Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Adhikar Beejo:Saptatattva-Navapadarth Adhikar; Saptatattva-Navpadarth Adhikar; Bija Adhikarani Samuday Patanika; Ashrava Aadi Sat Padarthoni Siddhi; Kaya Padarthono Karta Kon Tatha Kartutvana Vishayama Nayavibhaganu Kathan; Suddha Parinamik Bhav Dhyeyroop Chhe Dhyan Ke Bhavanaroop Nathi Teni Charcha; Gatha: 28 : Sat Tattvono Nirdesha, 29 : Aashravanu Swaroop (Bhavashrav Ane Dravyashravanu Swaroop), 30 : Bhavashravanu Visheshapane Kathan, 31 : Dravyashravanu Visheshapane Kathan, 32 : Bandha Padarthanu Kathan (Bhavabandha Ane Dravyabandhanu Swaroop), 33 : Bandhana Prakruti Aadi Char Bhedonu Kathan, 34 : Sanvar Padarthana Swaroopanu Kathan (Bhavsanvar Ane Dravyasanvaranu Kathan), 34 : Sanvarna Vishayama Nayavibhaganu Kathan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 15

 

Page 89 of 272
PDF/HTML Page 101 of 284
single page version

background image
पुनः पञ्चपरमेष्ठिन एव । तत्राप्यर्हत्सिद्धद्वयमेव । तत्रापि निश्चयेन सिद्ध एव । परमनिश्चयेन
तु भोगाकांक्षादिरूपसमस्तविकल्पजालरहितपरमसमाधिकाले सिद्धसदृशः स्वशुद्धात्मैवोपादेयः,
शेषद्रव्याणि हेयानीति तात्पर्यम् । शुद्धबुद्धैकस्वभाव इति कोऽर्थः ? मिथ्यात्वरागादि-
समस्तविभावरहितत्वेन शुद्ध इत्युच्यते, केवलज्ञानाद्यनन्तगुणसहितत्वाद् बुद्धः । इति
शुद्धबुद्धैकलक्षणम् सर्वत्र ज्ञातव्यम् ।
चूलिकाशब्दार्थः कथ्यते — चूलिका विशेषव्याख्यानम्, अथवा उक्तानुक्तव्याख्यानम्,
उक्तानुक्तसंकीर्णव्याख्यानम् चेति ।
।। इति षड्द्रव्यचूलिका समाप्ता ।।
vyaktirūpe pañch parameṣhṭhī ja upādey chhe. temān paṇ (pañchaparameṣhṭhīmān paṇ) arhant ane siddha
– e be ja upādey chhe. e bemān paṇ nishchayathī siddha ja upādey chhe ane param nishchayanayathī
to bhogākāṅkṣhādirūp samasta vikalpajāḷarahit paramasamādhikāḷe siddhasamān svashuddhātmā ja
upādey chhe, anya sarva dravyo hey chhe — ām tātparya chhe.
‘shuddha - buddha - ekasvabhāv’ e padano sho artha chhe? mithyātva – rāgādi samasta
vibhāvarahit hovāthī ātmā ‘shuddha’ kahevāy chhe ane kevaḷagnānādi anantaguṇothī sahit
hovāthī ātmā ‘buddha’ kahevāy chhe. ‘shuddha-buddha’nun lakṣhaṇ sarvatra ā rīte jāṇavun.
have, ‘chūlikā’ shabdano artha kahevāmān āve chhe — koī padārthanā visheṣh vyākhyānane,
kathan karelā viṣhayamān akathit viṣhayanā vyākhyānane ane kahelā tathā nahi kahelā viṣhayanā
mishra vyākhyānane ‘chūlikā’ kahe chhe.
e rīte chha dravyonī chūlikā samāpta thaī.
12

