Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 21 : Kaldravyana Abhavaroop Manyatanu Khandan, 22 : Nishchayakalana Rahevana Kshetranu Tatha Dravyani Sankhyanu Pratipadan, 22 : Lokakashani Baharana Kalanuono Abhav Hovathi Aakashadravyanu Parinaman Kai Reete, 22 : Kaladravyana Parinamanama Sahakari (Nimitta) Karan Kon?, 23, 24, Panchastikayna Vyakhyanani Sharooaat, 25 : Kayatvana Vyakhyanano Vishesha Vistar, 26 : Pudgal Dravyane Pan Kayatva Hovanu Kathan, 27 : Pradeshanu Lakshan ; Chha Dravyonu Chhoolikaroope Vishesha Vyakhyan; Hey-Upadey Swaroopano Vishesh Vichar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 15

 

Page 69 of 272
PDF/HTML Page 81 of 284
single page version

background image
परिस्पन्दलक्षणरूपया वा क्रियया तथैव दूरासन्नचलनकालकृतपरत्वापरत्वेन च लक्ष्यते ज्ञायते
यः, स परिणामक्रियापरत्वापरत्वलक्षण इत्युच्यते । अथ द्रव्यरूपनिश्चयकालमाह ।
स्वकीयोपादानरूपेण स्वयमेवपरिणममानानां पदार्थानां कुम्भकारचक्रस्याधस्तनशिलावत्,
शीतकालाध्ययने अग्निवत्, पदार्थपरिणतेर्यत्सहकारित्वं सा वर्त्तना भण्यते । सैव लक्षणं यस्य
स वर्त्तनालक्षणः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालः, इति व्यवहारकालस्वरूपं निश्चयकालस्वरूपं
च विज्ञेयम् ।
कश्चिदाह ‘‘समयरूप एव निश्चयकालस्तस्मादन्यः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालो
नास्त्यदर्शनात् ?’’ तत्रोत्तरं दीयते — समयस्तावत्कालस्तस्यैव पर्यायः । स कथं पर्याय इति
चेत् ? पर्यायस्तोत्पन्नप्रध्वंसित्वात् । तथाचोक्तं ‘‘समओ उप्पण्णं पद्धंसी’’ । स च पर्यायो
द्रव्यं विना न भवति, पश्चात्तस्य समयरूपपर्यायकालस्योपादानकारणभूतं द्रव्यं तेनापि
pariṇāmathī – paryāyathī tathā ek pradeshathī bīje pradeshe chālavārūp athavā gāy dohavī, rasoī
karavī vagere parispandarūp kriyāthī temaj dūr ke najīk chālavārūp kāḷakr̥ut paratva ane
aparatvathī te lakṣhit thāy chhe – jaṇāy chhe; tethī te vyavahārakāḷ pariṇām, kriyā, paratva
ane aparatvalakṣhaṇavāḷo kahevāy chhe.
have, dravyarūp nishchayakāḷ viṣhe kahe chheḥ — potānā upādānarūpe svayamev pariṇamatā
padārthone — kumbhāranā chākaḍāne pharavāmān nīchenī shilānā sahakārīpaṇānī peṭhe, ṭhaṇḍīmān
abhyās karatā vidyārthīne adhyayanamān agninā sahakārīpaṇānī peṭhe — padārtha pariṇatimān
je sahakārīpaṇun chhe tene ‘vartanā’ kahe chhe; e ‘vartanā’ jenun lakṣhaṇ chhe te, vartanālakṣhaṇavāḷo
kāḷāṇudravyarūp ‘nishchayakāḷ’ chhe.
e rīte vyavahārakāḷ ane nishchayakāḷanun svarūp jāṇavun.
koī kahe chhe ke, samayarūp ja nishchayakāḷ chhe; tenāthī bhinna bījo kāḷāṇudravyarūp
nishchayakāḷ nathī, kemake te dekhavāmān āvato nathī. teno uttar āpe chheḥ — pratham to samay
kāḷano ja paryāy chhe. samay kāḷano paryāy kevī rīte chhe? paryāy utpannadhvansī hoy chhe
tethī. tathā kahyun chhe ke ‘‘समओ१ उप्पण्ण पद्धंसी । (samay utpanna thāy chhe ane nāsh pāme
chhe.)’’ ane te paryāy dravya vinā hoto nathī. te samayarūp paryāyakāḷanā upādānakāraṇarūp
1. shrī pravachanasār gāthā 139 chhello bhāg.

Page 70 of 272
PDF/HTML Page 82 of 284
single page version

background image
कालरूपेण भाव्यम् । इन्धनाग्निसहकारिकारणोत्पन्नस्यौदनपर्यायस्य तन्दुलोपादानकारणवत्,
अथ कुम्भकारचक्रचीवरादिबहिरंगनिमित्तोत्पन्नस्य मृण्मयघटपर्यायस्य मृत्पिण्डोपादानकारणवत्,
अथवा नरनारकादिपर्यायस्य जीवोपादानकारणवदिति । तदपि कस्मादुपादानकारणसदृशं कार्यं
भवतीति वचनात् । अथ मतं ‘‘समयादिकालपर्यायाणां कालद्रव्यमुपादानकारणं न भवति;
किन्तु समयोत्पत्तौ मन्दगतिपरिणतपुद्गलपरमाणुस्तथा निमेषकालोत्पत्तौ नयनपुटविघटनं,
तथैव घटिकाकालपर्यायोत्पत्तौ घटिकासामग्रीभूतजलभाजनपुरुषहस्तादिव्यापारो, दिवसपर्याये
तु दिनकरबिम्बमुपादानकारणमिति ।’’ नैवम् । यथा तन्दुलोपादानकारणोत्पन्नस्य सदोदन-
पर्यायस्य शुक्लकृष्णादिवर्णा, सुरभ्यसुरभिगन्ध — स्निग्धरूक्षादिस्पर्श — मधुरादिरसविशेषरूपा
गुणा दृश्यन्ते । तथा पुद्गलपरमाणुनयनपुटविघटनजलभाजनपुरुषव्यापारादिदिनकरबिम्बरूपैः
पुद्गलपर्यायैरुपादानभूतैः समुत्पन्नानां समयनिमिषघटिकादिकालपर्यायाणामपि
शुक्लकृष्णादिगुणाः प्राप्नुवन्ति, न च तथा । उपादानकारणसदृशं कार्यमिति वचनात् । किं
dravya te paṇ kāḷarūp hovun joīe. indhan, agni ādi sahakārī kāraṇathī utpanna bhātarūp
paryāyanā upādānakāraṇ chokhānī jem, kumbhār, chāk, dorī ādi bahiraṅg nimittathī utpanna
māṭīnā ghaṭaparyāyanā upādānakāraṇ māṭīnā piṇḍānī jem. athavā nar - nārakādi paryāyanā
upādānakāraṇ jīvanī jem samay, ghaḍī ādi kāḷanun upādānakāraṇ kāḷadravya hovun joīe.
te paṇ shā māṭe? ‘upādānakāraṇanā jevun ja kārya thāy chhe’ evun vachan hovāthī.
have, em mānavāmān āve ke, ‘‘samay ādi kāḷanā paryāyonun upādānakāraṇ
kāḷadravya nathī, parantu samayarūp paryāyanī utpattimān mandagatipariṇat pudgalaparamāṇu,
nimeṣharūp paryāyanī utpattimān āṅkhonun mīñchāvun ane ūghaḍavun, ghaḍīrūp kāḷaparyāyanī
utpattimān ghaḍīnī sāmagrīrūp pāṇīno vāṭako, māṇasanā hāth ādino vyāpār ane
divasarūp paryāyanī utpattimān sūryanun bimb upādānakāraṇ chhe.’’ paṇ em nathī. jo em
hoy to, jem chāvalarūp upādānakāraṇathī utpanna thayel bhātarūp paryāyamān saphed, kr̥iṣhṇa
vagere raṅg, sārī ke narasī gandh, snigdha ke rūkṣhādi sparsha, madhur vagere ras ityādi
visheṣh guṇo dekhāy chhe, tem pudgalaparamāṇu, āṅkhonun mīñchāvun-ūghaḍavun, pāṇīno kaṭoro
ane manuṣhyano vyāpār ādi, tathā sūryabimbarūp upādānabhūt pudgalaparyāyothī utpanna
samay, nimiṣh, ghaḍī, divas ādi kāḷaparyāyomān paṇ saphed, kr̥iṣhṇa ādi guṇo prāpta
thavā joīe! paṇ tem thatun nathī. kāraṇ ke, upādānakāraṇ samān kārya thāy chhe; evun
vachan chhe.

