Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 15 : Heyaroop Ajeevadravyana Kathanani Sharooat Tatha Bhed, 15 : Pudgalanu Swaroop, 16 : Pudgala Dravyana Vibhav-Vyanjan Paryayonu Pratipadan, 17 : Dharma Dravyanu Vyakhyan, 18 : Adharma Dravyanu Vyakhyan, 19 : Aakashadravyanu Kathan, 20 : Lokakashana Swaroopanu Kathan, 21 : Nishchayakal Ane Vyavaharakalnu Swaroop.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 15

 

Page 49 of 272
PDF/HTML Page 61 of 284
single page version

background image
तथाहि — केवलज्ञानादिगुणास्पदनिजशुद्धात्मैवोपादेयं इति रुचिरूपं निश्चयसम्यक्त्वं यत्पूर्वं
तपश्चरणावस्थायां भावितं तस्य फलभूतं समस्तजीवादितत्त्वविषये विपरीताभिनिवेश-
रहितपरिणतिरूपं परमक्षायिकसम्यक्त्वं भण्यते । पूर्वं छद्मस्थावस्थायां भावितस्य
निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानस्य फलभूतं युगपल्लोकालोकसमस्तवस्तुगतविशेषपरिच्छेदकं
केवलज्ञानम् । निर्विकल्पस्वशुद्धात्मसत्तावलोकनरूपं यत्पूर्वं दर्शनं भावितं तस्यैव फलभूतं
युगपल्लोकालोकसमस्तवस्तुगतसामान्यग्राहकं केवलदर्शनम् । कस्मिंश्चित्स्वरूपचलनकारणे जाते
सति घोरपरीषहोपसर्गादौ निजनिरञ्जनपरमात्मध्याने पूर्वं यत् धैर्यमवलम्बितं तस्यैव
फलभूतमनन्तपदार्थपरिच्छित्तिविषये खेदरहितत्वमनन्तवीर्यम् । सूक्ष्मातीन्द्रियकेवलज्ञान-
विषयत्वात्सिद्धस्वरूपस्य सूक्ष्मत्वं भण्यते । एकदीपप्रकाशे नानादीपप्रकाशवदेकसिद्धक्षेत्रे
सङ्करव्यतिकरदोषपरिहारेणानन्तसिद्धावकाशदानसामर्थ्यमवगाहनगुणो भण्यते । यदि सर्वथा
गुरुत्वं भवति तदा लोहपिण्डवदधःपतनं, यदि च सर्वथा लघुत्वं भवति तदा
‘kevaḷagnānādi guṇonā sthānarūp nij shuddhātmā ja upādey chhe’ evī ruchirūp
nishchayasamyaktva je pahelān tapashcharyānī avasthāmān bhāvit karyun hatun. (bhāvyun hatun – anubhavyun
hatun) tenā phaḷabhūt, samasta jīvādi tattvonā viṣhayamān viparīt - abhinivesharahit
pariṇatirūp ‘param kṣhāyikasamyaktva’ kahevāy chhe. 1.
pūrve chhadmastha avasthāmān bhāvit karelā (bhāvanāmān āvelā, anubhavelā) nirvikār
svasamvedanagnānanā phaḷabhūt, yugapad lok ane alokanī samasta vastuonā visheṣhone
jāṇanār ‘kevaḷagnān’ chhe. 2. je nirvikalpa evā svashuddhātmasattānā avalokanarūp darshan pūrve
bhāvit karyun hatun tenā ja phaḷabhūt, yugapad lokālokanī samasta vastuonā sāmānyane grahaṇ
karanār ‘kevaḷadarshan’ chhe. 3. ātmasvarūpathī chalit thavānun koī kāraṇ utpanna thatān ghor
pariṣhah ke upasargādine viṣhe nijanirañjan paramātmānā dhyānamān pūrve je dhairyanun avalamban
karyun hatun tenā ja phaḷabhūt, anant padārthone jāṇavāmān khedanā abhāvarūp ‘anantavīrya’
chhe. 4. sūkṣhma atīndriy kevaḷagnānano viṣhay hovāne līdhe siddhonā svarūpane ‘sūkṣhmatva’
kahevāy chhe. 5. ek dīvānā prakāshamān jem anek dīvāno prakāsh samāī jāy chhe, tem
ek siddhanā kṣhetramān saṅkar
- vyatikar doṣh vinā anant siddhone avakāsh devānun sāmarthya te
‘avagāhan’ guṇ kahevāy chhe. 6. jo siddha sarvathā guru hoy to loḍhānā piṇḍanī jem te
nīche paḍe; ane jo sarvathā laghu hoy to pavanathī prerit ākoliyānā rūnī jem sadāy
ūḍyā ja kare; paṇ em nathī. tethī temane ‘agurulaghu’ guṇ kahevāmān āve chhe.
7

Page 50 of 272
PDF/HTML Page 62 of 284
single page version

background image
वाताहतार्कतूलवत्सर्वदैव भ्रमणमेव स्यान्न च तथा तस्मादगुरुलघुत्वगुणोऽभिधीयते । सहज-
शुद्धस्वरूपानुभवसमुत्पन्नरागादिविभावरहितसुखामृतस्य यदेकदेशसंवेदनं कृतं पूर्वं तस्यैव फल-
भूतमव्याबाधमनन्तसुखं भण्यते । इति मध्यमरुचिशिष्यापेक्षया सम्यक्त्वादिगुणाष्टकं भणितम् ।
विस्तररुचिशिष्यं प्रति पुनर्विशेषभेदनयेन निर्गतित्वं, निरिन्द्रियत्वं, निष्कायत्वं, निर्योगत्वं,
निर्वेदत्वं, निष्कषायत्वं, निर्नामत्वं, निर्गोत्रत्वं, निरायुषत्वमित्यादिविशेषगुणास्तथैवास्तित्व-
वस्तुत्वप्रमेयत्वादिसामान्यगुणाः स्वागमाविरोधेनानन्ता ज्ञातव्याः । संक्षेपरुचिशिष्यं प्रति
पुनर्विवक्षिताभेदनयेनानन्तज्ञानादिचतुष्टयम्, अनन्तज्ञानदर्शनसुखत्रयं, केवलज्ञानदर्शनद्वयं,
साक्षादभेदनयेन शुद्धचैतन्यमेवैको गुण इति । पुनरपि कथंभूताः सिद्धाः ? चरमशरीरात्
किञ्चिदूना भवन्ति । तत् किञ्चिदूनत्वं शरीरोपाङ्गजनितनासिकादिछिद्राणामपूर्णत्वे सति
यस्मिन्नेव क्षणे सयोगिचरमसमये त्रिंशत्प्रकृति – उदयविच्छेदमध्ये शरीरोपाङ्गनामकर्मविच्छेदो
जातस्तस्मिन्नेव क्षणे जातमिति ज्ञातव्यम् । कश्चिदाह — यथा प्रदीपस्य भाजनाद्यावरणे गते
7. sahajashuddhasvarūp – anubhavathī utpanna, rāgādi vibhāvarahit sukhāmr̥utanun ekadesh samvedan
je pahelā karyun hatun tenā ja phaḷībhūt ‘avyābādh anantasukh’ kahevāmān āve chhe. 8. e
pramāṇe madhyamaruchivāḷā shiṣhya māṭe samyaktvādi āṭh guṇonun kathan karyun.
vistāraruchi shiṣhyane māṭe visheṣh bhedanaye nirgatitva (gatirahitapaṇun) nirindriyatva
(indriyarahitapaṇun), niṣhkāyatva (sharīrarahitapaṇun), niryogatva (yogarahitapaṇun), nirvedatva
(vedarahitapaṇun), niṣhkaṣhāyatva (kaṣhāyarahitapaṇun), nirnāmatva (nāmarahitapaṇun), nirgotratva
(gotrarahitapaṇun), nirāyuṣhatva (āyuṣhyarahitapaṇun) — ityādi visheṣh guṇo temaj astitva,
vastutva, prameyatvādi sāmānya guṇo sva - āgamathī avirodhapaṇe (jaināgam anusār) anant
jāṇavā.
saṅkṣheparuchi shiṣhya māṭe vivakṣhit abhedanaye (siddhane) anantagnān ādi chār guṇ
athavā anantagnān, anantadarshan ane anantasukh e traṇ guṇ athavā kevaḷagnān ane
kevaḷadarshan e be guṇ chhe; sākṣhāt abhedanayathī shuddhachaitanya ja ek guṇ chhe.
vaḷī te siddho kevā chhe? charam (antim) sharīrathī kāīk nyūn chhe. te kiñchit nyūnapaṇun
chhe te, sharīr - upāṅgajanit nāsikādi chhidro apūrṇa hovāthī je kṣhaṇe sayogī guṇasthānanā
charam samaye trīs prakr̥itionā udayano nāsh thayo, temān sharīropāṅg nāmakarmano paṇ nāsh
thayo te ja kṣhaṇe thaī gayun em jāṇavun. koī shaṅkā kare ke — jem dīvāne ḍhāṅkanār pātra ādi