Page 90 of 272
PDF/HTML Page 102 of 284
single page version

background image
have dvitīy adhikār kahevāmān āve chheḥ —
have pachhī, jīv ane pudgaladravyanā paryāyarūp āsrav ādi sāt padārthonun
agiyār gāthāo sudhī vyākhyān kare chhe. temān pratham ‘‘आसवबन्धण’’ ityādi
adhikāranī sūchanārūp ek gāthā, tyārapachhī āsrav padārthanā vyākhyānarūpe ‘‘आसवादि
जेण’’ ityādi traṇ gāthāo chhe. tyārapachhī bandhanun vyākhyān karavā māṭe ‘‘बज्झदि
कम्मं’’ vagere be gāthā chhe, tyārapachhī samvaranun kathan karavā māṭe ‘‘चेदणपरिणामो’’
ityādi be gāthāo, tyārapachhī nirjarānā pratipādanarūp ‘‘जहकालेण तवेण य’’ vagere
ek gāthā, tyārapachhī mokṣhasvarūpanā kathan māṭe ‘‘सव्वस्स कम्मणो’’ ādi ek gāthā
ane pachhī puṇya ane pāp — e benā kathan māṭe ‘‘सुहअसुह’’ ityādi ek gāthā
chhe. e rīte agiyār gāthāo dvārā sāt sthaḷothī bījā adhikārane viṣhe
samudāyapātanikā ( – samudāyabhūmikā) kahī.
– 2 –
saptatattva – navapadārtha adhiākār
अथ द्वितीयः अधिकारः ।
अतः परं जीवपुद्गलपर्यायरूपाणामास्रवादिसप्तपदार्थानमेकादशगाथापर्यन्तं व्याख्यानं
करोति । तत्रादौ ‘‘आसवबंधण’’ इत्याद्यधिकारसूत्रगाथैका, तदनन्तरमास्रवपदार्थ-
व्याख्यानरूपेण ‘‘आसवदि जेण’’ इत्यादि गाथात्रयम्, ततः परं बन्धव्याख्यानकथनेन
‘‘बज्झदि कम्मं’’ इति प्रभृतिगाथाद्वयं, ततोऽपि संवरकथनरूपेण ‘‘चेदणपरिणामो’’ इत्यादि
सूत्रद्वयं, ततश्च निर्जराप्रतिपादनरूपेण ‘‘जहकालेण तवेण य’’ इति प्रभृतिसूत्रमेकं, तदनन्तरं
मोक्षस्वरूपकथनेन ‘सव्वस्स कम्मणो’’ इत्यादि सूत्रमेकं, ततश्च पुण्यपापद्वयकथनेन
‘‘सुहअसुह’’ इत्यादि सूत्रमेकं चेत्येकादशगाथाभिः स्थलसप्तकसमुदायेन द्वितीयाधिकारे
समुदायपातनिका