Page 71 of 272
PDF/HTML Page 83 of 284
single page version

background image
बहुना । योऽसावनाद्यनिधनस्तथैवामूर्त्तो नित्यः समयाद्युपादानकारणभूतोऽपि समयादि-
विकल्परहितः कालाणुद्रव्यरूपः स निश्चयकालो, यस्तु सादिसान्तसमयघटिकाप्रहरादिविवक्षित-
व्यवहारविकल्परूपस्तस्यैव द्रव्यकालस्य पर्यायभूतो व्यवहारकाल इति । अयमत्र भावः । यद्यपि
काललब्धिवशेनानन्तसुखभाजनो भवति जीवस्तथापि विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिज-
परमात्मतत्त्वस्य सम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानसमस्तबहिर्द्रव्येच्छानिवृत्तिलक्षणतपश्चरणरूपा या
निश्चयचतुर्विधाराधना सैव तत्रोपादानकारणं ज्ञातव्यम् न च कालस्तेन स हेय इति ।।२१।।
अथ निश्चयकालस्यावस्थानक्षेत्रं द्रव्यगणनां च प्रतिपादयति : —
लोयायासपदेसे इक्किक्के जे ठिया हु इक्किक्का ।
रयणाणं रासी इव ते कालाणू असंखदव्वाणि ।।२२।।
लोकाकाशप्रदेशे एकैकस्मिन् ये स्थिताः हि एकैकाः ।
रत्नानां राशिः इव ते कालाणवः असंख्यद्रव्याणि ।।२२।।
ghaṇun kahevāthī shun? je anādinidhan chhe, amūrta chhe, nitya chhe, samayādinā
upādānakāraṇabhūt hovā chhatān samayādinā bhedarahit chhe, te kālāṇudravyarūp nishchayakāḷ chhe.
ane je sādi - sānta chhe, samay, ghaḍī, prahar ādi vivakṣhit vyavahāranayanā bhedarūp chhe te,
te ja dravyakāḷanā paryāyarūp vyavahārakāḷ chhe.
sārānsh e chhe ke — jo ke kāḷalabdhinā vashe jīv anantasukhanun bhājan thāy chhe,
topaṇ vishuddhagnānadarshanasvabhāvī nijaparamātmatattvanān samyakshraddhān - gnān - ācharaṇarūp tathā
samasta bahirdravyanī ichchhānī nivr̥utti jenun lakṣhaṇ chhe, evā tapashcharaṇarūp je nishchay chaturvidh
ārādhanā chhe te ja temān upādānakāraṇ jāṇavun, kāḷ nahi; tethī te (kāḷ) hey chhe. 21.
have, nishchayakāḷanā rahevānā kṣhetranun tathā dravyanī saṅkhyānun pratipādan kare chheḥ —
gāthā 22
gāthārthaḥ — je lokākāshanā ek ek pradesh par ratnonā ḍhagalānī jem
bhinnabhinnapaṇe ek ek sthit chhe, te kālāṇu asaṅkhya dravya chhe.
lokākāsh – pradeshani mānhi, ek ek pari jude giṇānhi;
je asaṅkhya tiṣhṭhai thirarūp, kālāṇū jim ratnani tūp. 22.

Page 72 of 272
PDF/HTML Page 84 of 284
single page version

background image
व्याख्या — ‘‘लोयायासपदेसे इक्किक्के जे ठिया हु इक्किक्का’’ लोकाकाशप्रदेशेष्वेकैकेषु
ये स्थिता एकैकसंख्योपेता ‘‘हु’’ स्फु टं । क इव ? ‘‘रयणाणं रासी इव’’ परस्पर-
तादात्म्यपरिहारेण रत्नानां राशिरिव । ‘‘ते कालाणू’’ ते कालाणवः । कति संख्योपेताः ?
‘‘असंखदव्वाणि’’ लोकाकाशप्रमितासंख्येयद्रव्याणीति । तथाहि — यथा अंगुलिद्रव्यस्य
यस्मिन्नेव क्षणे वक्रपर्यायोत्पत्तिस्तस्मिन्नेव क्षणे पूर्वपाञ्जलपर्यायविनाशोऽङ्गुलिरूपेण ध्रौव्यमिति
द्रव्यसिद्धिः । यथैव च केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपेण कार्यसमयसारस्योत्पादो निर्विकल्प-
समाधिरूपकारणसमयसारस्य विनाशस्तदुभयाधारपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति वा द्रव्यसिद्धिः ।
तथा कालाणोरपि मन्दगतिपरिणतपुद्गलपरमाणुना व्यक्तीकृतस्य कालाणूपादानकारणोत्पन्नस्य
य एव वर्तमानसमयस्योत्पादः स एवातीतसमयापेक्षया विनाशस्तदुभयाधारकालाणुद्रव्यत्वेन
ध्रौव्यमित्युत्पादव्ययध्रौव्यात्मककालद्रव्यसिद्धिः । लोकबहिर्भागेकालाणुद्रव्याभावात्कथमाकाश-
द्रव्यस्य परिणतिरिति चेत् ? अखण्डद्रव्यत्वादेकदेशदण्डाहतकुम्भकारचक्रभ्रमणवत्,
तथैवैकदेशमनोहरस्पर्शनेन्द्रियविषयानुभवसर्वाङ्गसुखवत्, लोकमध्यस्थितकालाणुद्रव्य-
ṭīkāḥ — ‘‘लोयायासपदेसे इक्किक्के जे ठिया हु इक्किक्का’’ lokākāshanā ek ek pradesh
upar je ek ek saṅkhyāmān sthit chhe, ‘‘हु’’ spaṣhṭapaṇe, konī peṭhe? ‘‘रयणाणं रासी इव’’
paraspar tādātmyarahit ratnonī rāshinī jem. ‘‘ते कालाणू’’ te kālāṇuo chhe. te keṭalī
saṅkhyāvāḷā chhe? ‘‘असंखदव्वाणि’’ lokākāshanā pradeshapramāṇ asaṅkhya dravyo chhe. visheṣh — jevī
rīte āṅgaḷīne vakra paryāyanī utpatti je kṣhaṇe thāy chhe te ja kṣhaṇe pūrvanā sīdhā paryāyano
vyay thāy chhe ane āṅgaḷīpaṇe dhruvapaṇun rahe chhe – e pramāṇe dravyanī siddhi thāy chhe; tathā
jevī rīte kevaḷagnānādinī vyaktirūpe kārya - samayasārano utpād, nirvikalpa samādhirūp kāraṇ
samayasārano vināsh ane te bannenā ādhārabhūt paramātmadravyapaṇe dhrauvya chhe — e rīte paṇ
dravyanī siddhi chhe; tevī rīte kālāṇune paṇ mandagatithī pariṇamelā pudgalaparamāṇu vaḍe pragaṭ
karāyel ane kālāṇurūp upādānakāraṇathī utpanna thayel je vartamān samayano utpād chhe,
te ja bhūtakāḷanā samayanī apekṣhāe vināsh ane te bannenā ādhārabhūt kālāṇudravyarūpe
dhrauvya chhe — e rīte utpād, vyay ane dhrauvyātmak kāḷadravyanī siddhi chhe.
shaṅkāḥ — lokākāshanī bahāranā bhāgamān kālāṇudravyano abhāv hovāthī
ākāshadravyanun pariṇaman (alokākāshamān) kevī rīte thāy? samādhānaḥ — ākāsh akhaṇḍ
dravya hovāthī, jem kumbhāranā chākaḍānā ek bhāgamān lākaḍīthī preravāmān āvatān ākho
chākaḍo bhramaṇ kare chhe, tathā sparshendriyanā viṣhayano ek bhāgamān manohar anubhav karavāthī
samasta sharīramān sukhano anubhav thāy chhe, tem lokākāshamān rahelān kālāṇudravya ākāshanā