Page 51 of 272
PDF/HTML Page 63 of 284
single page version

background image
प्रकाशस्य विस्तारो भवति तथा देहाभावे लोकप्रमाणेन भाव्यमिति ? तत्र परिहारमाह —
प्रदीपसम्बन्धी योऽसौ प्रकाशविस्तारः पूर्वं स्वभावेनैव तिष्ठति पश्चादावरणं जातं; जीवस्य
तु लोकमात्रसंख्येयप्रदेशत्वं स्वभावो भवति यस्तु प्रदेशानां सम्बन्धी विस्तारः स स्वभावो न
भवति । कस्मादिति चेत्, पूर्वं लोकमात्रप्रदेशा विस्तीर्णा निरावरणास्तिष्ठन्ति, पश्चात्
प्रदीपवदावरणं जातमेव । तन्न, किन्तु पूर्वमेवानादिसन्तानरूपेण शरीरेणावृतास्तिष्ठन्ति ततः
कारणात्प्रदेशानां संहारो न भवति, विस्तारश्च शरीरनामकर्माधीन एव, न च स्वभावस्तेन
कारणेन शरीराभावे विस्तारो न भवति । अपरमप्युदाहरणं दीयते — यथा
हस्तचतुष्टयप्रमाणवस्त्रं पुरुषेण मुष्टौ बद्धं तिष्ठति पुरुषाभावे सङ्कोचविस्तारौ वा न करोति,
निष्पत्तिकाले सार्द्रं मृन्मयभोजनं वा शुष्कं सज्जलाभावे सति; तथा जीवोऽपि
पुरुषस्थानीयजलस्थानीयशरीराभावे विस्तारसंकोचौ न करोति । यत्रैव मुक्तस्तत्रैव तिष्ठतीति
ये केचन वदन्ति, तन्निषेधार्थं पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाद्बन्धच्छेदात्तथा गतिपरिणामात् चेति
dūr thatān, dīvānā prakāshano vistār thaī jāy chhe; tem sharīrano abhāv thatān siddhano ātmā
paṇ phelāīne lokapramāṇ thaī javo joīe. tenun samādhān karavāmān āve chheḥ — dīpakanā
prakāshano je vistār chhe te pahelān svabhāvathī ja hoy chhe, pāchhaḷathī te dīpakane āvaraṇ
thayun chhe; parantu jīvane to lokapramāṇ asaṅkhyātapradeshīpaṇun svabhāv chhe, pradeshono je vistār
te svabhāv nathī. prashnaḥ — ‘em shā māṭe? pahelān jīvanā lokapramāṇ pradesho vistīrṇa
( – lokamān phelāyelā), nirāvaraṇ hoy chhe ane pāchhaḷathī dīvānī jem āvaraṇ thayun chhe.’
uttaraḥ — e pramāṇe nathī. parantu jīvanā pradesh to pahelethī ja anādi-santānarūpe sharīrathī
āvr̥utta rahyā chhe, tethī (jīvanā) pradeshono saṅkoch (pāchhaḷathī) thato nathī. vaḷī vistār
sharīranāmakarmane ādhīn ja chhe, svabhāv nathī; te kāraṇe sharīrano abhāv thatān pradeshono
vistār thato nathī. ahīn anya paṇ udāharaṇ āpavāmān āve chheḥ (1) jem chār hāth
lāmbun vastra koī manuṣhye muṭhṭhīmān rākhyun hoy te, (mūṭhṭhī kholī nākhyā pachhī) puruṣhanā abhāvamān
saṅkoch ke vistār karatun nathī, athavā (2) jem bhīnī māṭīnun vāsaṇ banatī vakhate saṅkoch
ane vistārane prāpta thāy chhe, paṇ jyāre te sukāī jāy chhe tyāre jaḷano abhāv thavāthī
saṅkoch ane vistār pāmatun nathī; tem (mukta) jīv paṇ (1) puruṣhasthānīy athavā
(2) jaḷasthānīy sharīrano abhāv thatān saṅkoch – vistār pāmato nathī.
koī kahe chhe ke ‘‘jīv jyān mukta thāy chhe tyān ja rahe chhe’’ teno niṣhedh karavā
māṭe, pūrvanā prayogathī, asaṅg hovāthī, bandhano chhed thavāthī tathā gati pariṇāmathī – ā chār

Page 52 of 272
PDF/HTML Page 64 of 284
single page version

background image
हेतुचतुष्टयेन तथैवाविद्धकुलालचक्रवद् व्यपगतलेपालाबुवदेरण्डबीजवदग्निशिखावच्चेति
दृष्टान्तचतुष्टयेन च स्वभावोर्द्धगमनं ज्ञातव्यं, तच्च लोकाग्रपर्यन्तमेव, न च परतो
धर्मास्तिकायाभावादिति । ‘नित्या’ इति विशेषणं तु, मुक्तात्मनां कल्पशतप्रमितकाले गते
जगति शून्ये जाते सति पुनरागमनं भवतीति सदाशिववादिनो वदन्ति, तन्निषेधार्थं विज्ञेयम् ।
‘उत्पादव्ययसंयुक्तत्वं’, विशेषणं, सर्वथैवापरिणामित्वनिषेधार्थमिति । किञ्च विशेषः
निश्चलाविनश्वरशुद्धात्मस्वरूपाद्भिन्नं सिद्धानां नारकादिगतिषु भ्रमणं नास्ति
कथमुत्पादव्ययत्वमिति ? तत्र परिहारः — आगमकथितागुरुलघुषट्स्थानपतितहानिवृद्धिरूपेण
येऽर्थपर्यायास्तदपेक्षया अथवा येन येनोत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण प्रतिक्षणं ज्ञेयपदार्थाः परिणमन्ति
तत्परिच्छित्त्याकारेणानीहितवृत्त्या सिद्धज्ञानामपि परिणमति तेन कारणेनोत्पादव्ययत्वम्, अथवा
व्यञ्जनपर्यायापेक्षया संसारपर्यायविनाशः सिद्धपर्यायोत्पादः, शुद्धजीवद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति । एवं
hetuo dvārā, temaj kumbhāranā ghūmatā chākanī jem, jeno māṭīno lep dūr thayo hoy evā
tumbaḍānī jem, eraṇḍanā bījanī jem ane agninī shikhānī jem — ā chār draṣhṭānto dvārā,
jīvane ‘svabhāvathī ja ūrdhvagaman jāṇavun,’ ane te (ūrdhvagaman) lokanā agrabhāg sudhī
ja thāy chhe ethī āgaḷ thatun nathī, kemake dharmāstikāyano (āgaḷ) abhāv chhe.
‘siddha bhagavān nitya chhe’ em je ‘nitya’ visheṣhaṇ chhe te, sadāshivavādī em kahe
chhe ke ‘kalpapramāṇ samay vītye jyāre jagat shūnya thaī jāy chhe tyāre mukta jīvonun sansāramān
punarāgaman thāy chhe, teno niṣhedh karavā māṭe chhe, em jāṇavun.
siddha bhagavānanun ek visheṣhaṇ ‘utpād – vyayasanyuktapaṇun’ evun chhe, te sarvathā
apariṇāmīpaṇāno niṣhedh karavā māṭe chhe.
vaḷī ahīn visheṣh samajāvavāmān āve chheḥ — nishchaḷ avinashvar shuddhātmasvarūpathī
bhinna nārakādi gatimān siddhone bhramaṇ hotun nathī, to siddhomān utpād - vyay kevī rīte
hoy? tenun samādhānaḥ — (1) āgamamān kahyā pramāṇe agurulaghuguṇanā ṣhaṭsthānapatit
hāni - vr̥uddhirūpe je arthaparyāyo chhe te apekṣhāe (siddha bhagavānane utpād - vyay ghaṭe chhe),
athavā (2) gney padārtho potānā je je utpād - vyay - dhrauvyarūpe prati samay pariṇame chhe tenī
gnaptinā ākāre anīhitavr̥uttie (vinā ichchhāe) siddhanun gnān paṇ pariṇame chhe te kāraṇe
siddha bhagavānane utpād - vyay ghaṭe chhe, athavā (3) vyañjan paryāyanī apekṣhāe siddhone
sansār paryāyano vināsh, siddhaparyāyano utpād ane shuddha jīvadravyapaṇe dhrauvya chhe.