Page 91 of 272
PDF/HTML Page 103 of 284
single page version

background image
ahīn, shiṣhya prashna kare chhe — jo ekānte jīv ane ajīv e be dravyo pariṇāmī
hoy to sanyogaparyāyarūp ek ja padārtha siddha thāy ane jo ekānte apariṇāmī hoy to
jīv ane ajīv dravyarūp be ja padārtho siddha thāy, tethī āsrav ādi sāt padārtho kevī
rīte siddha thāy? teno uttaraḥ — kathañchit pariṇāmīpaṇāne līdhe sāt padārtho siddha thāy
chhe. ‘kathañchit pariṇāmīpaṇā’no sho artha chhe? jem sphaṭikamaṇi joke svabhāvathī nirmaḷ chhe,
topaṇ japāpuṣhpādi upādhijanit paryāyāntararūp pariṇatine grahaṇ kare chhe, joke
(sphaṭikamaṇi) upādhi grahaṇ kare chhe, topaṇ nishchayathī shuddhasvabhāvane chhoḍato nathī; tem
jīv paṇ joke shuddhadravyārthikanayathī sahajashuddha chidānand ekasvabhāvī chhe, topaṇ anādi
– karmabandhaparyāyanā vash rāgādi paradravya – upādhiparyāyane grahaṇ kare chhe, joke (jīv)
paraparyāyarūpe pariṇame chhe, topaṇ nishchayathī shuddhasvarūpane chhoḍato nathī. pudgalanun paṇ te
ja pramāṇe chhe. — āvun paraspar sāpekṣhapaṇun ‘kathañchit pariṇāmīpaṇun’ shabdano artha chhe. ā
pramāṇe kathañchit pariṇāmīpaṇun hovāthī jīv ane pudgalanā sanyogarūp pariṇatithī banatā
hovāne līdhe āsravādi sāt padārtho siddha thāy chhe ane te sāt padārtho pūrvokta jīv
ane ajīv dravya sāthe maḷīne nav thāy chhe, tethī nav padārtho kahevāmān āve chhe.
abhedanayathī puṇya ane pāp — e be padārthano āsrav padārthamān athavā bandh padārthamān
samāvesh karavānī apekṣhāe sāt tattva kahevāmān āve chhe.
अत्राह शिष्य : — यद्येकान्तेन जीवाजीवौ परिणामिनौ भवतस्तदा संयोगपर्यायरूप
एक एव पदार्थः, यदि पुनरेकान्तेनापरिणामिनौ भवतस्तदा जीवाजीवद्रव्यरूपौ द्वावेव पदार्थौ,
तत आस्रवादिसप्तपदार्थाः कथं घटन्त इति । तत्रोत्तरं — कथंचित्परिणामित्वाद् घटन्ते ।
कथंचित्परिणामित्वमिति कोऽर्थः ? यथा स्फ टिकमणिविशेषो यद्यपि स्वभावेन निर्मलस्तथापि
जपापुष्पाद्युपाधिजनितं पर्यायान्तरं परिणति १गृह्णाति । यद्यप्युपाधिं गृह्णाति तथापि निश्चयेन
शुद्धस्वभावं न त्यजति तथा जीवोऽपि यद्यपि शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन सहजशुद्ध-
चिदानन्दैकस्वभावस्तथाप्यनादिकर्मबन्धपर्यायवशेन रागादिपरद्रव्योपाधिपर्यायं गृह्णाति । यद्यपि
परपर्यायेण परिणमति तथापि निश्चयेन शुद्धस्वरूपं न त्यजति । पुद्गलोऽपि तथेति ।
परस्परसापेक्षत्वं कथंचित्परिणामित्वशब्दस्यार्थः । एवं कथंचित्परिणामित्वे सति
जीवपुद्गलसंयोगपरिणतिनिर्वृत्तत्वादास्रवादिसप्तपदार्था घटन्ते । ते च पूर्वोक्तजीवाजीवपदार्थाभ्यां
सह नव भवन्ति ततः एव नव पदार्थाः । पुण्यपापपदार्थद्वयस्याभेदनयेन कृत्वा
१. ‘परिणमति’ इति पाठान्तरं