Page 73 of 272
PDF/HTML Page 85 of 284
single page version

background image
धारणैकदेशेनापि सर्वत्र परिणमनं भवतीति कालद्रव्यं शेषद्रव्याणां परिणतेः सहकारिकारणं
भवति । कालद्रव्यस्य किं सहकारिकारणमिति ? यथाकाशद्रव्यमशेषद्रव्याणामाधारः स्वस्यापि,
तथा कालद्रव्यमपि परेषां परिणतिसहकारिकारणं स्वस्यापि । अथ मतं यथा कालद्रव्यं
स्वस्योपादानकारणं परिणतेः सहकारिकारणं च भवति तथा सर्वद्रव्याणि, कालद्रव्येण किं
प्रयोजनमिति ? नैवम्; यदि पृथग्भूतसहकारिकारणेनप्रयोजनं नास्ति तर्हि सर्वद्रव्याणां
साधारणगतिस्थित्यवगाहनविषये धर्माधर्माकाशद्रव्यैरपि सहकारिकारणभूतैः प्रयोजनं नास्ति ।
किञ्च, कालस्य घटिकादिवसादिकार्यं प्रत्यक्षेण दृश्यते; धर्मादीनां पुनरागमकथनमेव, प्रत्यक्षेण
किमपि कार्यं न दृश्यते; ततस्तेषामपि कालद्रव्यस्यैवाभावः प्राप्नोति । ततश्च
जीवपुद्गलद्रव्यद्वयमेव, च चागमविरोधः । किञ्च, सर्वद्रव्याणां परिणतिसहकारित्वं कालस्यैव
गुणः, घ्राणेन्द्रियस्य रसास्वादनमिवान्यद्रव्यस्य गुणोऽन्यद्रव्यस्य कर्तुं नायाति
द्रव्यसंकरदोषप्रसंगादिति ।
ek bhāgamān sthit hovā chhatān ākhā ākāshamān pariṇaman thāy chhe.
shaṅkāḥ — kāḷadravya bākīnān bījān dravyonān pariṇamanane sahakārī kāraṇ thāy chhe;
kāḷadravyane pariṇamanamān koṇ sahakārī kāraṇ thāy chhe? samādhānaḥ — jem ākāshadravya
bījān badhān dravyono ādhār chhe ane potāno paṇ ādhār chhe, tem kāḷadravya paṇ bījān
dravyonān pariṇamanamān sahakārī kāraṇ chhe ane potānā pariṇamanamān paṇ sahakārī kāraṇ chhe.
shaṅkāḥ — jevī rīte kāḷadravya potānā pariṇamanamān upādānakāraṇ chhe ane
sahakārīkāraṇ paṇ chhe, tem badhān dravyo paṇ potānā pariṇamanamān upādān ane sahakārī
kāraṇ ho; te dravyonā pariṇamanamān kāḷadravyanun shun prayojan chhe? samādhānaḥ — em nathī.
jo potānāthī bhinna sahakārī kāraṇanun prayojan na hoy to sarva dravyonān sāmānya gati,
sthiti ane avagāhananī bābatamān sahakārī kāraṇabhūt evān dharma, adharma ane
ākāshadravyanun paṇ koī prayojan na rahe. vaḷī, kāḷadravyanun ghaḍī, divas ādi kārya to
pratyakṣhapaṇe dekhāy chhe; paṇ dharma vagere dravyonun to āgamakathan ja chhe, pratyakṣhapaṇe temanun koī
kārya dekhātun nathī, tethī kāḷadravyanī peṭhe temano paṇ abhāv prāpta thāy; ane to pachhī
jīv ane pudgal be ja dravya rahe. paṇ te to (tem mānavun te to) āgamathī viruddha chhe.
vaḷī, sarvadravyone pariṇamanamān sahakārī thavun e kāḷadravyano ja guṇ chhe; jem ghrāṇendriyathī
rasāsvād thaī shakato nathī, tem anya dravyano guṇ anya dravya dvārā thaī shakato nathī kemake,
em mānavāthī dravyasaṅkararūp doṣhano prasaṅg āve chhe.
10

Page 74 of 272
PDF/HTML Page 86 of 284
single page version

background image
कश्चिदाह — यावत्कालेनैकाकाशप्रदेशं परमाणुरतिक्रामति ततस्तावत् कालेन समयो
भवतीत्युक्तमागमे एकसमयेन चतुर्दशरज्जुगमने यावंत आकाशप्रदेशास्तावन्तः समयाः
प्राप्नुवन्ति । परिहारमाह — एकाकाशप्रदेशातिक्रमेण यत् समयव्याख्यानं कृतं तन्मन्द-
गत्यपेक्षया, यत्पुनरेकसमये चतुर्दशरज्जुगमनव्याख्यानं तत्पुनः शीघ्रगत्यपेक्षया । तेन कारणेन
चतुर्दशरज्जुगमनेऽप्येकसमयः । तत्र दृष्टान्तः — कोऽपि देवदत्तो योजनशतं मन्दगत्या दिनशतेन
गच्छति । स एव विद्याप्रभावेण शीघ्रगत्या दिनेनैकेनापि गच्छति तत्र किं दिनशतं भवति ।
किन्त्वेक एव दिवसः । तथा चतुर्दशरज्जुगमनेऽपि शीघ्रगमनेनैक एव समयः ।
किञ्च — स्वयं विषयानुभवरहितोऽप्ययं जीवः परकीयविषयानुभवं दृष्टम् श्रुतं च
मनसि स्मृत्वा यद्विषयाभिलाषं करोति तदपध्यानं भण्यते, तत्प्रभृतिसमस्तजालरहितं
स्वसंवित्तिसमुत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखरसास्वादसहितं यत्तद्वीतरागचारित्रं भवति ।
koī kahe chhe — ‘jeṭalā kāḷamān ākāshanā ek pradeshathī bījā pradeshamān paramāṇu
gaman kare chhe teṭalā kāḷane samay kahe chhe’ em āgamamān kahyun chhe; to ek samayamān
paramāṇu chaud rāju gaman karatān jeṭalā ākāshapradesho oḷaṅge teṭalā samay thavā
joīe! tenun samādhān kare chheḥ — paramāṇu ek ākāshapradeshathī bījā pradeshe jāy
teṭalā kāḷane samay shāstramān kahel chhe te paramāṇunī mandagatinī apekṣhāe chhe ane je
paramāṇunun ek samayamān chaud rāju gati karavānun kathan chhe te to shīghra gati karavānī
apekṣhāe chhe; tethī paramāṇu chaud rāju gaman kare, topaṇ ek samay ja thāy chhe. tyān
draṣhṭānt e chhe ke, koī devadatta nāmano puruṣh mandagatithī chālīne so divasomān so
yojan chāle chhe ane te ja puruṣh vidyānā prabhāvathī shīghra gati karīne ek divasamān
paṇ so yojan jāy chhe, to shun tene so yojan chālavāmān so divas lāge chhe? nā,
paṇ ek ja divas lāge chhe; tevī ja rīte chaud rāju gaman karavāmān paṇ shīghragamanane
līdhe paramāṇune ek ja samay lāge chhe.
vaḷī visheṣh — svayam viṣhayonā anubhavarahit hovā chhatān paṇ ā jīv bījānā
joyelā, sāmbhaḷelā, anubhavelā viṣhayanun manamān smaraṇ karīne je viṣhayonī abhilāṣhā kare
chhe tene apadhyān kahevāmān āve chhe. te viṣhay – abhilāṣharūp apadhyānādi samasta
jāḷarahit, svasamvedanathī utpanna sahajānand jenun ek lakṣhaṇ chhe; evā sukhanā rasāsvād
sahit je chhe te vītarāgachāritra chhe ane tenī sāthe je avinābhāvī hoy chhe te

Page 75 of 272
PDF/HTML Page 87 of 284
single page version

background image
यत्पुनस्तदविनाभूतं तन्निश्चयसम्यक्त्वं वीतरागसम्यक्त्वं चेति भण्यते । तदेव कालत्रयेऽपि
मुक्तिकारणम् । कालस्तु तदभावे सहकारिकारणमपि न भवति ततः स हेय इति ।
तथाचोक्तम् — ‘‘किं पलविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गए काले । सिद्धिहंहि जेवि भविया
तं जाणइ सम्ममाहप्पं ।।’’ इदमत्र तात्पर्यम् — कालद्रव्यमन्यद्वा परमागमाविरोधेन विचारणीयं
परं किन्तु वीतरागसर्वज्ञवचनं प्रमाणमिति मनसि निश्चित्य विवादो न कर्तव्यः । कस्मादिति
चेत् ? विवादे रागद्वेषौ भवतस्ततश्च संसारवृद्धिरिति ।।२।।
एवं कालद्रव्यव्याख्यानमुख्यतया पञ्चमस्थले सूत्रद्वयं गतं । इतिगाथाष्टकसमुदायेन
पंचभिः स्थलैः पुद्गलादिपंचविधाजीवद्रव्यकथनरूपेण द्वितीयो अन्तराधिकारः समाप्तः ।
अतः परं सूत्रपञ्चकपर्यन्तं पञ्चास्तिकायव्याख्यानं करोति । तत्रादौ गाथापूर्वार्द्धेन
षड्द्रव्यव्याख्यानोपसंहार उत्तरार्धेन तु पंचास्तिकायव्याख्यानप्रारम्भः कथ्यतेः —
nishchayasamyaktva athavā vītarāgasamyaktva kahevāy chhe. te ja (nishchayasamyaktva ja) traṇe kāḷe
muktinun kāraṇ chhe. kāḷ to tenā abhāvamān sahakārī kāraṇ paṇ thato nathī; tethī te hey
chhe. evī rīte kahyun paṇ chhe ke — ‘‘किं पलविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गए काले । सिद्धिहंहि
जेवि भविया तं जाणह सम्ममाहप्पं ।।’’ (ghaṇun kahevāthī shun? je shreṣhṭha puruṣho bhūtakāḷamān siddha
thayā chhe, thāy chhe ane bhaviṣhyakāḷamān thashe te samyaktvanun māhātmya1 jāṇo.)’’
ahīn, tātparya ā chhe ke — kāḷadravya tathā anya dravya viṣhe paramāgamanā avirodhapaṇe
vichār karavo, parantu ‘vītarāg sarvagnanun vachan satya chhe’ em manamān nishchay karīne vivād
na karavo. shā māṭe? kāraṇ ke, vivād karavāthī rāg - dveṣh thāy chhe ane rāg - dveṣhathī sansāranī
vr̥uddhi thāy chhe. 22.
ā rīte kāḷadravyanā vyākhyānanī mukhyatāthī pāñchamā sthaḷamān be gāthāo pūrī thaī.
ā rīte āṭh gāthāonā samudāyathī pāñch sthaḷomān pudgal ādi pāñch prakāranān ajīv
dravyonā kathanarūpe bījo antarādhikār pūro thayo.
have pachhī, pāñch gāthāo sudhī pañchāstikāyanun vyākhyān kare chhe. temān paṇ pratham
gāthānā pūrvārdhathī chha dravyonā vyākhyānano upasanhār ane uttarārdhathī pañchāstikāyanā
vyākhyānano prārambh kare chheḥ —
1. dvādash anuperakṣhā – gāthā 90