Page 53 of 272
PDF/HTML Page 65 of 284
single page version

background image
नयविभागेन नवाधिकारैजीवद्रव्यं ज्ञातव्यम् अथवा तदेव बहिरात्मान्तरात्मपरमात्मभेदेन त्रिधा
भवति । तद्यथा — स्वशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नवास्तवसुखात्प्रतिपक्षभूतेनेन्द्रियसुखेनासक्तो
बहिरात्मा, तद्विलक्षणोऽन्तरात्मा । अथवा देहरहितनिजशुद्धात्मद्रव्यभावनालक्षणभेदज्ञान-
रहितत्वेन देहादिपरद्रव्येष्वेकत्वभावनापरिणतो बहिरात्मा, तस्मात्प्रतिपक्षभूतोऽन्तरात्मा । अथवा
हेयोपादेयविचारकचित्तं, निर्दोषपरमात्मनो भिन्न रागादयो दोषाः, शुद्धचैतन्यलक्षण आत्मा,
इत्युक्तलक्षणेषु चित्तदोषात्मसु त्रिषु वीतरागसर्वज्ञप्रणीतेषु अन्येषु वा पदार्थेषु यस्य
परस्परसापेक्षनयविभाजेन श्रद्धानं ज्ञानं च नास्ति स बहिरात्मा, तस्माद्विसदृशोऽन्तरात्मेति
रूपेण बहिरात्मान्तरात्मनोर्लक्षणं ज्ञातव्यम् । परमात्मलक्षणं कथ्यते — सकलविमलकेवलज्ञानेन
येन कारणेन समस्तं लोकालोकं जानाति व्याप्नोति तेन कारणेन विष्णुर्भण्यते ।
परमब्रह्मसंज्ञनिजशुद्धात्मभावनासमुत्पन्नसुखामृततृप्तस्य सत उर्वशीरम्भातिलोत्तमाभिर्देव-
कन्याभिरपि यस्य ब्रह्मचर्यव्रतं न खण्डितं स परमब्रह्म भण्यते । केवलज्ञानादिगुणैश्वर्ययुक्तस्य
e rīte nayavibhāgathī nav adhikāro dvārā jīvadravya jāṇavun.
athavā te ja (jīv) bahirātmā, antarātmā ane paramātmānā bhedathī traṇ prakārano
chhe. te ā pramāṇeḥ — svashuddhātmasamvittithī utpanna vāstavik sukhathī pratipakṣhabhūt
indriyasukhamān āsakta (jīv) bahirātmā chhe ane tenāthī vilakṣhaṇ jīv antarātmā chhe;
athavā deharahit nijashuddhātmadravyanī bhāvanā jenun lakṣhaṇ chhe evā bhedagnānathī rahit hovāthī
dehādi paradravyomān ekatvabhāvanārūp pariṇamelo jīv bahirātmā chhe, tenāthī pratipakṣhabhūt
antarātmā chhe. athavā hey ane upādeyano vichār karanārun ‘chitta’, nirdoṣh paramātmāthī
bhinna rāgādi ‘doṣh’ ane shuddhachaitanyalakṣhaṇ ‘ātmā’; — e traṇanān tathā vītarāg
– sarvagnapraṇīt anya padārthonān jene paraspar sāpekṣha nayavibhāgathī shraddhān ane gnān nathī
te bahirātmā chhe, tenāthī viruddha antarātmā chhe — e rīte bahirātmā ane antarātmānun
lakṣhaṇ jāṇavun.
(have) paramātmānun lakṣhaṇ kahevāmān āve chheḥ — jethī sakaḷavimaḷ kevaḷagnānavaḍe
samasta lokālokane jāṇe chhe — vyāpe chhe, tethī ‘viṣhṇu’ kahevāy chhe. paramabrahma nāmak
nijashuddhātmānī bhāvanāthī utpanna sukhāmr̥utavaḍe tr̥upta hovāthī urvashī, rambhā, tilottamā vagere
devakanyāo vaḍe paṇ jemanun brahmacharyavrat khaṇḍit thatun nathī, te ‘paramabrahma’ kahevāy chhe.
kevaḷagnānādi guṇarūpī aishvaryathī sahit hovāne līdhe devendrādi paṇ te padanī abhilāṣhā

Page 54 of 272
PDF/HTML Page 66 of 284
single page version

background image
सतो देवेन्द्रादयोऽपि तत्पदाभिलाषिणः सन्तो यस्याज्ञां कुर्वन्ति स ईश्वराभिधानो भवति ।
केवलज्ञानशब्दवाच्यं गतं ज्ञानं यस्य स सुगतः, अथवा शोभनमविनश्वरं मुक्तिपदं गतः
सुगतः । ‘‘शिवं परमकल्याणं निर्वाणं १ज्ञानमक्षयम् । प्राप्तं मुक्तिपदं येन स शिवः
परिकीर्त्तितः ।१।’’ इति श्लोककथितलक्षणः शिवः । कामक्रोधादिदोषजयेनानन्त-
ज्ञानादिगुणसहितो जिनः । इत्यादिपरमागमकथिताष्टोत्तरसहस्रसंख्यनामवाच्यः परमात्मा
ज्ञातव्यः । एवमेतेषु त्रिविधात्मसु मध्ये मिथ्यादृष्टिभव्यजीवे बहिरात्मा व्यक्तिरूपेण तिष्ठति,
अन्तरात्मपरमात्मद्वयं शक्तिरूपेण भाविनैगमनयापेक्षया व्यक्तिरूपेण च । अभव्यजीवे
पुनर्बहिरात्मा व्यक्तिरूपेण अन्तरात्मपरमात्मद्वयं शक्तिरूपेणैव, न च भाविनैगमनयेनेति ।
यद्यभव्यजीवे परमात्मा शक्तिरूपेण वर्तते तर्हि कथमभव्यत्वमिति चेत् ? परमात्मशक्तेः
केवलज्ञानादिरूपेण व्यक्तिः न भविष्यतीत्यभव्यत्वं, शक्तिः पुनः शुद्धनयेनोभयत्र समाना ।
karatā thakā jemanī āgnā māne chhe te ‘īshvar’ nām pāme chhe. kevaḷagnān shabdathī vāchya,
‘su’ arthāt uttam, ‘gat’ arthāt gnān jemane chhe te ‘sugat’ chhe, athavā je shobhāyamān
avinashvar muktipadane pāmyā chhe te ‘sugat’ chhe. ‘‘शिवं परमकल्याणं निर्वाणं ज्ञानमक्षयम् । प्राप्तं
मुक्तिपदं येन स शिवः परिकीर्त्तितः ।१।’’ ( shiv eṭale paramakalyāṇ, nirvāṇ ane
akṣhayagnānarūp muktipadane je pāmyā chhe te ‘shiv2’ kahevāy chhe)’’ — e shlokamān kahel
lakṣhaṇavāḷā ‘shiv’ chhe. kām - krodhādi doṣhano jay karavāthī anantagnānādi guṇasahit te
‘jin’ chhe. – ityādi paramāgamamān kahel ek hajār ane āṭh nāmathī vāchya paramātmā
jāṇavā.
e pramāṇe ā trividh ātmāone viṣhe, mithyādraṣhṭi bhavyajīvamān bahirātmā
vyaktarūpe rahe chhe, antarātmā ane paramātmā — e be shaktirūpe rahe chhe ane
bhāvinaigamanayanī apekṣhāe vyaktirūpe paṇ rahe chhe. abhavyajīvamān bahirātmā vyaktarūpe
tathā antarātmā ane paramātmā — e be shaktirūpe ja rahe chhe; bhāvinaigamanayanī apekṣhāe
paṇ temān antarātmā ane paramātmā vyaktirūpe rahetī nathī. prashnaḥ — jo abhavyajīvamān
paramātmā shaktirūpe rahe to tenāmān abhavyatva kevī rīte chhe? uttaraḥ — abhavyajīvamān
paramātmashaktinī vyaktatā kevaḷagnānādirūpe nahi thāy tethī tenāmān abhavyatva chhe ane
shakti to ( – paramātmashakti to) shuddhanayanī apekṣhāe abhavya ane bhavya bannemān samān
१. ‘शांतम्’ इति पाठान्तरम् ।
2. āptasvarūp gā. 24

Page 55 of 272
PDF/HTML Page 67 of 284
single page version

background image
यदि पुनः शक्तिरूपेणाप्यभव्यजीवे केवलज्ञानं नास्ति तदा केवलज्ञानावरणं न घटते ।
भव्याभव्यद्वयं पुनरशुद्धनयेनेति भावार्थः । एवं यथा मिथ्यादृष्टिसंज्ञे बहिरात्मनि नयविभागेन
दर्शितमात्मत्रयं तथा शेषगुणस्थानेष्वपि । तद्यथा — बहिरात्मावस्थायामन्तरात्मपरमात्मद्वयं
शक्तिरूपेण भाविनैगमनयेन व्यक्तिरूपेण च विज्ञेयम्, अन्तरात्मावस्थायां तु बहिरात्मा
भूतपूर्वनयेन घृतघटवत्, परमात्मस्वरूपं तु शक्तिरूपेण भाविनैगमनयेन व्यक्तिरूपेण च ।
परमात्मावस्थायां पुनरन्तरात्मबहिरात्मद्वयं भूतपूर्वनयेनेति । अथ त्रिधात्मानं गुणस्थानेषु
योजयति । मिथ्यात्वसासादनमिश्रगुणस्थानत्रये तारतम्यन्यूनाधिकभेदेन बहिरात्मा ज्ञातव्यः,
अविरतगुणस्थाने तद्योग्याशुभलेश्यापरिणतो जघन्यान्तरात्मा, क्षीणकषायगुणस्थाने पुनरुत्कृष्टः,
अविरतक्षीणकषाययोर्मध्ये मध्यमः, सयोग्ययोगिगुणस्थानद्वये विवक्षितैकदेशशुद्धनयेन
सिद्धसदृशः परमात्मा, सिद्धस्तु साक्षात्परमात्मेति । अत्र बहिरात्मा हेयः,
chhe. vaḷī jo abhavya jīvamān shaktirūpe paṇ kevaḷagnān na hoy to tene kevaḷagnānāvaraṇ
karma siddha thatun nathī. bhavyapaṇun ane abhavyapaṇun — e banne ashuddhanayanī apekṣhāe chhe, em
bhāvārtha chhe.
e pramāṇe jem ‘mithyādraṣhṭi’ sañgnāvāḷā bahirātmāmān nayavibhāgathī traṇ ātmā
batāvyā tem bākīnān guṇasthānomān paṇ samajavā. te āvī rīte — bahirātmaavasthāmān
antarātmā ane paramātmā — e banne shaktirūpe ane bhāvinaigamanayathī vyaktirūpe paṇ rahe
chhe, em jāṇavun. antarātma – avasthāmān bahirātmā bhūtapūrvanaye tathā ghīnā ghaḍānī jem ane
paramātmasvarūp shaktirūpe tathā bhāvinaigamanayathī vyaktirūpe paṇ rahe chhe. paramātma -
avasthāmān antarātmā ane bahirātmā banne bhūtapūrvanayathī rahe chhe.
have, traṇe prakāranā ātmāone guṇasthānomān ghaṭāve chheḥ mithyātva, sāsādan
ane mishra — e traṇ guṇasthānomān tāratamyarūp nyūnādhik bhedathī bahirātmā jāṇavo.
avirat guṇasthānamān tene yogya ashubhaleshyārūpe pariṇamel (jīv) jaghanya antarātmā
chhe ane kṣhīṇakaṣhāy guṇasthānamān utkr̥uṣhṭa antarātmā chhe; avirat ane kṣhīṇakaṣhāy
guṇasthānanī vachchenān guṇasthānomān madhyam antarātmā chhe; sayogī ane ayogī
guṇasthānamān vivakṣhit ekadeshashuddhanayanī apekṣhāe siddhasadrash paramātmā chhe ane siddha
to sākṣhāt paramātmā chhe.
ahīn bahirātmā hey chhe, upādeyabhūt anantasukhano sādhak hovāthī antarātmā