Page 92 of 272
PDF/HTML Page 104 of 284
single page version

background image
prashnaḥ — he bhagavān! joke kathañchit pariṇāmīpaṇānā baḷathī, bhedapradhān
paryāyārthikanayathī nav padārtho ane sāt tattvo siddha thayān, topaṇ temanāthī shun prayojan
chhe? jevī rīte abhedanayathī puṇya ane pāpapadārthano antarbhāv sāt tattvomān thayo tevī
ja rīte visheṣh abhedanayanī vivakṣhāmān āsravādi padārthono paṇ jīv ane ajīv e
be dravyomān antarbhāv karavāmān āvatān, jīv ane ajīv e be padārtho ja siddha thāy
chhe! e shaṅkāno parihār kare chheḥ — hey ane upādey tattvanun parignān karāvavārūp prayojan
māṭe āsravādi padārthonun vyākhyān karavā yogya chhe. te ja kahe chheḥ akṣhay – anant sukh
te upādeyatattva chhe, tenun kāraṇ mokṣha chhe, mokṣhanun kāraṇ samvar ane nirjarā — e be chhe,
tenun kāraṇ vishuddha gnānadarshanasvabhāvī nijātmatattvanān samyak shraddhā – gnān – anucharaṇarūp
lakṣhaṇavāḷun 1nishchayaratnatrayasvarūp ane tenun 2sādhak vyavahāraratnatrayarūp chhe. have, heyatattva
kahevāmān āve chhe — ākuḷatā utpanna karanārun narakagati ādinun duḥkh ane nishchayathī
indriyajanit sukh heyatattva chhe. tenun kāraṇ sansār chhe, sansāranun kāraṇ āsrav ane bandh —
पुण्यपापयोरास्रवपदार्थस्य, बन्धपदार्थस्य वा मध्ये अन्तर्भावविवक्षया सप्ततत्त्वानि भण्यन्ते । हे
भगवन् ! यद्यपि कथंचित्परिणामित्वबलेन भेदप्रधानपर्यायार्थिकनयेन नवपदार्थाः सप्ततत्त्वानि
वा सिद्धानि तथापि तैः किं प्रयोजनम् । यथैवाभेदनयेन पुण्यपापपदार्थद्वयस्यान्तर्भावो
जातस्तथैव विशेषाभेदनयविवक्षायामास्रवादिपदार्थानामपि जीवाजीवद्वयमध्येऽन्तर्भावे कृते
जीवाजीवौ द्वावेव पदार्थाविति । तत्र परिहार : — हेयोपादेयतत्त्वपरिज्ञानप्रयोजनार्थ-
मास्रवादिपदार्थाः व्याख्येया भवन्ति । तदेव कथयति — उपादेयतत्त्वमक्षयानन्तसुखं, तस्य
कारणं मोक्षः, मोक्षस्य कारणं संवरनिर्जराद्वयं, तस्य कारणं विशुद्धज्ञानदर्शन-
स्वभावनिजात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणलक्षणं निश्चयरत्नत्रयस्वरूपं, तत्साधकं
व्यवहाररत्नत्रयरूपं चेति । इदानीं हेयतत्त्वं कथ्यते — आकुलत्वोत्पादकं नारकादिदुःखं
निश्चयेनेन्द्रियसुखं च हेयतत्त्वम् । तस्य कारणं संसार; संसारकारणमास्रवबन्धपदार्थद्वयं, तस्य
1. ātmāshrit nishchayanay chhe. [juo, shrī samayasār gāthā 272nī shrī ātmakhyāti ṭīkā.]
2. ahīn, ‘sādhak’ kahyun chhe te ‘bhinna sādhak’nā arthamān samajavun. bhinna sādhya – sādhanapaṇun chhe te vāstavik
sādhyasādhanapaṇun nathī, mātra upacharit chhe. [juo, shrī pañchāstikāy saṅgrah pr̥uṣhṭha 233 (bhinna
sādhyasādhanabhāv); shrī samayasār gāthā 414 nī tātparyavr̥utti ṭīkā [bahiraṅg sahakārī kāraṇ (arthāt
nimitta); shrī mokṣhamārga prakāshak pr̥uṣhṭha 253 (je mokṣhamārga to nathī, parantu mokṣhamārganun nimitta chhe vā
sahachārī chhe; tene upachārathī mokṣhamārga kahīe te vyavahāramokṣhamārga chhe.)]