Page 76 of 272
PDF/HTML Page 88 of 284
single page version

background image
एवं छब्भेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दव्वं ।
उत्तं कालविजुत्तं णादव्वा पंच अत्थिकाया दु ।।२३।।
एवं षड्भेदं इदं जीवाजीवप्रभेदतः द्रव्यम् ।
उक्तं कालवियुक्तम् ज्ञातव्याः पञ्च अस्तिकायाः तु ।।२३।।
व्याख्या — ‘‘एवं छब्भेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दव्वं उत्तं’’ एवं पूर्वोक्तप्रकारेण
षड्भेदमिदं जीवाजीवप्रभेदतः सकाशाद्द्रव्यमुक्तं कथितं प्रतिपादितम् । ‘‘कालविजुत्तं णादव्वा
पंच अत्थिकाया दु’’ तदेव षड्विधं द्रव्यं कालेन वियुक्तं रहितं ज्ञातव्याः पञ्चास्तिकायास्तु
पुनरिति ।।२३।।
पञ्चेति संख्या ज्ञाता तावदिदानीमस्तित्वं कायत्वं च निरूपयति : —
संति जदो तेणेदे अत्थित्ति भणंति जिणवरा जह्मा ।
काया इव बहुदेसा तह्मा काया य अत्थिकाया य ।।२४।।
gāthā 23
gāthārthaḥ — ā rīte jīv ane ajīvanā prabhedathī dravya chha prakāranān chhe. kāḷadravya
sivāy bākīnān pāñch dravyone astikāy jāṇavān.
ṭīkāḥ — ‘‘एवं छब्भेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दव्वं उत्तं’’ ām pūrvokta prakāre jīv
ane ajīvanā prabhedathī ā chha prakāranān dravya kahyān chhe. ‘‘कालविजुत्तं णादव्वा पंच अत्थिकाया
दु’’ te ja chha prakāranān dravyane kāḷ sivāy pañchāstikāy tarīke jāṇavān. 23.
pāñch evī saṅkhyā to jāṇī; have tenā astitva ane kāyatvanun nirūpaṇ kare chheḥ —
aisain dravya kahe chhah bhed, jīv - ajīvataṇe, bin - khed;
kāl binā paṇ asti ju kāy, jānūn jin bhāṣhe samudāy. 23.
ete ‘hai’ aisen jinadev, bhāṣhe astirūp svayamev;
bahu pradesh kāy jim lakhai, astikāy pāñchūn im akhai. 24.

Page 77 of 272
PDF/HTML Page 89 of 284
single page version

background image
सन्ति यतः तेन एते अस्ति इति भणन्ति जिनवराः यस्मात् ।
काया इव बहुदेशाः तस्मात् कायाः च अस्तिकायाः च ।।२४।।
व्याख्या — ‘‘संति जदो तेणेदे अत्थित्ति भणंति जिणवरा’’ सन्ति विद्यन्ते यत एते
जीवाद्याकाशपर्यन्ताः पञ्च तेन कारणेनैतेऽस्तीति भणंति जिणवराः सर्वज्ञाः । ‘‘जह्मा काया
इव बहुदेसा तह्मा काया य’’ यस्मात्काया इव बहुप्रदेशास्तस्मात्कारणात्कायाश्च भणंति
जिनवराः । ‘‘अत्थिकाया य’’ एवं न केवलं पूर्वोक्तप्रकारेणास्तित्वेन युक्ता अस्तिसंज्ञास्तथैव
कायत्वेन युक्ताः कायसंज्ञा भवन्ति किन्तूभयमेलापकेनास्तिकायसंज्ञाश्च भवन्ति । इदानीं
संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽप्यस्तित्वेन सहाभेदं दर्शयति । तथाहि शुद्धजीवास्तिकाये
सिद्धत्वलक्षणः शुद्धद्रव्यव्यञ्जनपर्यायः, केवलज्ञानादयो विशेषगुणाः, अस्तित्व-
वस्तुत्वागुरुलघुत्वादयः सामान्यगुणाश्च । तथैवाव्याबाधानन्तसुखाद्यनन्तगुणव्यक्तिरूपस्य
कार्यसमयसारस्योत्पादो रागादिविभावरहितपरमस्वास्थ्यरूपस्य कारणसमयसारस्य
gāthā 24
gāthārthaḥ — kāraṇ ke teo vidyamān chhe, tethī jinavaroe emane ‘asti’ kahyān
ane e kāyanī jem bahupradeshī chhe, tethī emane ‘kāy’ kahyān. banne maḷīne ‘astikāy’
thāy chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘संति जदो तेणेदे अत्थित्ति भणंति जिणवरा’’ jīvathī ākāsh sudhīnān pāñch
dravya vidyamān chhe te kāraṇe emane sarvagna jinavaro ‘asti’ kahe chhe. ‘‘जह्मा काया इव बहुदेसा
तह्मा काया य’’ ane te kāyānī peṭhe bahupradeshī chhe, tethī jinavaro temane ‘kāy’ kahe chhe.
‘‘अत्थिकाया य’’ āvī rīte pūrve kahyun tem ‘astitva’ vāḷā hovāthī kevaḷ ‘asti’ sañgnā
nathī, temaj ‘kāyatva’vāḷā hovāthī kevaḷ ‘kāy’ sañgnā paṇ nathī; parantu bannenā meḷāpathī
‘astikāy’ sañgnā chhe.
have sañgnā, lakṣhaṇ, prayojan ādinā bhed hovā chhatān paṇ astitvanī sāthe (ā pāñche)
abhed chhe, em batāve chheḥ — shuddha jīvāstikāyane viṣhe (muktadashāmān) siddhatvalakṣhaṇarūp
shuddhadravya - vyañjan - paryāy, kevaḷagnān ādi visheṣh guṇo ane astitva, vastutva, agurulaghutva
vagere sāmānya guṇo chhe, tathā (muktadashāmān) avyābādh anantasukhādi anant guṇanī
vyaktatārūp kārya - samayasārano utpād, rāgādi vibhāvarahit paramasvāsthyarūp kāraṇ -
samayasārano vyay ane te bannenā ādhārabhūt paramātmadravyapaṇe dhrauvya chhe; shuddha jīvāstikāyane

Page 78 of 272
PDF/HTML Page 90 of 284
single page version

background image
व्ययस्तदुभयाधारभूतपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमित्युक्तलक्षणैर्गुणपर्यायैरुत्पादव्ययध्रौव्यैश्च सह
मुक्तावस्थायां संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सत्तारूपेण प्रदेशरूपेण च भेदो नास्ति ।
कस्मादिति चेत् ? मुक्तात्मसत्तायां गुणपर्यायाणामुत्पादव्ययध्रौव्याणां चास्तित्वं सिद्ध्यति,
गुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यसत्तायाश्च मुक्तात्मास्तित्वं सिद्धयतीति परस्परसाधितसिद्धत्वादिति ।
कायत्वं कथ्यते — बहुप्रदेशप्रचयं दृष्ट्वा यथा शरीरं कायो भण्यते तथानन्त-
ज्ञानादिगुणाधारभूतानां लोकाकाशप्रमितासंख्येयशुद्धप्रदेशानां प्रचयं समूहं संघातं मेलापकं
दृष्ट्वा मुक्तात्मनि कायत्वं भण्यते । यथा शुद्धगुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह मुक्तात्मनः
सत्तारूपेण निश्चयेनाभेदो दर्शितस्तथा यथासंभवं संसारिजीवेषु पुद्गलधर्माधर्माकाशकालेषु च
द्रष्टव्यः । कालद्रव्यं विहाय कायत्वं चेति सूत्रार्थः ।।२४।।
अथ कायत्वव्याख्याने पूर्वं यत्प्रदेशास्तित्वं सूचितं तस्य विशेषव्याख्यानं करोतीत्येका
पातनिका, द्वितीया तु कस्य द्रव्यस्य कियन्तः प्रदेशा भवन्तीति प्रतिपादयति : —
e rīte uparokta lakṣhaṇavāḷā guṇ - paryāy ane utpād - vyay - dhrauvyanī sāthe mukta avasthāmān
sañgnā, lakṣhaṇ, prayojan ādino bhed hovā chhatān paṇ sattārūpe ane pradesharūpe bhed nathī. shā
māṭe bhed nathī? muktātmānī sattāmān guṇaparyāyonun ane utpād - vyay - dhrauvyanun astitva siddha
thāy chhe, tathā guṇ - paryāy tem ja utpād - vyay - dhrauvyanī sattāthī muktātmānun astitva siddha
thāy chhe; e rīte paraspar sādhit - siddhatva ( – sādhyasādhanapaṇun ) chhe.
have, emanā kāyatvanun kathan karavāmān āve chheḥ — jevī rīte ghaṇā pradeshono samūh
joīne sharīrane ‘kāy’ kahevāmān āve chhe, tevī rīte anant gnānādi guṇonā ādhārabhūt
lokākāshapramāṇ asaṅkhya shuddha pradeshono samūh joīne muktātmāmān ‘kāyatva’ kahevāmān āve chhe.
jevī rīte shuddha guṇ - paryāy ane utpād - vyay - dhrauvya sāthe muktātmāne sattārūpe
nishchayanayathī abhedapaṇun batāvyun, tevī rīte yathāsambhav sansārī jīvomān tathā pudgal, dharma,
adharma, ākāsh ne kāḷamān paṇ jāṇavun, ane kāḷadravya sivāy kāyatva paṇ jāṇavun.
— ā pramāṇe ā gāthāno artha chhe. 24
have, kāyatvanā vyākhyānamān pūrve je pradeshonun astitva sūchavyun hatun tenun visheṣh
vyākhyān kare chhe. [ek pātanikā (utthānikā) to e pramāṇe chhe, bījī pātanikā em
chhe ke,] kayā dravyanā keṭalā pradesho chhe enun pratipādan kare chheḥ —