Page 56 of 272
PDF/HTML Page 68 of 284
single page version

background image
उपादेयभूतस्यानन्तसुखसाधकत्वादन्तरात्मोपादेयः, परमात्मा पुनः साक्षादुपादेय इत्यभिप्रायः ।
एवं षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायप्रतिपादकप्रथमाधिकारमध्ये नमस्कारादिचतुर्दशगाथाभिर्नवभिरन्तर-
स्थलैर्जीवद्रव्यकथनरूपेण प्रथमोऽन्तराधिकारः समाप्तः ।।१४।।
अतः परं यद्यपि शुद्धबुद्धैकस्वभावं परमात्मद्रव्यमुपादेयं भवति तथापि
हेयरूपस्याजीवद्रव्यस्य गाथाष्टकेन व्याख्यानं करोति । कस्मादिति चेत् ? हेयतत्त्वपरिज्ञाने सति
पञ्चादुपादेयस्वीकारो भवतीति हेतोः । तद्यथा —
अज्जीवो पुण णेओ पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं ।
कालो पुग्गल मुत्तो रूवादिगुणो अमुत्ति सेसा दु (हु) ।।१५।।
अजीवः पुनः ज्ञेयः पुद्गलः धर्मः अधर्मः आकाशम् ।
कालः पुद्गलः मूर्त्तः रूपादिगुणः अमूर्त्ताः शेषाः तु ।।१५।।
upādey1 chhe ane paramātmā to sākṣhāt upādey1 chhe — evo abhiprāy chhe.
ā rīte ṣhaḍdravya – pañchāstikāyanā pratipādak pratham adhikāramān namaskāragāthādi chaud
gāthā dvārā nav antarasthaḷ vaḍe jīvadravyanā kathanarūpe pratham antarādhikār pūro thayo. 14.
have pachhī, joke shuddha-buddhaekasvabhāv jeno chhe tevun paramātmadravya upādey2 chhe. topaṇ
heyarūp3 ajīvadravyanun āṭh gāthā vaḍe vyākhyān kare chhe. shā māṭe? pahelān hey tattvanun parignān
thatān pachhī upādey tattvano svīkār thāy chhe te kāraṇe. te vyākhyān ā pramāṇe chheḥ —
gāthā 15
gāthārthaḥ — pudgal, dharma, adharma, ākāsh ane kāḷ — e ajīv dravya jāṇavān,
rūpādi guṇanun dhārak pudgal mūrta dravya chhe ane bākīnān (chār) amūrta chhe.
1. ā pragaṭ karavā yogya tarīke upādey chhe. te paryāy hovāthī āshray karavā yogya nathī. āshray karavā yogya
to sadā nij trikāḷ dhruv shuddhātmā ja chhe. juo gāthā 15 nī bhūmikā tathā niyamasār gāthā 50.
2. ā āshray karavā yogya tarīke sadā upādey chhe.
3. teno āshray chhoḍavā yogya hovāthī hey chhe.
ab ajīvakau sunau vilās, pudgal dharma adharma akās;
kāl, tahān mūrat pudgalā, rūpādik yut, sheṣh na ralā. 15.

Page 57 of 272
PDF/HTML Page 69 of 284
single page version

background image
व्याख्या — ‘‘अज्जीवो पुण णेओ’’ अजीवः पुनर्ज्ञेयः । सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयं
शुद्धोपयोगः, मतिज्ञानादिरूपो विकलोऽशुद्धोपयोग इति द्विविधोपयोगः,
अव्यक्तसुखदुःखानुभवनरूपा कर्मफलचेतना, तथैव मतिज्ञानादिमनःपर्ययपर्यन्तमशुद्धोपयोग
इति, स्वेहापूर्वेष्टानिष्टविकल्परूपेण विशेषरागद्वेषपरिणमनं कर्मचेतना, केवलज्ञानरूपा
शुद्धचेतना इत्युक्तलक्षणोपयोगश्चेतना च यत्र नास्ति स भवत्यजीव इति विज्ञेयः । ‘पुण’
पुनः पश्चाज्जीवाधिकारानन्तरं । ‘‘पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं कालो’’ स च
पुद्गलधर्माधर्माकाशकालद्रव्यभेदेन पञ्चधा । पूरणगलनस्वभावत्वात्पुद्गल इत्युच्यते ।
गतिस्थित्यवगाहवर्त्तनालक्षणा धर्माधर्माकाशकालाः, ‘‘पुग्गल मुत्तो’’ पुद्गलो मूर्त्तः ।
कस्मात् ? ‘‘रूवादिगुणो’’ रूपादिगुणसहितो यतः । ‘‘अमुत्ति सेसा हु’’
रूपादिगुणाभावादमूर्त्ता भवन्ति पुद्गलाच्छेषाश्चत्वार इति । तथाहि — यथा
अनन्तज्ञानदर्शनसुखवीर्यगुणचतुष्टयं सर्वजीवसाधारणं तथा रूपरसगन्धस्पर्शगुणचतुष्टयं
ṭīkāḥ — ‘‘अज्जीवो पुण णेओ’’ vaḷī, ajīv jāṇavā yogya chhe. sakaḷavimaḷ
kevaḷagnān ane kevaḷadarshan e banne shuddha upayog chhe, matignānādirūp vikal - ashuddha
upayog chhe; e rīte upayog be prakāre chhe. avyakta sukh - duḥkhanā anubhavarūp
‘karmaphaḷachetanā’ chhe, tem ja matignānathī manaḥparyayagnānaparyant ashuddhopayogarūp evī,
svaihāpūrvak iṣhṭa - aniṣhṭa, vikalparūpe visheṣh rāg - dveṣhanā pariṇamanarūp ‘karmachetanā’ chhe,
kevaḷagnānarūp ‘shuddhachetanā’ chhe. e rīte upar kahyā pramāṇenā lakṣhaṇavāḷān upayog ane
chetanā jyān nathī te ajīv chhe, em jāṇavun; ‘पुण’ pachhī, arthāt jīv adhikāranī pachhī
‘‘पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं कालो’’ ane te (ajīv) pudgal, dharma, adharma, ākāsh ane
kāḷadravyanā bhedathī pāñch prakāre chhe.
pūraṇ ane galanano svabhāv hovāthī pudgal kahevāy chhe. gati, sthiti, avagāh
ane vartanā (heturūp) lakṣhaṇavāḷān (kramapūrvak) dharma, adharma, ākāsh ane kāḷadravya chhe.
‘‘पुग्गल मुत्तो’’ pudgal mūrta chhe. shā māṭe? ‘‘रूवादिगुणो’’ rūpādi guṇavāḷun chhe. māṭe. ‘‘अमुत्ति
सेसा हु’’ pudgal sivāyanān bākīnān chār dravyo rūpādi guṇo vinānān hovāthī amūrta chhe.
te ā rīte —
jem anantagnān, darshan, sukh ane vīrya — e chāre guṇ sarva jīvomān sāmānya chhe
tem rūp, ras, gandh ane sparsha — e chāre guṇ sarva pudgalomān sāmānya chhe ane jem
8