Page 93 of 272
PDF/HTML Page 105 of 284
single page version

background image
be padārtha chhe, tenun kāraṇ pūrvokta, 1vyavahār ane nishchayaratnatrayathī vilakṣhaṇ mithyādarshan –
gnān – chāritra e traṇ chhe. ā rīte hey ane upādeyatattvanun vyākhyān karavāmān āvatān
sātatattva ane navapadārtho svayamev siddha thayān.
have, kayā padārthano kartā koṇ chhe tenun kathan karavāmān āve chheḥ — nij nirañjan
shuddhātmabhāvanāthī utpanna param ānand jenun ek lakṣhaṇ chhe, tevā sukhāmr̥utanā rasāsvādathī
parāṅmukh jīv bahirātmā kahevāy chhe; te bahirātmā āsrav, bandh ane pāp — e traṇ
padārthono kartā thāy chhe; ane koī vakhate mithyātva ane kaṣhāyano mand uday hotān bhogonī
ākāṅkṣhā ādi nidānabandhathī bhāvikāḷamān pāpānubandhī puṇyapadārthano paṇ kartā thāy chhe.
je pūrvokta bahirātmāthī viparīt lakṣhaṇavāḷo samyagdraṣhṭi chhe te samvar, nirjarā ane
mokṣha — e traṇ padārthono kartā thāy chhe; jyāre te rāgādi vibhāvarahit paramasāmāyikamān
sthir thavāne shaktimān na hoy tyāre viṣhay - kaṣhāyothī utpanna durdhyānathī bachavā māṭe,
sansāranī sthitino chhed karato puṇyānubandhī tīrthaṅkar nāmakarmanī prakr̥iti vagere vishiṣhṭa
puṇyapadārthano paṇ kartā thāy chhe.
have, kartr̥utvanā viṣhayamān nayavibhāganun kathan kare chheḥ mithyādraṣhṭi jīvane
pudgaladravyanā paryāyarūp āsrav, bandh, puṇya ane pāpapadārthonun kartāpaṇun
कारणं पूर्वोक्तव्यवहारनिश्चयरत्नत्रयाद्विलक्षणं मिथ्यादर्शनज्ञानचारित्रयमिति । एवं
हेयोपादेयतत्त्वव्याख्याने कृते सति सप्ततत्त्वनवपदार्थाः स्वयमेव सिद्धाः ।
इदानीं कस्य पदार्थस्य कः कर्त्तेति कथ्यते — निजनिरञ्जनशुद्धात्मभावनोत्पन्न-
परमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादपराङ्मुखो बहिरात्मा भण्यते । स चास्रवबन्धपापपदार्थत्रयस्य
कर्ता भवति । क्वापि काले पुनर्मन्दमिथ्यात्वमन्दकषायोदये सति भोगाकांक्षादिनिदानबंधेन
भाविकाले पापानुबंधिपुण्यपदार्थस्यापि कर्त्ता भवति । यस्तु पूर्वोक्तबहिरात्मनो विलक्षणः
सम्यग्दृष्टिः स संवरनिर्जरामोक्षपदार्थत्रयस्य कर्त्ता भवति । रागादिविभावरहितपरमसामायिके
यदा स्थातुं समर्थो न भवति तदा विषयकषायोत्पन्नदुर्ध्यानवञ्चनार्थं संसारस्थितिच्छेदं कुर्वन्
पुण्यानुबंधितीर्थंकरनामप्रकृत्यादिविशिष्ट पुण्यपदार्थस्यापि कर्ता भवति । कर्तृत्वविषये
नयविभागः कथ्यते । मिथ्यादृष्टेर्जीवस्य पुद्गलद्रव्यपर्यायरूपाणामास्रवबंधपुण्यपापपदार्थानां
1. juoḥ — shrī samayasār gāthā 272 nī ātmakhyāti ṭīkā. (parāshrit vyavahāranay chhe.); shrī
samayasār gāthā 272 nī tātparyavr̥utti ṭīkāmān utthānikā (param – abhed – ratnatrayātmak
nirvikalpasamādhirūp nishchayanay vaḍe vikalpātmak vyavahāranay kharekhar bādhit karavāmān āve chhe.)