Page 79 of 272
PDF/HTML Page 91 of 284
single page version

background image
होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे अणंत आयासे ।
मुत्ते तिविह पदेसा कालस्सेगो ण तेण सो काओ ।।२५।।
भवन्ति असंख्याः जीवे धर्माधर्मयोः अनन्ताः आकाशे ।
मूर्त्ते त्रिविधाः प्रदेशाः कालस्य एकः न तेन सः कायः ।।२५।।
व्याख्या — ‘‘होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे’’ भवन्ति लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशाः
प्रदीपवदुपसंहारविस्तारयुक्तेऽप्येकजीवे, नित्यं स्वभावविस्तीर्णयोर्धर्माधर्मयोरपि । ‘‘अणंत
आयासे’’ अनन्तप्रदेशा आकाशे भवन्ति । ‘‘मुत्ते तिविह पदेसा’’ मूर्त्ते पुद्गलद्रव्ये
संख्यातासंख्यातानन्ताणूनां पिण्डाः स्कन्धास्त एव त्रिविधाः प्रदेशा भण्यन्ते, न च
क्षेत्रप्रदेशाः । कस्मात् ? पुद्गलस्यानन्तप्रदेशक्षेत्रे अवस्थानाभावादिति । ‘‘कालस्सेगो’’
कालाणुद्रव्यस्यैक एव प्रदेशः । ‘‘ण तेण सो काओ’’ तेन कारणेन स कायो न भवति ।
कालस्यैकप्रदेशत्वविषये युक्तिं प्रदर्शयति । तद्यथा — किञ्चिदूनचरमशरीरप्रमाणस्य
gāthā 25
gāthārthaḥ — jīv, dharma tathā adharmadravyanā asaṅkhya pradesh chhe, ākāshanā anant
chhe; mūrttanā (pudgalanā) traṇ prakāranā (saṅkhyāt, asaṅkhyāt, anant) pradesho chhe. kāḷane ek
pradesh chhe, tethī te ‘kāy’ nathī.
ṭīkāḥ — ‘‘होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे’’ dīpakanī peṭhe saṅkoch – vistārayukta ek
jīvamān ane sadā svabhāvathī vistr̥ut dharmadravya ane adharmadravyamān paṇ lokākāshapramāṇ
asaṅkhya pradesho hoy chhe. ‘‘अणंत आयासे’’ ākāshamān anant pradesho hoy chhe. ‘‘मुत्ते तिविह
पदेसा’’ mūrtta – pudgal dravyamān saṅkhyāt, asaṅkhyāt ane anant paramāṇuonā piṇḍ arthāt
skandh hoy chhe; tene ja traṇ prakāranā pradesho kahevāmān āve chhe, kṣhetrapradeshone nahi. kemake
pudgal anantapradeshavāḷā kṣhetramān rahetān nathī. ‘‘कालस्सेगो’’ kālāṇune ek ja pradesh chhe. ‘‘ण
तेण सो काओ’’ te kāraṇ te ‘kāy’ nathī. kāḷadravyane ekapradesh hovānī bābatamān yukti
batāve chhe. te ā rīte — jevī rīte antim sharīrathī thoḍā ochhā pramāṇavāḷā siddhatva
desh asaṅkhya jīv ekakai, dharma - adharma tathā gini takai;
nabh anant, pudgal bahu bhāy, ek kālakai, im vin - kāy. 25.

Page 80 of 272
PDF/HTML Page 92 of 284
single page version

background image
सिद्धत्वपर्यायस्योपादानकारणभूतं शुद्धात्मद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव । यथा वा
मनुष्यदेवादिपर्यायोपादानकारणभूतं संसारिजीवद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव, तथा कालद्रव्यमपि
समयरूपस्य कालपर्यायस्य विभागेनोपादानकारणभूतमविभाग्येकप्रदेश एव भवति । अथवा
मन्दगत्या गच्छतः पुद्गलपरमाणोरेकाकाशमप्रदेशपर्यन्तमेव कालद्रव्यं गतेः सहकारिकारणं
भवति ततो ज्ञायते तदप्येकप्रदेशमेव ।
कश्चिदाह — पुद्गलपरमाणोर्गतिसहकारिकारणं धर्मद्रव्यं तिष्ठति, कालस्य
किमायातम् ? नैवं वक्तव्यम् — धर्मद्रव्ये गतिसहकारिकारणे विद्यमानेऽपि मत्स्यानां
जलवन्मनुष्याणां शकटारोहणादिवत्सहकारिकारणानि बहून्यपि भवन्ति इति । अथ मतं
कालद्रव्यं पुद्गलानां गतिसहकारिकारणं कुत्र भणितमास्ते ? तदुच्यते — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा
खंधा खलु कालकरणादु’’ इत्युक्तं श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः पञ्चास्तिकायप्राभृते । अस्यार्थः
कथ्यते — धर्मद्रव्ये विद्यमानेऽपि जीवानाम् कर्मनोकर्मपुद्गला गतेः सहकारिकारणं भवन्ति,
अणुस्कन्धभेदभिन्नपुद्गलानां तु कालद्रव्यमित्यर्थः ।।२५।।
paryāyanun upādānakāraṇabhūt je shuddhātmadravya chhe te siddhatvaparyāyapramāṇ (tenā samān) ja chhe,
athavā jevī rīte manuṣhya, dev ādi paryāyonā upādānakāraṇabhūt je sansārī jīvadravya chhe
te e manuṣhyādi paryāyapramāṇ (tenā barābar ja) ja chhe, tevī rīte kāḷadravya paṇ samayarūp
kāḷaparyāyanā avibhāgapaṇāthī upādānakāraṇabhūt avibhāgī ekapradesh ja hoy chhe. athavā
mandagatithī gaman karatā pudgalaparamāṇune ek ākāshapradesh sudhī ja kāḷadravya gatinun
sahakārī kāraṇ thāy chhe, tethī jaṇāy chhe ke te kāḷadravya paṇ ekapradeshī ja chhe.
koī prashna kare chhe ke, pudgalaparamāṇune gatimān sahakārī kāraṇ dharmadravya chhe temān
kāḷadravyanun shun prayojan chhe? samādhānaḥ — em kahevun na joīe. gatimān sahakārī kāraṇ
dharmadravya vidyamān hovā chhatān paṇ māchhalāne gati karavāmān jaḷanī jem ane manuṣhyone
(shakaṭ – ārohaṇanī) jem bījān paṇ ghaṇān sahakārī kāraṇo hoy chhe. koī kahe ke kāḷadravya
pudgalonī gatimān sahakārī kāraṇ chhe, em kyān kahyun chhe? teno uttar āpavāmān āve
chheḥ — shrī kundakundāchāryadeve pañchāstikāy prābhr̥utamān kahyun chhe ke — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा खंधा खलु
कालकरणा दु’’ eno artha kahevāmān āve chheḥ — dharmadravya vidyamān hovā chhatān paṇ, jīvone
gatimān karma – nokarmarūp pudgalo sahakārī kāraṇ thāy chhe ane aṇu tathā skandh — e be
bhedavāḷā pudgalone gamanamān kāḷadravya sahakārī kāraṇ thāy chhe. 25.