Page 58 of 272
PDF/HTML Page 70 of 284
single page version

background image
सर्वपुद्गलसाधारणं, यथा च शुद्धबुद्धैकस्वभावसिद्धजीवे अनन्तचतुष्टयमतीन्द्रियं तथैव
शुद्धपुद्गलपरमाणुद्रव्ये रूपादिचतुष्टयमतीन्द्रियं, यथा रागादिस्नेहगुणेन कर्मबन्धावस्थायां
ज्ञानादिचतुष्टयस्याशुद्धत्वं तथा स्निग्धरूक्षत्वगुणेन द्वयणुकादिबन्धावस्थायां रूपादि-
चतुष्टयस्याशुद्धत्वं, यथा निःस्नेहनिजपरमात्मभावनाबलेन रागादिस्निग्धत्वविनाशे सत्यनंत-
चतुष्टयस्य शुद्धत्वं तथा जघन्यगुणानां बन्धो न भवतीति वचनात्परमाणुद्रव्ये स्निग्धरूक्षत्व-
गुणस्य जघन्यत्वे सति रूपादिचतुष्टयस्य शुद्धत्वमवबोद्धव्यमित्यभिप्रायः ।।१५।।
अथ पुद्गलद्रव्यस्य विभावव्यञ्जनपर्यायान्प्रतिपादयति : —
सद्दो बंधो सुहुमो थूलो संठाणभेदतमछाया ।
उज्जोदादवसहिया पुग्गलदव्वस्स पज्जाया ।।१६।।
शब्दः बन्धः सूक्ष्मः स्थूलः संस्थानभेदतमश्छायाः ।
उद्योतातपसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य पर्यायाः ।।१६।।
shuddha – buddha – ek – svabhāvavāḷā siddha jīvamān anantachatuṣhṭay atīndriy chhe, tem ja shuddha pudgal
evā paramāṇudravyamān rūpādi chatuṣhṭay atīndriy chhe. jem rāgādi snehaguṇathī karmabandhanī
avasthāmān gnānādi chatuṣhṭayanun ashuddhapaṇun chhe, tem snigdha - rūkṣhatvaguṇathī dvi – aṇukādi bandh
- avasthāmān rūpādi chatuṣhṭayanun ashuddhapaṇun chhe. jem sneharahit nijaparamātmabhāvanānā baḷe
rāgādi snigdhatvano vināsh thatān anantachatuṣhṭay shuddha hoy chhe. tem ‘jaghanya guṇono bandh
thato nathī’’ e vachan anusār paramāṇudravyamān snigdha-rūkṣhatvaguṇanī jaghanyatā hotān rūpādi
chatuṣhṭayanun shuddhapaṇun hoy chhe, em jāṇavun. āvo abhiprāy chhe. 15.
have, pudgal dravyanā vibhāvavyañjanaparyāyonun pratipādan kare chheḥ —
gāthā 16
gāthārthaḥ — shabda, bandh, sūkṣhma, sthūḷ, sansthān, bhed, tam, chhāyā, udyot ane
ātap pudgal dravyanā paryāyo chhe.
shabda bandh sūkṣham aru thūl, sansathān aru bhed samūl;
tam chhāyā ātāp ujās, pudgal ke paryāy samās. 16

Page 59 of 272
PDF/HTML Page 71 of 284
single page version

background image
व्याख्या — शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमच्छायातपोद्योतसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य
पर्याया भवन्ति । अथ विस्तरः — भाषात्मकोऽभाषात्मकश्च द्विविधः शब्दः ।
तत्राक्षरानक्षरात्मभेदेन भाषात्मको द्विधा भवति । तत्राप्यक्षरात्मकः संस्कृत-
प्राकृतापभ्रन्शपैशाचिकादिभाषाभेदेनार्यम्लेच्छमनुष्यादिव्यवहारहेतुर्बहुधा । अनक्षरात्मकस्तु
द्वीन्द्रियादितिर्यग्जीवेषु सर्वज्ञदिव्यध्वनौ च । अभाषात्मकोऽपि प्रायोगिकवैस्रसिकभेदेन द्विविधः ।
‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि सुषिरं वंशादिकं विदुः ।१।’’
इति श्लोककथितक्रमेण प्रयोगे भवः प्रायोगिकश्चतुर्धा भवति । विस्रसा स्वभावेन भवो
वैस्रसिको मेघादिप्रभवो बहुधा । किञ्च शब्दातीतनिजपरमात्मभावनाच्युतेन
शब्दादिमनोज्ञमनोज्ञपञ्चेन्द्रियविषयासक्तेन च जीवेन यदुपार्जितं सुस्वरदुःस्वरनामकर्म तदुदयेन
यद्यपि जीवे शब्दो दृश्यते तथापि स जीवसंयोगेनोत्पन्नत्वाद् व्यवहारेण जीवशब्दो भण्यते,
ṭīkāḥ — shabda, bandh, sūkṣhmatā, sthūḷatā, sansthān, bhed, tam, chhāyā, ātap ane
udyot pudgal dravyanā paryāyo chhe.
have, vistār batāve chheḥ — bhāṣhātmak ane abhāṣhātmak em shabda be prakāre chhe,
tyān akṣhararūp ane anakṣhararūp bhedathī bhāṣhātmak shabdanā be bhed chhe. temān paṇ sanskr̥it,
prākr̥it, apabhransh, pishāchī ādi bhāṣhānā bhedathī, ārya ke mlechchha manuṣhyonā vyavahāranā
kāraṇe akṣharātmak bhāṣhā anek prakāranī chhe. anakṣharātmak bhāṣhā be indriyādi tiryañch
jīvomān ane sarvagnanī divyadhvanimān hoy chhe. abhāṣhātmak shabda paṇ ‘prāyogik’ ane
‘vaisrasik’ nā bhedathī be prakāre chhe.
‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि
सुषिरं वंशादिकं विदुः ।। (vīṇā ādinā shabdane ‘tat’, ḍhol ādinā shabdane ‘vitat’, mañjīrā
vagerenā avājane ‘ghan’ ane banshī ādinā shabdane ‘suṣhir’ kahe chhe.)1’’ e shlokamān kahelā
kram – pramāṇe prayogathī thayel evā ‘prāyogik’ shabda chār prakāranā chhe. visrasā eṭale
svabhāvathī thayel evā ‘vaisrasik’ shabda vādaḷān vagerethī thāy chhe, te anek prakāranā chhe.
visheṣhaḥ — shabdātīt nij paramātmānī bhāvanāthī chyut thayel, shabdādi manogna
ane amanogna pāñch indriyanā viṣhayomān āsakta jīve je susvar ane duḥsvar nāmanun
nāmakarma upārjit karyun hatun tenā udayathī joke jīvamān shabda dekhāy chhe, topaṇ te jīvanā
sanyogathī utpanna thayel hovāthī vyavahārathī jīvano shabda kahevāy chhe, parantu nishchayathī to
1. shrī pañchāstikāy tātparyavr̥utti gāthā 79 ṭīkā.

Page 60 of 272
PDF/HTML Page 72 of 284
single page version

background image
निश्चयेन पुनः पुद्गलस्वरूप एवेति । बन्धः कथ्यते — मृत्पिण्डादिरूपेण योऽसौ बहुधा बंधः
स केवलः पुद्गलबंधः, यस्तु कर्मनोकर्मरूपः स जीवपुद्गलसंयोगबंधः । किञ्च विशेष : —
कर्मबंधपृथग्भूतस्वशुद्धात्मभावनारहितजीवस्यानुपचरितासद्भूतव्यवहारेण द्रव्यबंधः, तथैवा-
शुद्धनिश्चयेन योऽसौ रागादिरूपो भावबंधः कथ्यते सोऽपि शुद्धनिश्चयनयेन पुद्गलबंध एव ।
बिल्वाद्यपेक्षया बदरादीनां सूक्ष्मत्वं, परमाणोः साक्षादिति; बदराद्यपेक्षया बिल्वादीनां स्थूलत्वं,
जगद्व्यापिनि महास्कन्धे सर्वोत्कृष्टमिति । समचतुरस्रन्यग्रोधसातिककुब्जवामन-
हुण्डभेदेनषट्प्रकारसंस्थानं यद्यपि व्यवहारनयेन जीवस्यास्ति तथाप्यसंस्थानाच्चिच्यमत्कार-
परिणतेर्भिन्नत्वान्निश्चयेन पुद्गलसंस्थानमेव; यद्यपि जीवादन्यत्र वृत्तत्रिकोणचतुष्कोणादि-
व्यक्ताव्यक्तरूपं बहुधा संस्थानं तदपि पुद्गल एव । गोधूमादिचूर्णरूपेण घृतखण्डादिरूपेण
बहुधा भेदो ज्ञातव्यः । दृष्टिप्रतिबन्धकोऽन्धकारस्तम इति भण्यते । वृक्षाद्याश्रयरूपा
te shabda pudgalasvarūp ja chhe.
have, bandhanun kathan karavāmān āve chheḥ — māṭīnā piṇḍādirūpe je ā anek prakārano
bandh chhe te to kevaḷ pudgalabandh ja chhe ane je karma – nokarmarūp bandh chhe te jīv ane
pudgalanā sanyogarūp bandh chhe. vaḷī visheṣhaḥ — karmabandhathī pr̥uthagbhūt svashuddhātmānī
bhāvanāthī rahit jīvane anupacharit asadbhūt vyavahārathī dravyabandh kahevāy chhe, tem ja
ashuddhanishchayanayathī je ā rāgādirūp bhāvabandh kahevāy chhe, te paṇ shuddhanishchayanayathī
pudgalabandh ja chhe.
bilvaphaḷ vagerenī apekṣhāe bor vagerenun sūkṣhmapaṇun chhe ane paramāṇune sākṣhāt
sūkṣhmapaṇun chhe. bor vagerenī apekṣhāe bilva vagerenun sthūḷapaṇun chhe ane traṇ lokamān vyāpta
mahāskandhane viṣhe sauthī adhik sthūḷatā chhe.
samachaturasra, nyagrodh, sātik, kubjak, vāman ane huṇḍakanā bhedathī chha prakāranān
sansthān joke vyavahāranayathī jīvane chhe, topaṇ sansthānarahit chaitanyachamatkāranī pariṇatithī
bhinna hovāthī nishchayanayathī te sansthān pudgalanān ja chhe. jīvathī bhinna je koī goḷ,
trikoṇ, chatuṣhkoṇ ādi vyakta - avyaktarūp anek prakāranān sansthān chhe te paṇ pudgal ja
chhe. ghaun vagerenā chūrṇarūp tathā ghī, khāṇḍ ādirūp anek prakāranā (sansthān) bhed jāṇavā.
draṣhṭine rokanār andhakārane ‘tam’ kahevāmān āve chhe.