Page 94 of 272
PDF/HTML Page 106 of 284
single page version

background image
anupacharitaasadbhūtavyavahāranayathī chhe ane jīvabhāvaparyāyarūp āsrav – bandh – puṇya-pāp-
padārthonun kartāpaṇun ashuddhanishchayanayathī chhe. samyagdraṣhṭi jīvane je dravyarūp samvar, nirjarā ane
mokṣhapadārthanun kartāpaṇun chhe, te paṇ anupacharitaasadbhūtavyavahārathī chhe ane jīvabhāv-
paryāyarūp samvar – nirjarā – mokṣhapadārthonun kartāpaṇun vivakṣhit ekadesh shuddhanishchayanayathī chhe.
paramashuddhanishchayanayathī to ‘‘he yogī, paramārthe ā jīv utpanna thato nathī, marato nathī, bandh
ke mokṣha karato nathī, em jinendro kahe chhe.’’ e vachan pramāṇe jīvane bandhamokṣha1 thato nathī.
pūrvokta vivakṣhit ekadesh shuddhanishchayanayane āgamabhāṣhāmān shun kahe chhe? — sva
– shuddhātmānān samyak shraddhān, gnān, ācharaṇarūp je thashe te ‘bhavya;’ ā prakāranā ‘bhavyatva’
nāmanā pāriṇāmikabhāv sāthe sambandh rākhanārī ‘vyakti’ kahevāmān āve chhe (arthāt
bhavyatva pāriṇāmikabhāvanī vyaktatā arthāt pragaṭatā kahevāmān āve chhe). ane
adhyātmabhāṣhāmān tene ja dravyashaktirūp shuddhapāriṇāmikabhāvanī bhāvanā kahe chhe, anya
nāmathī tene ‘nirvikalpa samādhi’ athavā ‘shuddhopayog’ ādi kahe chhe.
jethī bhāvanā muktinun kāraṇ chhe, tethī ja shuddhapāriṇāmikabhāv dhyeyarūp chhe. dhyān
ke bhāvanārūp nathī. em shā māṭe? samādhānaḥ — dhyān ke bhāvanārūp paryāy vināshī
chhe ane te (shuddhapāriṇāmikabhāv) to dravyarūp hovāthī avināshī chhe. ahīn tātparya ā
chhe — mithyātva – rāgādi vikalpajāḷarahit nijashuddhātmānī bhāvanāthī utpanna sahajānand
कर्तृत्वमनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण, जीवभावपर्यायरूपाणां पुनरशुद्धनिश्चयनयेनेति ।
सम्यग्दृष्टेस्तु संवरनिर्जरामोक्षपदार्थानां द्रव्यरूपाणां यत्कर्तृत्वं तदप्यनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण,
जीवभावपर्यायरूपाणां तु विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयनयेनेति । परमशुद्धनिश्चयेन तु ‘‘ण वि
उप्पज्जइ, ण वि मरइ, बन्धु ण मोक्खु करेइ । जिउ परमत्थे जोइया, जिणवरु एउँ भणेइ ।’’
इति वचनाद्बन्धमोक्षौ न स्तः । स च पूर्वोक्तविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चय आगमभाषया किं
भण्यते — स्वशुद्धात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपेण भविष्यतीति भव्यः, एवंभूतस्य
भव्यत्वसंज्ञस्य पारिणामिकभावस्य संबन्धिनी व्यक्तिर्भण्यते । अध्यात्मभाषया पुनर्द्रव्य-
शक्तिरूपशुद्धपारिणामिकभावविषये भावना भण्यते, पर्यायनामान्तरेण निर्विकल्पसमाधिर्वा
शुद्धोपयोगादिकं चेति । यतः एव भावना मुक्तिकारणं ततः एव शुद्धपारिणामिकभावो
ध्येयरूपो भवति, ध्यानभावनारूपी न भवति । कस्मादिति चेत् ? ध्यानभावनापर्यायो विनश्वरः
स च द्रव्यरूपत्वादविनश्वर इति । इदमत्र तात्पर्यं — मिथ्यात्वरागादिविकल्पजालरहितनिज-
1. paramātmaprakāsh adhyāy 1 gāthā 68.