Page 81 of 272
PDF/HTML Page 93 of 284
single page version

background image
अथैकप्रदेशस्यापि पुद्गलपरमाणोरुपचारेण कायत्वमुपदिशति : —
एयपदेसो वि अणू णाणाखंधप्पदेसदो होदि ।
बहुदेसो उवयारा तेण य काओ भणंति सव्वण्हु ।।२६।।
एकप्रदेशः अपि अणुः नानास्कन्धप्रदेशतः भवति ।
बहुदेशः उपचारात् तेन च कायः भणन्ति सर्वज्ञः ।।२६।।
व्याख्या — ‘‘एयपदेसो वि अणू णाणाखंधप्पदेसदो होदि बहुदेसो’’ एकप्रदेशोऽपि
पुद्गलपरमाणुर्नानास्कन्धरूपबहुप्रदेशतः सकाशाद्बहुप्रदेशो भवति । ‘‘उवयारा’’ उपचाराद्
व्यवहारनयात्, ‘‘तेण य काओ भणंति सव्वण्हु’’ तेन कारणेन कायमिति सर्वज्ञा
भणन्तीति । तथाहि — यथायं परमात्मा शुद्धनिश्चयनयेन द्रव्यरूपेण शुद्धस्तथैकोऽप्यनादिकर्म-
बन्धवशात्स्निग्धरूक्षस्थानीयरागद्वेषाभ्यां परिणम्य नरनारकादिविभावपर्यायरूपेण व्यवहारेण
have, pudgal paramāṇu ekapradeshī chhe topaṇ upachārathī tene kāyatva chhe, em upadeshe
chheḥ —
gāthā 26
gāthārthaḥ — ekapradeshī paṇ paramāṇu anek skandharūp bahupradeshī thāy chhe te kāraṇe
sarvagnadev upachārathī paramāṇune ‘kāy’ kahe chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘एयपदेसो वि अणू णाणाखंदप्पदेसदो होदि बहुदेसो’’ pudgal – paramāṇu
ekapradeshī chhe, topaṇ judājudā skandharūp bahupradeshī thāy chhe; ‘‘उवयारा’’ upachār eṭale
vyavahāranayathī; ‘‘तेण य काओ भणंति सव्वण्हु’’ te kāraṇe sarvagnadevo paramāṇune ‘kāy’ kahe
chhe.
visheṣhaḥ — jevī rīte ā paramātmā shuddha nishchayanayathī dravyarūpe shuddha tathā ek
chhe, topaṇ anādi karmabandhanā vashe snigdha - rūkṣhaguṇasthānīy rāg - dveṣharūp pariṇamīne
vyavahārathī nar - nārakādi vibhāv paryāyarūpe anek prakārano thāy chhe, tevī ja rīte
pudgal-aṇū ek paradesh, khandh rūkṣha - chīkaṇatain vesh;
bahudeshī upachār kahāv, kāyarūp im kahyau svabhāv. 26.
11

Page 82 of 272
PDF/HTML Page 94 of 284
single page version

background image
बहुविधो भवति । तथा पुद्गलपरमाणुरपि स्वभावेनैकोऽपि शुद्धोऽपि रागद्वेष-
स्थानीयबन्धयोग्यस्निग्धरूक्षगुणाभ्यां परिणम्य द्विअणुकादिस्कन्धरूपविभावपर्यायैर्बहुविधो-
बहुप्रदेशो भवति तेन कारणेन बहुप्रदेशलक्षणकायत्वकारणत्वादुपचारेण कायो भण्यते । अथ
मतं यथा पुद्गलपरमाणोर्द्रव्यरूपेणैकस्यापि द्वयणुकादिस्कन्धपर्यायरूपेण बहुप्रदेशरूपं कायत्वं
जातं तथा कालाणोरपि द्रव्येणैकस्यापि पर्यायेण कायत्वं भवत्विति ? तत्र परिहारः —
स्निग्धरूक्षहेतुकस्य बन्धस्याभावान्न भवति । तदपि कस्मात् ? स्निग्धरूक्षत्वं पुद्गलस्यैव धर्मो
यतः कारणादिति । अणुत्वं पुद्गलसंज्ञा, कालस्याणुसंज्ञा कथमिति चेत् ? तत्रोत्तरम् —
अणुशब्देन व्यवहारेण पुद्गला उच्यन्ते निश्चयेन तु वर्णादिगुणानां पूरणगलनयोगात्पुद्गला इति
वस्तुवृत्या पुनरणुशब्दः सूक्ष्मवाचकः । तद्यथा — परमेण प्रकर्षेणाणुः । अणुः कोऽर्थः ? सूक्ष्म,
इति व्युत्पत्त्या परमाणुः । स च सूक्ष्मवाचकोऽणुशब्दो निर्विभागपुद्गलविवक्षायां पुद्गलाणुं
वदति । अविभागिकालद्रव्यविवक्षायां तु कालाणुं कथयतीत्यर्थः ।।२६।।
pudgalaparamāṇu paṇ svabhāvathī ek ane shuddha hovā chhatān paṇ rāg – dveṣhasthānīy
bandhayogya snigdharūkṣhaguṇarūpe pariṇamīne dvi – aṇuk ādi skandharūp vibhāvaparyāyarūpe anek
prakāre bahupradeshī thāy chhe, te kāraṇe ‘bahupradeshatva’ jenun lakṣhaṇ chhe tevā kāyatvane kāraṇe
upachārathī ‘kāy’ kahevāy chhe.
koī māne ke jem pudgalaparamāṇune, te dravyarūpe ek hovā chhatān, dvi – aṇuk ādi
skandhaparyāyarūpe bahupradesharūp kāyatva chhe, tem kālāṇune paṇ, te dravyathī ek hovā chhatān paṇ,
paryāyothī kāyatva ho! teno parihār karavāmān āve chheḥ — snigdha - rūkṣhatva jenun kāraṇ chhe
evā bandhano (kāḷamān) abhāv hovāthī tem banatun nathī. tem shā māṭe chhe? kāraṇ ke
snigdha - rūkṣhapaṇun pudgalano ja dharma chhe.
shaṅkāḥ — ‘aṇu’ pudgalanī sañgnā chhe, kāḷane ‘aṇu’ sañgnā kevī rīte chhe?
uttaraḥ — ‘aṇu’ shabda dvārā vyavahāranayathī pudgalonun kathan karavāmān āve chhe,
nishchayathī to varṇādi guṇonā pūraṇ ane galananā sambandhathī teone pudgalo kahevāmān āve
chhe. vāstavikapaṇe ‘aṇu’ shabda sūkṣhmatāno vāchak chhe. jem ke, paramapaṇe arthāt prakr̥uṣhṭapaṇe
je aṇu te ‘paramāṇu.’ ‘aṇu’ no artha sho? ‘sūkṣhma’ e vyutpatti pramāṇe ‘paramāṇu’ shabda
‘atisūkṣhma’ne kahe chhe. ane te sūkṣhmatāvāchak ‘aṇu’ shabda nirvibhāg pudgalanī vivakṣhāmān
‘pudgalāṇu’ ne kahe chhe ane avibhāgī kāḷadravyanī vivakṣhāmān ‘kālāṇu’ne kahe chhe. 26.

Page 83 of 272
PDF/HTML Page 95 of 284
single page version

background image
अथ प्रदेशलक्षणमुपलक्षयति : —
जावदियं आयासं अविभागीपुग्गलाणुउट्टद्धं ।
तं खु पदेसं जाणे सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं ।।२७।।
यावतिकं आकाशं अविभागिपुद्गलाण्ववष्टब्धम् ।
तं खलु प्रदेशं जानीहि सर्व्वाणुस्थानदानार्हम् ।।२७।।
व्याख्या — ‘‘जावदियं आयासं अविभागीपुग्गलाणुउट्टद्धं तं खु पदेसं जाणे’
यावत्प्रमाणमाकाशमविभागिपुद्गलपरमाणुना विष्टब्धं व्याप्तं तदाकाशं खु स्फु टं प्रदेशं जानीहि ।
हे शिष्य ! कथंभूतं ‘‘सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं’’ सर्वाणूनां सर्वपरमाणूनां सूक्ष्मस्कन्धानां च
स्थानदानस्यावकाशदानस्यार्हं योग्यं समर्थमिति । यत एवेत्थंभूतावगाहनशक्तिरस्त्याकाशस्य
तत एवासंख्यातप्रदेशेऽपि लोके अनन्तानन्तजीवास्तेभ्योऽप्यनन्तगुणपुद्गला अवकाशं लभन्ते ।
तथा चोक्तम्, जीवपुद्गलविषयेऽवकाशदानसामर्थ्यम् ‘‘एगणिगोदसरीरे जीवा दव्वप्पमाणदो
have, pradeshanun lakṣhaṇ kahe chheḥ —
gāthā 27
gāthārthaḥ — jeṭalun ākāsh avibhāgī pudgalāṇuthī rokāy chhe tene sarva aṇuone
sthān devāne yogya pradesh jāṇo.
ṭīkāḥ — ‘‘जावदियं आयासं अविभागी पुग्गलाणुउट्टद्धं तं खु पदेसं जाणे’’ he shiṣhya!
jeṭalun ākāsh avibhāgī pudgalaparamāṇuthī vyāpta hoy teṭalā ākāshane spaṣhṭapaṇe pradesh
jāṇ. kevo chhe te? ‘‘सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं’’ te pradesh sarva aṇuone – sarva paramāṇuone ane
sūkṣhmaskandhone – sthān eṭale avakāsh devāne yogya – samartha chhe. ākāshadravyamān evī
avagāhanashakti chhe, tethī ja asaṅkhyātapradeshī lokākāshamān paṇ anantānant jīvo ane tenā
karatān paṇ anantaguṇā pudgalo samāvesh pāme chhe. evī rīte jīv ane pudgalonā sambandhamān
avakāsh devānun sāmarthya (anyatra ā pramāṇe) kahyun chheḥ — ‘‘ek nigodanā sharīramān
pudgal – aṇū jito ākāsh, rokai so paradesh vikās;
sarva aṇūkūn de avagāh, shakti aisī dhārai ju athāh. 27.