Page 61 of 272
PDF/HTML Page 73 of 284
single page version

background image
मनुष्यादिप्रतिबिम्बरूपा च छाया विज्ञेया । उद्योतश्चंद्रविमाने खद्योतादितिर्यग्जीवेषु च भवति ।
आतप आदित्यविमाने अन्यत्रापि सूर्यकांतमणिविशेषादौ पृथ्वीकाये ज्ञातव्यः । अयमत्रार्थः
— यथा जीवस्य शुद्धनिश्चयेन स्वात्मोपलब्धिलक्षणे सिद्धस्वरूपे स्वभावव्यञ्जनपर्याये
विद्यमानेऽप्यनादिकर्मबंधवशात् स्निग्धरूक्षस्थानीयरागद्वेषपरिणामे सति स्वाभाविकपरमानंदैक-
लक्षणस्वास्थ्यभावभ्रष्ट नरनारकादिविभावव्यञ्जनपर्याया भवन्ति तथा पुद्गलस्यापि निश्चयनयेन
शुद्धपरमाण्ववस्थालक्षणे स्वभावव्यञ्जनपर्याये सत्यपि स्निग्धरूक्षत्वाद्बंधो भवतीति
वचनाद्रागद्वेषस्थानीयबंधयोग्यस्निग्धरूक्षत्वपरिणामे सत्युक्तलक्षणाच्छब्दादन्येऽपि आगमोक्त-
लक्षणाआकुञ्चनप्रसारणदधिदुग्धादयो विभावव्यञ्जनपर्याया ज्ञातव्याः । एवमजीवाधिकारमध्ये
पूर्वसूत्रोदितरूपादिगुणचतुष्टययुक्तस्य तथैवात्र सूत्रोदितशब्दादिपर्यायसहितस्य संक्षेपेणाणुस्कंध-
भेदभिन्नस्य पुद्गलद्रव्यस्य व्याख्यानमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथाद्वयं गतम् ।।१६।।
vr̥ukṣhādinā āshrayathī thanār tathā manuṣhyādinā paḍachhāyārūp je chhe tene chhāyā jāṇavī.
chandranā vimānamān tathā āgiyā vagere tiryañch jīvomān udyot hoy chhe.
sūryanā vimānamān ane bīje paṇ sūryakānta maṇi vagere visheṣh prakāranā pr̥ithvīkāyamān
ātap jāṇavo.
sārānsh e chhe ke — jevī rīte jīvane shuddhanishchayanayathī svātmopalabdhi jenun lakṣhaṇ
chhe evā siddhasvarūp svabhāvavyañjanaparyāy vidyamān hovā chhatān, anādi karmabandhanā vishe
snigdharūkṣhasthānīy ( – jem pudgal ane pudgal vachchenā bandhamān snigdharūkṣhatva nimittabhūt
hoy chhe tem jīv - pudgalanā bandhamān je nimittabhūt hoy chhe evā – ) rāg - dveṣhapariṇām thatān
svābhāvik paramānand jenun ek lakṣhaṇ chhe evā svāsthyabhāvathī bhraṣhṭa nar - nārakādi
vibhāvavyañjanaparyāyo thāy chhe; tevī rīte pudgalane paṇ nishchayanayathī shuddhaparamāṇurūp avasthā
jenun lakṣhaṇ chhe evo svabhāvavyañjanaparyāy hovā chhatān, ‘snigdharūkṣhapaṇāthī bandh thāy chhe’ e
vachanathī rāg - dveṣhasthānīy bandhayogya snigdharūkṣhatvapariṇām thatān, upar kahelā shabdādikathī
anya paṇ, āgamokta lakṣhaṇavāḷā saṅkoch - vistār, dahīn - dūdh vagere vibhāvavyañjanaparyāyo
jāṇavā.
ā rīte ajīv adhikārane viṣhe pūrvasūtramān kahelā rūpādi chār guṇayukta ane ā
sūtramān kahel shabdādi paryāyasahit, aṇu ane skandharūp bhedavāḷā pudgaladravyanā
saṅkṣhepavyākhyānanī mukhyatāthī pratham sthaḷamān be gāthāo pūrī thaī. 16.

Page 62 of 272
PDF/HTML Page 74 of 284
single page version

background image
अथ धर्मद्रव्यमाख्याति : —
गइपरिणयाण धम्मो पुग्गलजीवाण गमणसहयारी ।
तोयं जह मच्छाणं अच्छंताणेव सो णेई ।।१७।।
गतिपरिणतानां धम्मः पुद्गलजीवानां गमनसहकारी ।
तोयं यथा मत्स्यानां अगच्छतां नैव सः नयति ।।१७।।
व्याख्या — गतिपरिणतानां धर्मो जीवपुद्गलानां गमनसहकारिकारणं भवति ।
दृष्टान्तमाह — तोयं यथा मत्स्यानाम् । स्वयं तिष्ठतो नैव स नयति तानिति । तथाहि —
यथा सिद्धो भगवानमूर्त्तोऽपि निष्क्रियस्तथैवाप्रेरकोऽपि सिद्धवदनन्तज्ञानादिगुण-
स्वरूपोऽहमित्यादिव्यवहारेण सविकल्पसिद्धभक्तियुक्तानां निश्चयेन निर्विकल्पसमाधिरूप-
स्वकीयोपादानकारणपरिणतानां भव्यानां सिद्धगतेः सहकारिकारणं भवति । तथा
have, dharmadravyanun vyākhyān kare chheḥ —
gāthā 17
gāthārthaḥ — gaman karavāmān pariṇat pudgal ane jīvone gamanamān sahakārī
dharmadravya chhe; jem māchhalīone gaman karavāmān jaḷ sahakārī chhe tem. gaman nahi karatān
jīv ane pudgalone te ( – dharmadravya) gaman karāvatun nathī.
ṭīkāḥ — gatirūpe pariṇamelān jīv ane pudgalone gati karavāmān 1sahakārī kāraṇ
dharmadravya chhe. tenun draṣhṭānt kahe chheḥ jem māchhalīone gaman karavāmān sahāyak jaḷ chhe tem.
potānī jāte sthit hoy ( – svayam gati na karatān hoy) temane ( – evān jīv-pudgalone)
te gaman karāvatun nathī. te ā pramāṇeḥ — jevī rīte siddha bhagavān amūrtta hovā chhatān,
niṣhkriy temaj aprerak hovā chhatān ‘hun siddhasamān anant gnānādiguṇasvarūp chhun’ ityādi
vyavahārathī savikalpa siddhabhaktivāḷā evā, nishchayathī nirvikalpasamādhirūp nij
- upādānakāraṇapariṇat jīvone siddhagatinā sahakārī kāraṇ chhe, tevī rīte niṣhkriy, amūrtta
1. sahakārī kāraṇ = nimittakāṇ.
jīv ru pudgal gaman karāhi, sahakārī tab giniye tāhi;
dharmadravya jim jal māchhalā, baiṭhekūn na chalāvai balā. 17.

