद्धभेदेन
पारिणामिकभावो द्विविधो नास्ति किन्तु शुद्ध एव ? नैवं यद्यपि सामान्यरूपेणोत्सर्गव्याख्यानेन
शुद्धपारिणामिकभावः कथ्यते तथाप्यपवादव्याख्यानेनाशुद्धपारिणामिकभावोऽप्यस्ति । तथाहि —
‘‘जीवभव्याभव्यत्वानि च’’ इति तत्त्वार्थसूत्रे त्रिधा पारिणामिकभावो भणितः, तत्र शुद्ध-
चैतन्यरूपं जीवत्वमविनश्वरत्वेन शुद्धद्रव्याश्रितत्वाच्छुद्धद्रव्यार्थिकसंज्ञः शुद्धपारिणामिकभावो
भण्यते, यत्पुनः कर्मजनितदशप्राणरूपं जीवत्वं, भव्यत्वम्, अभव्यत्वं, चेति, त्रयं, तद्वि-
नश्वरत्वेन पर्यायाश्रितत्वात्पर्यायार्थिकसंज्ञस्त्वशुद्धपारिणामिकभाव उच्यते । अशुद्धत्वं कथमिति
चेत् ? यद्यप्येतदशुद्धपारिणामिकत्रयं व्यवहारेण संसारिजीवेऽस्ति तथापि ‘‘सव्वे सुद्धा हु
ahīn shiṣhya kahe chhe — shuddha pāriṇāmikaparamabhāvarūp shuddhanishchayathī jīvo guṇasthān
ane mārgaṇāsthānarahit chhe — em pahelān1 kahevāmān āvyun chhe ane have ahīn mārgaṇānā
kathanamān bhavya ane abhavyarūpe pāriṇāmikabhāv kahyo. e rīte tyān pūrvāpar virodh āve
chhe. tenun ahīn samādhān kare chheḥ — pahelān shuddha pāriṇāmikabhāvanī apekṣhāthī guṇasthān
ane mārgaṇāsthānano niṣhedh karyo hato, parantu ahīn bhavyatva ane abhavyatva e be, ashuddha
pāriṇāmikabhāvarūp hovāthī, mārgaṇānā kathanamān ghaṭe chhe. jo em kahevāmān āve ke ‘‘shuddha
ane ashuddhanā bhedathī pāriṇāmikabhāv be prakārano nathī paṇ ek shuddha ja chhe,’’ to em
nathī; joke sāmānyarūpe utsarga vyākhyānathī shuddha pāriṇāmikabhāv kahevāmān āve chhe, topaṇ
apavād vyākhyānathī ashuddha pāriṇāmikabhāv paṇ chhe. jemake — ‘‘जीवभव्याभव्यत्वानि च’’ e
pramāṇe tattvārthasūtramān jīvatva, bhavyatva, ane abhavyatvarūp traṇ prakāre pāriṇāmikabhāv kahyo
chhe. tyān shuddha chaitanyarūp jīvatva avinashvarapaṇāne līdhe shuddhadravyane āshrit hovāthī ‘shuddha
- dravyārthik’ evī sañgnāvāḷo shuddha pāriṇāmikabhāv kahevāy chhe ane karmajanit dash prāṇarūp
jīvatva, bhavyatva ane abhavyatvarūp traṇe chhe, te vinashvarapaṇāne līdhe paryāyāshrit hovāthī
‘paryāyārthik’ evī sañgnāvāḷā ashuddha pāriṇāmikabhāv kahevāy chhe. prashnaḥ — ashuddhapaṇun
kem? uttaraḥ — joke ā traṇ ashuddha pāriṇāmikabhāv vyavahārathī sansārī jīvamān chhe,
topaṇ ‘‘सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया’’ [shuddhanaye sarva (sansārī) jīvo kharekhar shuddha chhe]’’ e
1. ā gāthānā mathāḷāmān kahyun chhe.