Page 84 of 272
PDF/HTML Page 96 of 284
single page version

background image
दिट्ठा । सिद्धेहि अणंतगुणा सव्वेण वितीदकालेण ।।१।। ओगाढगाढणिचिदो पोग्गलकाएहिं
सव्वदो लोगो । सुहमेहिं बाहरेहिं य णंताणंतेहिं विविधेहिं ।।२।।’’ अथ मतं मूर्त्तपुद्गलानां
विभागो भेदो भवतु नास्ति विरोधः, अमूर्त्ताखण्डस्याकाशद्रव्यस्य कथं विभागकल्पनेति ?
तन्न । रागाद्युपाधिरहितस्वसंवेदनप्रत्यक्षभावनोत्पन्नसुखामृतरसास्वादतृप्तस्य मुनियुगलस्यावस्थान-
क्षेत्रमेकमनेकं वा । यद्येकं, तर्हि द्वयोरेकत्वं प्राप्नोति, न च तथा । भिन्नं चेत्तदा
निर्विभागद्रव्यस्यापि विभागकल्पनमायातं घटाकाशपटाकाशमित्यादिवदिति ।।२७।। एवं
सूत्रपञ्चकेन पञ्चास्तिकायप्रतिपादकनामा तृतीयोऽन्तराधिकारः ।।
इति श्रीनेमिचन्द्रसैद्धान्तदेवविरचिते द्रव्यसंग्रहग्रन्थे नमस्कारादिसप्तविंशतिगाथा-
भिरन्तराधिकारत्रयसमुदायेन षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायप्रतिपादकनामा प्रथमोधिकारः
समाप्तः ।
bhūtakāḷamān thayelā sarva siddhothī anantaguṇā jīvo dravyapramāṇathī dekhavāmān āvyā1 chhe. ā
lok sarva taraphathī vividh tathā anantānant sūkṣhma ane bādar pudgalothī khīchokhīch
bharyo2 chhe. 2.
shaṅkāḥ — mūrta evān pudgalomān bhed ho, emān virodh nathī; parantu amūrta ane
akhaṇḍ ākāshadravyamān bhedakalpanā kevī rīte hoī shake? samādhānaḥ — te shaṅkā yogya nathī.
rāgādi upādhirahit, svasamvedanapratyakṣhabhāvanāthī utpanna sukhāmr̥utanā rasāsvādathī tr̥upta be
munione rahevānun kṣhetra ek chhe ke anek (be) chhe? jo bannene rahevānun kṣhetra ek hoy
to bannenun ekapaṇun thāy; paṇ em to chhe nahi. ane jo kaho ke bannenun nivāsakṣhetra judun
chhe, to nirvibhāg evā ākāshadravyamān paṇ ghaṭākāsh, paṭākāsh ityādinī jem
vibhāgakalpanā siddha thaī. 27.
ā rīte pāñch sūtrothī pañchāstikāyanun pratipādan karanāro trījo antarādhikār pūro
thayo.
e rīte shrī nemichandrasiddhāntidev rachit dravyasaṅgrah granthamān namaskārādi sattāvīs
gāthāo dvārā traṇ antarādhikāro vaḍe chha dravya ane pañchāstikāyanun pratipādan karanār pratham
adhikār samāpta thayo.
1. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 195.
2. pañchāstikāy gāthā 164

Page 85 of 272
PDF/HTML Page 97 of 284
single page version

background image
चूलिका
अतः परं पूर्वोक्तषड्द्रव्याणां चूलिकारूपेण विस्तरव्याख्यानं क्रियते । तद्यथा —
परिणामि जीव – मुत्तं, सपदेसं एय – खेत्त – किरिया य ।
णिच्चं कारण कत्ता, सव्वगदमिदरंहि यपवेसे ।।१।।
दुण्णि य एयं एयं, पंच त्तिय एय दुण्णि चउरो य ।
पंच य एयं एयं, एदेसं एय उत्तरं णेयं ।।२।। (युग्मम्)
व्याख्या — ‘‘परिणामि’’ इत्यादिव्याख्यानं क्रियते । ‘‘परिणामि’’ परिणामिनौ
जीवपुद्गलौ स्वभावविभावपरिणामाभ्यां कृत्वा, शेष चत्वारि द्रव्याणि
विभावव्यञ्जनपर्यायाभावान्मुख्यवृत्त्या पुनरपरिणामीनिति । ‘‘जीव’’ शुद्धनिश्चयनयेन
विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावं शुद्धचैतन्यं प्राणशब्देनोच्यते तेन जीवतीति जीवः । व्यवहारनयेन पुनः
have, pachhī pūrvokta chha dravyonun chūlikārūpe (upasanhār tarīke) visheṣh vyākhyān kare
chheḥ —
chūlikā
gāthārthaḥ — chha dravyomān jīv ane pudgal e be dravya pariṇāmī chhe, chetanadravya
ek jīv chhe, mūrtik ek pudgal chhe, pradeshasahit jīv, pudgal, dharma, adharma tathā
ākāsh — e pāñch dravyo chhe, ek ek saṅkhyāvāḷā dharma, adharma ane ākāsh — e traṇ
dravyo chhe, kṣhetravān ek ākāsh dravya chhe, kriyāsahit jīv ane pudgal — e be dravya chhe,
nityadravya dharma, adharma, ākāsh ane kāḷ — e chār chhe, kāraṇadravya pudgal, dharma, adharma,
ākāsh ane kāḷ — e pāñch chhe, kartā ek jīvadravya chhe, sarvavyāpak dravya ek ākāsh
chhe, (ek kṣhetrāvagāh hovā chhatān paṇ) ā chhaye dravyone paraspar pravesh nathī. e rīte chhaye
mūḷ dravyonā uttaraguṇ jāṇavā.
ṭīkāḥ — ‘‘परिणामि’’ svabhāv tathā vibhāv pariṇāmothī jīv ane pudgal —
e be dravyo pariṇāmī chhe. bākīnān chār dravyo vibhāvavyañjanaparyāyanā abhāvanī mukhyatāthī
apariṇāmī chhe.
‘‘जीव’’ shuddhanishchayanayathī vishuddha gnānadarshanasvabhāvī shuddhachaitanyane ‘prāṇ’ shabdathī
kahevāmān āve chhe; te shuddhachaitanyarūp prāṇathī je jīve chhe te jīv chhe. vyavahāranayathī

Page 86 of 272
PDF/HTML Page 98 of 284
single page version

background image
कर्मोदयजनितद्रव्यभावरूपैश्चतुर्भिः प्राणैर्जीवति, जीविष्यति, जीवितपूर्वो वा जीवः ।
पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणि पुनरजीवरूपाणि । ‘‘मुत्तं’’ अमूर्त शुद्धात्मनो
विलक्षणस्पर्शरसगन्धवर्णवती मूर्त्तिरुच्यते, तत्सद्भावान्मूर्त्तः पुद्गलः । जीवद्रव्यं
पुनरनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण मूर्त्तमपि, शुद्धनिश्चयनयेनामूर्त्तम्, धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि
चामूर्त्तानि । ‘‘सपदेसं’’ लोकमात्रप्रमितासंख्येयप्रदेशलक्षणं जीवद्रव्यमादिं कृत्वा पञ्चद्रव्याणि
पञ्चास्तिकायसंज्ञानि सप्रदेशानि । कालद्रव्यं पुनर्बहुप्रदेशत्वलक्षणकायत्वाभावादप्रदेशम् ।
‘‘एय’’ द्रव्यार्थिकनयेन धर्माधर्माकाशद्रव्याण्येकानि भवन्ति । जीवपुद्गलकालद्रव्याणि
पुनरनेकानि भवन्ति । ‘‘खेत्त’’ सर्वद्रव्याणामवकाशदानसामर्थ्यात् क्षेत्रमाकाशमेकम् ।
शेषपञ्चद्रव्याण्यक्षेत्राणि । ‘‘किरियाय’’ क्षेत्रात्क्षेत्रान्तरगमनरूपा परिस्पन्दवती चलनवती क्रिया
सा विद्यते ययोस्तौ क्रियावन्तौ जीवपुद्गलौ । धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि पुनर्निष्क्रियाणि ।
‘‘णिच्चं’’ धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि यद्यप्यर्थपर्यायत्वेनानित्यानि, तथापि मुख्यवृत्त्या
karmodayajanit dravya ane bhāvarūp chār prakāranā (indriy, baḷ, āyu, shvāsochchhvās)
prāṇothī je jīve chhe, jīvashe ane pūrve jīvato hato te jīv chhe. pudgal ādi pāñch dravyo
ajīvarūp chhe.
‘‘मुत्तं’’ amūrta shuddhātmāthī vilakṣhaṇ sparsha, ras, gandh ane varṇarūp mūrti kahevāy
chhe, tenā sadbhāvathī pudgal mūrta chhe. jīvadravya anupacharit asadbhūt vyavahārathī mūrta chhe;
paṇ shuddha nishchayanayathī amūrta chhe. dharma, adharma, ākāsh ane kāḷadravyo amūrta chhe.
‘‘सपदेसं’’ lokamātrapramāṇ asaṅkhya pradeshavāḷā jīvadravyathī māṇḍīne pāñch dravyo (jīv,
pudgal, dharma, adharma ane ākāsh) ‘pañchāstikāy’ sañgnāvāḷān sapradesh chhe. kāḷadravyane
bahupradesh jenun lakṣhaṇ chhe, evā kāyatvano abhāv hovāthī te apradesh chhe.
‘‘एय’’ dravyārthikanayathī dharma, adharma ane ākāshadravya ek ek chhe. jīv, pudgal,
kāḷadravya anek chhe. ‘‘खेत्त’’ sarva dravyone avakāsh āpavānun sāmarthya hovāthī kṣhetra ek
ākāshadravya chhe, bākīnān pāñch dravya akṣhetra chhe.
‘‘किरिया य’’ ekakṣhetrathī bījā kṣhetre gaman karavārūp parispandarūp athavā
chālavārūp kriyā jemanāmān chhe, te kriyāvān jīv ane pudgal – e be dravyo chhe. dharma,
adharma, ākāsh ane kāḷ e chār dravyo niṣhkriy chhe. ‘‘णिच्चं’’ dharma, adharma, ākāsh
ane kāḷadravya joke arthaparyāyavāḷān hovānī apekṣhāe anitya chhe, topaṇ mukhyapaṇe