Page 63 of 272
PDF/HTML Page 75 of 284
single page version

background image
निष्क्रियोऽमूर्तो निष्प्रेरकोऽपि धर्मास्तिकायः स्वकीयोपादानकारणेन गच्छतां जीवपुद्गलानां
गतेः सहकारिकारणं भवति । लोकप्रसिद्धदृष्टान्तेन तु मत्स्यादीनां जलादिवदित्यभिप्रायः । एवं
धर्मद्रव्यव्याख्यानरूपेण गाथा गता ।।१७।।
अथाधर्मद्रव्यमुपदिशति : —
ठाणजुदाण अधम्मो पुग्गलजीवाण ठाणसहयारी ।
छाया जह पहियाणं गच्छंता णेव सो धरई ।।१८।।
स्थानयुतानां अधर्म्मः पुद्गलजीवानां स्थानसहकारी ।
छाया यथा पथिकानां गच्छतां नैव सः धरति ।।१८।।
व्याख्या — स्थानयुक्तानामधर्मः पुद्गलजीवानां स्थितेः सहकारिकारणं भवति । तत्र
दृष्टान्तः — छात्रा यथा पथिकानाम् । स्वयं गच्छतो जीवपुद्गलान् स नैव धरतीति ।
ane aprerak hovā chhatān paṇ dharmadravya, potānā upādānakāraṇathī gati karatān jīv ane
pudgalone gatimān sahakārī kāraṇ chhe — jem māchhalān vagerene jaḷ vagere gamanamān sahāyak
hovānun lokaprasiddha draṣhṭānt chhe tem. āvo abhiprāy chhe.
ā rīte dharmadravyanā vyākhyānarūpe ā gāthā pūrī thaī. 17.
have, adharmadravya viṣhe kahe chheḥ —
gāthā 18
gāthārthaḥ — sthitiyukta pudgal ane jīvone sthitimān sahakārī kāraṇ adharmadravya
chhe; jem chhānyo musāpharone sthitimān sahakārī chhe tem. gaman karatān jīv ane pudgalone
adharmadravya sthir karatun nathī ja.
ṭīkāḥ — sthitiyukta pudgal ane jīvone sthitimān sahakārī kāraṇ adharmadravya
chhe. tyān draṣhṭāntaḥ — jem chhānyo musāpharone sthitimān sahakārī kāraṇ chhe tem. svayam gati
karatān jīv ane pudgalone te sthir karatun nathī ja. te ā rīte — svasamvedanathī utpanna
tiṣhṭhai pudgal jīv su jabai, thiti – sahakārī hoy su tabai;
chhāyā jim panthīkū jāni, dravya adharma, gaman na vibhāni. 18.

Page 64 of 272
PDF/HTML Page 76 of 284
single page version

background image
तद्यथा — स्वसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतरूपं परमस्वास्थ्यं यद्यपि निश्चयेन स्वरूपे स्थितिकारणं
भवति तथा ‘‘सिद्धोऽहं सुद्धोऽहं अणंतणाणाइगुणसमिद्धोऽहं । देहपमाणो णिच्चो असंखदेसो
अमुत्तो य ।१।’’ इति गाथाकथितसिद्धभक्तिरूपेणेह पूर्वं सविकल्पावस्थायां सिद्धोऽपि यथा
भव्यानां बहिरङ्गसहकारिकारणं भवति तथैव स्वकीयोपादानकारणेन स्वयमेव तिष्ठतां
जीवपुद्गलानामधर्मद्रव्यं स्थितेः सहकारिकारणम् । लोकव्यवहारेण तु छायावद्वा पृथिवीवद्वेति
सूत्रार्थः । एवमधर्मद्रव्यकथनेन गाथा गता ।।१८।।
अथाकाशद्रव्यमाह : —
अवगासदाणजोग्गं जीवादीणं वियाण आयासं ।
जेण्हं लोगागासं अल्लोगागासमिदि दुविहं ।।१९।।
अवकाशदानयोग्यं जीवादीनां विजानीहि आकाशम् ।
जैनं लोकाकाशं अलोकाकाशं इति द्विविधम् ।।१९।।
sukhāmr̥utarūp param svāsthya joke nishchayanayathī svarūpamān sthitinun kāraṇ chhe tathā ‘‘सिद्धोऽहं
सुद्धोऽहं अणंतणाणाइगुणसमिद्धोऽहं । देहपमाणो णिच्चो असंखदेशो अमुत्तो च’’ । (hun siddha chhun, hun
shuddha chhun, anantagnānādi guṇono hun dhārak chhun, hun dehapramāṇ, nitya, asaṅkhyapradeshī ane amūrtta
chhun.)’’ e gāthāmān kahel siddhabhaktirūpe pahelān savikalpa avasthāmān siddha paṇ jem bhavyone
bahiraṅg sahakārī kāraṇ hoy chhe, tevī ja rīte potānā upādānakāraṇathī svayamev sthiti
dharatān jīv ane pudgalone adharmadravya sthitinun sahakārī kāraṇ chhe; lokavyavahārathī chhānyā
athavā pr̥ithvīnī māphak. ām sūtrārtha chhe.
e pramāṇe adharmadravyanā kathananī gāthā pūrī thaī. 18.
have, ākāshadravyanun kathan kare chheḥ –
gāthā 19
gāthārthaḥ — je jīvādi dravyone avakāsh devāne yogya chhe tene jinendradeve kahelun
ākāshadravya jāṇo. lokākāsh ane alokākāsh e rīte ākāsh be prakāranun chhe.
jīvādik sabakū avakāsh, dey dravya so ginūn ākāsh;
lok - alok doy vidhi akhyā, dev jineshvar jaisain lakhyā. 19.

Page 65 of 272
PDF/HTML Page 77 of 284
single page version

background image
व्याख्या — जीवादीनामवकाशदानयोग्यमाकाशं विजानीहि हे शिष्य ! किं विशिष्टं ?
‘‘जेण्हं’’ जिनस्येदं जैनं, जिनेन प्रोक्तं वा जैनम् । तच्च लोकाकाशभेदेन द्विविधमिति । इदानीं
विस्तरः — सहजशुद्धसुखामृतरसास्वादेन परमसमरसीभावेन भरितावस्थेषु केवल-
ज्ञानाद्यनन्तगुणाधारभूतेषु लोकाकाशप्रमितासंख्येयस्वकीयशुद्धप्रदेशेषु यद्यपि निश्चयनयेन
सिद्धास्तिष्ठन्ति, तथाप्युपचरितासद्भूतव्यवहारेण मोक्षशिलायां तिष्ठन्तीति भण्यते
इत्युक्तोऽस्ति । स च ईदृशो मोक्षो यत्र प्रदेशे परमध्यानेनात्मा स्थितः सन् कर्मरहितो भवति,
तत्रैव भवति नान्यत्र । ध्यानप्रदेशे कर्मपुद्गलान् त्यक्त्वा ऊर्ध्वगमनस्वभावेन गत्वा मुक्तात्मानो
यतो लोकाग्रे तिष्ठन्तीति तत उपचारेण लोकाग्रमपि मोक्षः प्रोच्यते, यथा
तीर्थभूतपुरुषसेवितस्थानमपि भूमिजलादिरूपमुपचारेण तीर्थं भवति । सुखबोधार्थं कथितमास्ते ।
यथा तथैव सर्वद्रव्याणि यद्यपि निश्चयनयेन स्वकीयप्रदेशेषु तिष्ठन्ति
तथाप्युपचरितासद्भूतव्यवहारेण लोकाकाशे तिष्ठन्तीत्यभिप्रायो भगवतां श्री नेमिचंद्र-
सिद्धान्तदेवानामिति ।।१९।।
ṭīkāḥ — he shiṣhya! jīvādine avakāsh āpavānī yogyatā jenāmān chhe tene
jinendrakathit ākāshadravya jāṇ. te lok ane alokarūp ākāshanā bhedathī be
prakāranun chhe.
have, eno vistār kahevāmān āve chheḥ — sahaj shuddha sukhāmr̥utarasanā
āsvādavāḷā paramasamarasībhāvathī bharitāvastha, kevaḷagnānādi anantaguṇanā ādhārarūp,
lokākāshapramāṇ asaṅkhyāt nij shuddhapradeshomān joke nishchayanayathī siddha bhagavanto rahe
chhe, topaṇ upacharit asadbhūt vyavahāranayathī ‘siddha bhagavān mokṣhashilā upar rahe
chhe’ em kahevāy chhe; e pramāṇe pahelān kahevāyun chhe. āvo mokṣha je pradeshamān
paramadhyān vaḍe ātmā sthir thaīne karmarahit thāy chhe, tyān ja thāy chhe, bīje nahi;
dhyān karavānā sthānamān karmapudgalone chhoḍīne ūrdhvagaman svabhāvathī gati karīne
muktātmāo lokāgre sthir thāy chhe, tethī upachārathī lokanā agrabhāgane paṇ mokṣha
kahevāy chhe. tīrthasvarūp puruṣhe sevelun bhūmi – jaḷādirūp sthān paṇ upachārathī tīrtha
(kahevāy) chhe. ām sahelāīthī bodh thavā māṭe kahevāy chhe. tevī ja rīte sarva dravyo,
joke nishchayanayathī potānā pradeshomān rahe chhe topaṇ, upacharit asadbhūt vyavahāranayathī
lokākāshamān rahe chhe. ām, bhagavān shrī nemichandra siddhāntidevano abhiprāy
jāṇavo. 19.
9