Page 46 of 272
PDF/HTML Page 58 of 284
single page version

background image
सुद्धणया’’ इति वचनाच्छुद्धनिश्चयेन नास्ति त्रयं, मुक्तजीवे पुनः सर्वथैव नास्ति, इति
हेतोरशुद्धत्वं भण्यते । तत्र शुद्धाशुद्धपारिणामिकमध्ये शुद्धपारिणामिकभावो ध्यानकाले ध्येयरूपो
भवति ध्यानरूपो न भवति, कस्मात् ध्यानपर्यायस्य विनश्वरत्वात्, शुद्धपारिणामिकस्तु
द्रव्यरूपत्वादविनश्वरः, इति भावार्थः । औपशमिकक्षायोपशमिकक्षायिकसम्यक्त्वभेदेन त्रिधा
सम्यक्त्वमार्गणा मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्रसंज्ञविपक्षत्रयभेदेन सह षड्विधा ज्ञातव्या ।१२।
संज्ञित्वासंज्ञित्वविसदृशपरमात्मस्वरूपाद्भिन्ना संज्ञ्यसंज्ञिभेदेन द्विधा संज्ञिमार्गणा ।१३।
आहारकानाहारकजीवभेदेनाहारकमार्गणापि द्विधा ।१४। इति चतुर्दशमार्गणास्वरूपं ज्ञातव्यम् ।
एवं ‘पुढविजलतेयवाऊ’’ इत्यादिगाथाद्वयेन, तृतीयगाथापादत्रयेण च ‘‘गुणजीवापज्जत्ती पाणा
सण्णा य मग्गणाओय । उवओगोवि य कमसो वीसं तु परूवणा भणिया ।१।’’ इति
गाथाप्रभृतिकथितस्वरूपं धवलजयधवलमहाधवलप्रबन्धाभिधानसिद्धान्तत्रयबीजपदं सूचितम् ।
vachanathī shuddha nishchayanayanī apekṣhāe (sansārī jīvomān) e traṇe bhāv nathī ane mukta
jīvamān to sarvathā nathī, e hetuthī ashuddhapaṇun kahevāy chhe. tyān shuddha ane ashuddha
pāriṇāmikabhāvamānthī 1shuddhapāriṇāmikabhāv dhyānanā kāḷe dhyeyarūp hoy chhe, dhyānarūp hoto
nathī, kāraṇ ke dhyānaparyāy vinashvar chhe ane shuddha pāriṇāmikabhāv to dravyarūp hovāthī
avinashvar chhe. ām bhāvārtha chhe.
aupashamik, kṣhāyopashamik ane kṣhāyik samyaktvanā bhedathī traṇ prakāranī samyaktva-
mārgaṇā — mithyādarshan, sāsādan ane mishra e traṇ viparīt bhedasahit — chha prakāranī
jāṇavī. 12. sañgnī ane asañgnīpaṇāthī visadrash evā paramātmasvarūpathī bhinna
sañgnīmārgaṇā sañgnī ane asañgnīnā bhedathī be prakāranī chhe. 13. āhārak ane anāhārak
jīvonā bhedathī āhāramārgaṇā paṇ be prakāranī chhe. 14.
e rīte chaud mārgaṇānun svarūp jāṇavun.
ā rīte
‘‘पुढविजलतेयवाऊ’’ ityādi be gāthāthī ane trījī gāthānā traṇ pādathī
granthakāre dhaval - jayadhaval - mahādhavalaprabandh nāmanā traṇ siddhāntagranthonā bījapadane sūchit karyun
chhe – ke jenun svarūp (je bījapadanun svarūp) ‘‘गुणजीवापज्जत्ती पाणा सण्णा य मग्गणाओय ।
उवओगोवि य कमसो वीसं तु परूवणा भणिया ।’’ guṇasthān, jīvasamās, paryāpti, prāṇ, sañgnā,
chaud mārgaṇā ane upayogathī – em kramapūrvak vīsh prarūpaṇā2 kahī chhe.)’’ e
1. traṇe kāḷe shuddhatā pragaṭ karavā māṭe ā dravyarūp shuddha pāriṇāmikabhāv āshray karavā yogya chhe.
2. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā – 2.

Page 47 of 272
PDF/HTML Page 59 of 284
single page version

background image
‘‘सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया’’ इति शुद्धात्मतत्त्वप्रकाशकं तृतीयगाथाचतुर्थपादेन पञ्चास्तिकाय-
प्रवचनसारसमयसाराभिधानप्राभृतत्रयस्यापि बीजपदं सूचितमिति । अत्र गुणस्थानमार्गणादिमध्ये
केवलज्ञानदर्शनद्वयं क्षायिकसम्यक्त्वमनाहारकशुद्धात्मस्वरूपं च साक्षादुपादेयं, यत्पुनश्च
शुद्धात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणलक्षणं कारणसमयसारस्वरूपं तत्तस्यैवोपादेयभूतस्य
विवक्षितैकदेशशुद्धनयेन साधकत्वात्पारम्पर्येणोपादेयं शेषं तु हेयमिति । यच्चाध्यात्मग्रन्थस्य
बीजपदभूतं शुद्धात्मस्वरूपमुक्तं तत्पुनरुपादेयमेव । अनेन प्रकारेण जीवाधिकारमध्ये
शुद्धाशुद्धजीवकथनमुख्यत्वेन सप्तमस्थले गाथात्रयं गतम् ।।१३।।
अथेदानीं गाथापूर्वार्द्धेन सिद्धस्वरूपमुत्तरार्द्धेन पुनरूर्ध्वगतिस्वभावं च कथयति —
णिक्कम्मा अट्ठगुणा किंचूणा चरमदेहदो सिद्धा ।
लोयग्गठिदा णिच्चा उप्पादवएहिं संजुत्ता ।।१४।।
(gommaṭasāranī) gāthā vageremān kahyun. ‘‘सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया (shuddhanaye sarva jīvo kharekhar
shuddha chhe)’’ e trījī gāthānā chothā pādathī — ke je shuddhātmatattvanun prakāshak chhe tenāthī —
pañchāstikāy, pravachanasār ane samayasār e traṇ prābhr̥utanā bījapadane sūchit karyun chhe.
ahīn guṇasthān ane mārgaṇāsthān vageremān kevaḷagnān ane kevaḷadarshan — e be,
kṣhāyikasamyaktva, anāhārak shuddhātmasvarūp sākṣhāt1 upādey chhe ane shuddhātmānān samyak
shraddhān - gnān - ācharaṇarūp kāraṇasamayasār chhe te, te ja upādeyabhūtano (kevaḷagnānādino)
vivakṣhit ekadesh shuddhanayanī apekṣhāe sādhak hovāthī paramparāe upādey chhe; e sivāy
badhun hey chhe. je adhyātma - granthanā bījapadabhūt shuddhātmasvarūp kahyun te to upādey ja chhe.
ā rīte jīvādhikāramān shuddha ane ashuddha jīvanā kathananī mukhyatāthī sātamā sthaḷe
traṇ gāthā pūrī thaī. 13.
have, ahīn gāthānā pūrvārdhathī siddhonun svarūp ane uttarārdhathī temano ūrdhvagaman
svabhāv kahe chheḥ —
1. pragaṭ karavā yogya tarīke upādey chhe.
aṣhṭakarma hati aṭh guṇ pāy, charamadehatain kichhū unāy;
lokaant thit siddha kahāy, nit utpād nāsh hū bhāy. 14.