Page 87 of 272
PDF/HTML Page 99 of 284
single page version

background image
विभावव्यञ्जनपर्यायाभावान्नित्यानि, द्रव्यार्थिकनयेन च; जीवपुद्गलद्रव्ये पुनर्यद्यपि
द्रव्यार्थिकनयापेक्षया नित्ये तथाप्यगुरुलघुपरिणतिस्वरूपस्वभावपर्यायापेक्षया विभावव्यञ्जन-
पर्यायापेक्षया चानित्ये । ‘‘कारण’’ पुद्गलधर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि व्यवहारनयेन
जीवस्यशरीरवाङ्मनःप्राणापानादिगतिस्थित्यवगाहवर्त्तनाकार्याणि कुर्वन्तीति कारणानि भवंति ।
जीवद्रव्यं पुनर्यद्यपि गुरुशिष्यादिरूपेण परस्परोपग्रहं करोति तथापि पुद्गलादिपंचद्रव्याणां
किमपि न करोतीत्यकारणम् । ‘‘कत्ता’’ शुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेन शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन
यद्यपि बंधमोक्षद्रव्यभावरूपपुण्यपापघटपटादीनामकर्त्ता जीवस्तथाप्यशुद्धनिश्चयेन
शुभाशुभोपयोगाभ्यां परिणतः सन् पुण्यपापबंधयोः कर्त्ता तत्फलभोक्ता च भवति ।
विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजशुद्धात्मद्रव्यस्य सम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपेण शुद्धोपयोगेन तु
परिणतः सन् मोक्षस्यापि कर्त्ता तत्फलभोक्ता चेति । शुभाशुभशुद्धपरिणामानां परिणमनमेव
कर्तृत्वं सर्वत्र ज्ञातव्यमिति । पुद्गलादिपंचद्रव्याणां च स्वकीयस्वकीयपरिणामेन परिणमनमेव
temanāmān vibhāvavyañjanaparyāyano abhāv hovāthī te nitya chhe, dravyārthikanayanī apekṣhāthī
paṇ nitya chhe. jīv ane pudgaladravya joke dravyārthikanayanī apekṣhāe nitya chhe, topaṇ
agurulaghuguṇanā pariṇamanarūp svabhāvaparyāyanī apekṣhāe tathā vibhāvavyañjanaparyāyanī
apekṣhāe anitya chhe.
‘‘कारण’’ pudgal, dharma, adharma, ākāsh ane kāḷadravya vyavahāranayathī jīvanān
sharīr – vāṇī – man – prāṇ – uchchhvās, gati, sthiti, avagāhan ane vartanārūp kāryo kare
chhe, tethī kāraṇ chhe. jīvadravya joke guru – shiṣhyādirūpe paraspar upakār kare chhe, topaṇ
pudgalādi pāñch dravyonun kāī paṇ kārya karatun nathī, tethī jīv ‘akāraṇ’ chhe.
‘‘कत्ता’’ shuddha – pāriṇāmik – paramabhāvagrāhak shuddhadravyārthikanayathī jīv joke bandh
– mokṣha, dravya – bhāvarūp, puṇya – pāp ane ghaṭ - paṭādino akartā chhe; topaṇ ashuddhanishchayathī
shubh ane ashubhopayogarūp pariṇamīne puṇya - pāpabandhano kartā ane tenā phaḷano bhoktā
thāy chhe; vishuddha gnānadarshanasvabhāvī nij - shuddhātmadravyanān samyakshraddhānagnān ane
anuṣhṭhānarūp shuddhopayoge pariṇamīne mokṣhano paṇ kartā ane tenā phaḷano bhoktā thāy
chhe. sarvatra jīvane shubh, ashubh tathā shuddha pariṇāmonā pariṇamanarūp ja kartr̥utva jāṇavun.
pudgalādi pāñch dravyone to potapotānā pariṇāmathī je pariṇaman chhe te ja kartr̥utva chhe;
vāstavamān puṇya - pāpādirūpe akartāpaṇun ja chhe.

Page 88 of 272
PDF/HTML Page 100 of 284
single page version

background image
कर्तृत्वम्, वस्तुवृत्त्या पुनः पुण्यपापादिरूपेणाकर्तृत्वमेव । ‘‘सव्वगदं’’ लोकालोकव्याप्त्यपेक्षया
सर्वगतमाकाशं भण्यते । लोकव्याप्त्यपेक्षया धर्माधर्मौ च । जीवद्रव्यं पुनरेकजीवापेक्षया
लोकपूरणावस्थां विहायासर्वगतं, नानाजीवापेक्षया सर्वगतमेव भवति, पुद्गलद्रव्यं
पुनर्लोकरूपमहास्कन्धापेक्षया सर्वगतं, शेषपुद्गलापेक्षया सर्वगतं न भवति, कालद्रव्यं
पुनरेककालाणुद्रव्यापेक्षया सर्वगतं, न भवति, लोकप्रदेशप्रमाणनानाकालाणुविवक्षया लोके
सर्वगतं भवति । ‘‘इदरंहि य पवेसे’ यद्यपि सर्वद्रव्याणि व्यवहारेणैकक्षेत्रावगाहेनान्योन्यप्रवेशेन
तिष्ठन्ति तथापि निश्चयनयेन चेतनादिस्वकीयस्वरूपं न त्यजन्तीति । अत्र षड्द्रव्येषु मध्ये
वीतरागचिदानन्दैकादिगुणस्वभावं शुभाशुभमनोवचनकायव्यापाररहितं निजशुद्धात्म-
द्रव्यमेवोपादेयमिति भावार्थः ।
अत ऊर्ध्वं पुनरपि षड्द्रव्याणां मध्ये हेयोपादेयस्वरूपं विशेषेण विचारयति । तत्र
शुद्धनिश्चयनयेन शक्तिरूपेण शुद्धबुद्धैकस्वभावत्वात् सर्वे जीवा उपादेया भवन्ति । व्यक्तिरूपेण
‘‘सव्वगदं’’ lok ane alokamān vyāpavānī apekṣhāe ākāshane ‘sarvagat’ kahevāmān
āve chhe. lokākāshamān vyāpavānī apekṣhāe dharma ane adharmadravya sarvagat chhe. jīvadravya, ek
jīvanī apekṣhāe lokapūraṇ nāmak samudghātanī avasthā sivāy asarvagat chhe, paṇ
judājudā jīvonī apekṣhāe sarvagat ja chhe. pudgaladravya lokavyāpak mahāskandhanī apekṣhāe
sarvagat chhe ane bākīnān pudgalonī apekṣhāe sarvagat nathī. kāḷadravya, ek kālāṇudravyanī
apekṣhāe sarvagat nathī, lokākāshanā pradesh barābar judājudā kālāṇunī vivakṣhāthī kāḷadravya
lokamān sarvagat chhe.
‘‘इदरंहि य पवेसे’’ joke sarva dravyo vyavahāranayathī ek kṣhetre avagāh hovāthī
ekabījāmān pravesh karīne rahe chhe, topaṇ nishchayanayathī chetanā ādi potapotānā svarūpane
chhoḍatān nathī.
sārānsh e chhe ke; ā chha dravyomān vītarāg, chidānand, ek ādi guṇasvabhāvī
ane shubhāshubh man, vachan ane kāyānā vyāpārarahit nij shuddhātmadravya ja upādey chhe.
(hey – upādeyasvarūpano visheṣh vichār)
have pachhī, pharīthī chha dravyomān hey - upādey svarūpano visheṣh vichār kare chhe. tyān
shuddhanishchayanayathī shaktirūpe sarve jīvo shuddha - buddha - ekasvabhāvī hovāthī upādey chhe ane