Page 66 of 272
PDF/HTML Page 78 of 284
single page version

background image
तमेव लोकाकाशं विशेषेण द्रढयति : —
धम्माऽधम्मा कालो पुग्गलजीवा य संति जावदिये ।
आयासे सो लोगो तत्तो परदो अलोगुत्ति ।।२०।।
धर्म्माधर्मौ कालः पुद्गलजीवाः च सन्ति यावतिके ।
आकाशे सः लोकः ततः परतः अलोकः उक्तः ।।२०।।
व्याख्या — धर्माधर्मकालपुद्गलजीवाश्च सन्ति यावत्याकाशे स लोकः । तथा चोक्तं —
लोक्यन्ते दृश्यन्ते जीवादिपदार्था यत्र स लोक इति । तस्माल्लोकाकाशात्परतो बहिर्भागे
पुनरनन्ताकाशमलोक इति । अत्राह सोमाभिधानो राजश्रेष्ठी । हे भगवन् !
केवलज्ञानस्यानन्तभागप्रमितमाकाशद्रव्यं तस्याप्यनन्तभागे सर्वमध्यमप्रदेशे लोकस्तिष्ठति । स
चानादिनिधनः केनापि पुरुषविशेषेण न कृतो न हतो न धृतो न च रक्षितः ।
तथैवासंख्यातप्रदेशस्तत्रयासंख्यातप्रदेशे लोकेऽनन्तजीवास्तेभ्योऽप्यनन्तगुणाः पुद्गलाः,
te ja lokākāshane visheṣhapaṇe draḍh kare chheḥ —
gāthā 20
gāthārthaḥ — dharma, adharma, kāḷ, pudgal ane jīv — e pāñche dravya jeṭalā
ākāshamān rahe chhe te lokākāsh chhe; te lokākāshanī bahār alokākāsh chhe.
ṭīkāḥ — dharma, adharma, kāḷ, pudgal ane jīvo jeṭalā ākāshamān chhe te lokākāsh
chhe. kahyun paṇ chhe keḥ — jyān jīvādi padārtho dekhavāmān āve chhe te lok chhe. te lokākāshathī
bahār je anant ākāsh chhe te ‘alokākāsh’ chhe.
ahīn, som nāmanā rājashreṣhṭhī prashna kare chheḥ he bhagavan! kevaḷagnānanā anantamā
bhāgapramāṇ ākāshadravya chhe, tenā paṇ anantamā bhāgamān saunī vachche lokākāsh chhe ane
te anādinidhan chhe, koī paṇ vishiṣhṭa puruṣh vaḍe karāyo nathī, naṣhṭa thato nathī, dhāraṇ
karavāmān āvato nathī ke rakṣhāto nathī; vaḷī te asaṅkhyāt pradeshovāḷo chhe. te asaṅkhyātapradeshī
dharma – adharma jīv pudgalā, kāladravya e sab hī ralā;
jetemain hai lokākāsh, tātain parain alok ākāsh. 20

Page 67 of 272
PDF/HTML Page 79 of 284
single page version

background image
लोकाकाशप्रमितासंख्येयकालाणुद्रव्याणि, प्रत्येकं लोकाकाशप्रमाणं धर्माधर्मद्वयमित्युक्तलक्षणाः
पदार्थाः कथमवकाशं लभन्त इति ? भगवानाह — एकप्रदीपप्रकाशे नानाप्रदीप-
प्रकाशवदेकगूढरसनागगद्याणके बहुसुवर्णवद्भस्मघटमध्ये सूचिकोष्ट्रदुग्धवदित्यादिदृष्टान्तेन
विशिष्टावगाहनशक्तिवशादसंख्यातप्रदेशेऽपि लोकेऽवस्थानमवगाहो न विरुध्यते । यदि
पुनरित्थंभूतावगाहनशक्तिर्न भवति तर्ह्यसंख्यातप्रदेशेष्वसंख्यातपरमाणूनामेव व्यवस्थानं, तथा
सति सर्वे जीवा यथा शुद्धनिश्चयेन शक्तिरूपेण निरावरणाः शुद्धबुद्धैकस्वभावास्तथा
व्यक्तिरूपेण व्यवहारनयेनापि, न च तथा प्रत्यक्षविरोधादागमविरोधाच्चेति ।
एवमाकाशद्रव्यप्रतिपादनरूपेण सूत्रद्वयं गतम् ।।२०।।
अथ निश्चयव्यवहारकालस्वरूपं कथयति : —
दव्वपरिवट्टरूवो जो सो कालो हवेइ ववहारो ।
परिणामादीलक्खो वट्टणलक्खो य परमट्ठो ।।२१।।
lokamān anant jīvo, tenān karatān paṇ anantaguṇā pudgalo, lokākāsh pramāṇ asaṅkhyāt
kāḷadravyo, pratyek lokākāshapramāṇ evā dharma ane adharma be dravyo — e padārtho kevī rīte
avakāsh meḷave chhe?
bhagavān uttar āpe chheḥ — ek dīpakanā prakāshamān anek dīpakono prakāsh, ek
gūḍh rasanā shīshāmān ghaṇun suvarṇa, rākhathī bharelā ghaḍāmān soy tathā ūṇṭaḍīnun dūdh jem samāī
jāy chhe — ityādi draṣhṭānte, vishiṣhṭa avagāhanashaktine līdhe asaṅkhyapradeshavāḷā lokamān paṇ
pūrvokta padārthonā avagāhamān virodh āvato nathī. vaḷī, jo ā prakāranī avagāhan-
shakti na hoy to lokanā asaṅkhya pradeshomān asaṅkhya paramāṇuono ja samāvesh thāt ane
em thatān jem shuddhanishchayanayathī shaktirūpe badhā jīvo nirāvaraṇ ane shuddha – buddha – ek
– svabhāvavāḷā chhe, tem vyaktarūpe vyavahāranayathī paṇ thaī jāy! parantu em to nathī, kemake
pratyakṣha ane āgam — banne prakāre temān virodh chhe.
ā pramāṇe ākāshadravyanā pratipādanarūpe be gāthāo pūrī thaī. 20.
have, nishchayakāḷ ane vyavahārakāḷanun svarūp kahe chheḥ —
dravyanike parivartanarūp, kāl lakho vyavahār virūp;
lakhyo paḍai pariṇāmani eh, nishchay vartan lakṣhaṇ teh. 21.

Page 68 of 272
PDF/HTML Page 80 of 284
single page version

background image
द्रव्यपरिवर्तनरूपः यः सः कालः भवेत् व्यवहारः ।
परिणामादिलक्ष्यः वर्त्तनालक्षणः च परमार्थः ।।२१।।
व्याख्या — ‘‘दव्वपरिवट्टरूवो जो’’ द्रव्यपरिवर्त्तरूपो यः ‘‘सो कालो हवेइ ववहारो’’
स कालो भवति व्यवहाररूपः । स च कथंभूतः ? ‘‘परिणामादीलक्खो’’
परिणामक्रियापरत्वापरत्वेन लक्ष्यत इति परिणामादिलक्ष्यः । इदानीं निश्चयकालः कथ्यते
‘‘वट्टणलक्खो य परमट्ठो’’ वर्त्तनालक्षणश्च परमार्थकाल इति । तद्यथा — जीवपुद्गलयोः
परिवर्त्तो नवजीर्णपर्यायस्तस्य या समयघटिकादिरूपा स्थितिः स्वरूपं यस्य स भवति
द्रव्यपर्यायरूपो व्यवहारकालः । तथाचोक्तं संस्कृतप्राभृतेन — ‘‘स्थितिः कालसंज्ञका’’ तस्य
पर्यायस्य सम्बन्धिनी याऽसौ समयघटिकादिरूपा स्थितिः सा व्यवहारकालसंज्ञा भवति, न
च पर्याय इत्यभिप्रायः । यत एव पर्यायसम्बन्धिनी स्थितिर्व्यवहारकालसंज्ञां भजते तत एव
जीवपुद्गलसम्बन्धिपरिणामेन पर्यायेण तथैव देशान्तरचलनरूपया गोदोहनपाकादि-
gāthā 21
gāthārthaḥ — je dravyonā parivartanarūp chhe (arthāt dravyaparivartananī sthitirūp chhe)
ane pariṇāmādithī lakṣhit thāy chhe te vyavahārakāḷ chhe; vartanā lakṣhaṇavāḷo je kāḷ chhe
te nishchayakāḷ chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘दव्वपरिवट्टरूवो जो’’ je dravyanā parivartanarūp chhe (arthāt dravyanā paryāy
sāthe sambandhavāḷī kāḷāvadhirūp chhe) ‘‘सो कालो हवेइ ववहारो’’ te kāḷ vyavahārarūp chhe. ane
te kevo chhe? ‘‘परिणामादीलक्खो’’ pariṇām, kriyā, paratva ane aparatvathī lakṣhit thāy chhe
– jaṇāy chhe, tethī te pariṇāmādithī lakṣhya chhe.
have, nishchayakāḷ viṣhe kahevāmān āve chhe. वट्टणलक्खो य परमट्ठो’’ je vartanalakṣhaṇavāḷo
chhe te paramārthakāḷ chhe.
te spaṣhṭa karavāmān āve chheḥ — jīv ane pudgalanā parivartanarūp je navī ane
jūnī paryāy tenī samay – ghaḍī ityādirūp ‘sthiti’ jenun svarūp chhe, te dravyaparyāyarūp
vyavahārakāḷ chhe. sanskr̥itabhāṣhāmān paṇ te ja kahyun chhe – ‘‘स्थितिः कालसंज्ञकाः (sthitine kāḷ
evī sañgnā chhe).’’ te paryāy sāthe sambandhavāḷī je samay, ghaḍī vagererūp sthiti chhe te ‘sthiti’
vyavahārakāḷ chhe. (pudgalādinā parivartanarūp) paryāy vyavahārakāḷ nathī – evo abhiprāy
chhe. paryāyasambandhī sthitine vyavahārakāḷ evun nām maḷe chhe, tethī ja jīv ane pudgalanā