Page 48 of 272
PDF/HTML Page 60 of 284
single page version

background image
निष्कर्म्माणः अष्टगुणाः किंचिदूनाः चरमदेहतः सिद्धाः ।
लोकाग्रस्थिताः नित्याः उत्पादव्ययाभ्यां संयुक्ताः ।।१४।।
व्याख्या — ‘सिद्धा’ सिद्धा भवन्तीति क्रियाध्याहारः । किं विशिष्टाः ? ‘‘णिक्कम्मा
अट्ठगुणा किंचूणा चरमदेहदो’’ निष्कर्माणोऽष्टगुणाः किञ्चिदूनाश्चरमदेहतः सकाशादिति
सूत्रपूर्वार्द्धेन सिद्धस्वरूपमुक्तम् । ऊर्ध्वगमनं कथ्यते ‘लोयग्गठिदा णिच्चा उप्पादवएहिं
संजुत्ता’’ ते च सिद्धा लोकाग्रस्थिता नित्या उत्पादव्ययाभ्यां संयुक्ताः । अतो
विस्तरः — कर्मारिविध्वंसकस्वशुद्धात्मसंवित्तिबलेन ज्ञानावरणादिमूलोत्तरगतसमस्तकर्मप्रकृति-
विनाशकत्वादष्टकर्मरहिताः ‘‘सम्मत्तणाणदंसणवीरियसुहुमं तहेव अवगहणं । अगुरुलहुअव्वबाहं
अट्ठगुणा होंति सिद्धाणं ।१। इति गाथाकथितक्रमेण तेषामष्टकर्मरहितानामष्टगुणाः कथ्यन्ते ।
gāthā 14
gāthārthaḥ — siddha bhagavān karmothī rahit chhe, āṭh guṇonā dhārak chhe, antim
sharīrathī kāīk nyūn (ochhā) ākāravāḷā chhe, lokanā agrabhāge sthit chhe, nitya chhe ane
utpād - vyayathī yukta chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘सिद्धा’’ siddho hoy chhe. e rīte ahīn ‘भवन्ति’ (hoy chhe)’’ kriyā
adhyāhār chhe. kevā hoy chhe? ‘‘णिकम्मा अट्ठगुणाः किंचूणा चरमदेहदो’’ karmothī rahit, āṭh
guṇothī sahit, antim sharīrathī kāīk nyūn evā siddha chhe – hoy chhe; e pramāṇe gāthānā
pūrvārdhathī siddhonun svarūp kahyun. have, temano ūrdhvagaman svabhāv kahevāmān āve chheḥ
‘‘लोयग्गठिदा णिच्चा उप्पादवएहिं संजुत्ता’’ te siddha bhagavanto lokanā agrabhāgamān sthit chhe,
nitya chhe ane utpād - vyayathī sanyukta chhe.
have vistār kahevāmān āve chheḥ — karmashatruonā vidhvansak svashuddhātmānī samvittinā
(samvedananā) baḷathī gnānāvaraṇādi mūḷ ane uttar samasta karmaprakr̥itiono vināsh karavāne
kāraṇe siddhabhagavān āṭh karmathī rahit chhe. ‘‘सम्मत्तणाणदंसणवीरियसुहुमं तहेव अवगहणं ।
अगुरुलहुअव्वबाहं अट्ठगुणा होंति सिद्धाणं ।१। (samyaktva, gnān, darshan, vīrya, sūkṣhmatva,
avagāhan, agurulaghu ane avyābādh — e āṭh guṇo siddhone hoy chhe)’’ e gāthāmān1
kahelā kramapūrvak, āṭh karmarahit evā te siddhonā āṭh guṇo kahevāmān āve chhe.
1. vasunandī shrāvakāchār gāthā-537