Page 95 of 272
PDF/HTML Page 107 of 284
single page version

background image
jenun ek lakṣhaṇ chhe; evā sukhanā samvedanarūp je bhāvanā chhe te muktinun kāraṇ chhe. te
bhāvanāne koī puruṣh koī anya nāmathī kahe chhe.
ām, pūrvokta prakāre anekāntanā vyākhyānathī nakkī thayun ke — āsrav, bandh, puṇya
ane pāp — e chār padārtho jīv ane pudgalanā sanyog pariṇāmarūp je vibhāvaparyāy
chhe tenāthī utpanna thāy chhe, ane samvar, nirjarā ane mokṣha — e traṇ padārtho jīv ane
pudgalanā sanyogarūp pariṇāmanā vināshathī utpanna, vivakṣhit svabhāvaparyāy vaḍe utpanna
thāy chhe.
te have kahevāmān āve chheḥ —
gāthā 28
gāthārthaḥ — āsrav, bandh, samvar, nirjarā, mokṣha, puṇya ane pāparūp je padārtho
jīv ane ajīv dravyanā visheṣho chhe; te paṇ ame saṅkṣhepathī kahīe chhīe.
ṭīkāḥ — ‘‘आसव’’ nirāsrav svasamvedanathī vilakṣhaṇ shubhāshubh pariṇām vaḍe
शुद्धात्मभावनोत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखसंवित्तिरूपा च भावना मुक्तिकारणं भवति । तां च
कोऽपि जनः केनापि पर्यायनामान्तरेण भणतीति । एवं पूर्वोक्तप्रकारेणानेकांतव्याख्यानेनास्रव-
बंधपुण्यपापपदार्थाः जीवपुद्गलसंयोगपरिणामरूपविभावपर्यायेणोत्पद्यन्ते । संवरनिर्जरामोक्ष-
पदार्थाः पुनर्जीवपुद्गलसंयोगपरिणामविनाशोत्पन्नेन विवक्षितस्वभावपर्यायेणेति स्थितम् ।
तद्यथा —
आसव बंधण संवर णिज्जर मोक्खो सपुण्यपावा जे ।
जीवाजीवविसेसा तेवि समासेण पभणामो ।।२८।।
आस्रवबंधनसंवरनिर्जरमोक्षाः सपुण्यपापाः ये ।
जीवाजीवविशेषाः तान् अपि समासेन प्रभणामः ।।२८।।
व्याख्या — ‘‘आसव’’ निरास्रवस्वसंवित्तिविलक्षणशुभाशुभपरिणामेन शुभाशुभ-
yah tau bhayo pratham adhikār, dūjo suṇūn tattva - vistār;
jīv ajīv ru āsrav bandh, samvar nirjarā mokṣha abandh. 28

Page 96 of 272
PDF/HTML Page 108 of 284
single page version

background image
shubh ane ashubh karmonun āvavun, te ‘āsrav’ chhe. ‘बंधण’ bandharahit shuddhātmatattvanī
upalabdhirūp bhāvanāthī bhraṣhṭa1 thayel jīvane karmanā pradesho sāthe sanshleṣh (sambandh) thāy
chhe, te ‘bandh’ chhe. ‘संवर’ karmanā āgamanane rokavāmān samartha svānubhavarūpe pariṇamelā
jīvane shubhāshubh karmonā āgamanano nirodh te ‘samvar’ chhe. ‘णिज्जर’ shuddhopayoganī
bhāvanānā sāmarthyathī nīras thayelān karmapudgalonun ekadesh kharī javun, te ‘nirjarā’ chhe.
‘मोक्खो’ jīv ane pudgalanā sanshleṣharūp bandhano nāsh karavāne samartha nij shuddhātmānī
upalabdhirūp pariṇām, te ‘mokṣha’ chhe. ‘सपुण्णपावा जे’ je (uparokta āsravādi padārtho)
puṇya – pāpasahit chhe. ‘ते वि समासेण पभणामो’ jem pahelān jīv ane ajīv padārthonun
vyākhyān karyun chhe, tem te āsravādi padārthone paṇ saṅkṣhepamān kahīe chhīe. te kevā
chhe? ‘जीवाजीवविसेसाः’ jīv ane ajīvanā visheṣho chhe — chaitanyabhāvarūp chhe, te jīvanā
visheṣho chhe ane chaitanyanā abhāvarūp chhe, te ajīvanā visheṣho chhe. ‘visheṣh’no sho artha
chhe? ‘visheṣh’ no artha paryāy chhe. chaitanyarūp ashuddha pariṇāmo jīvanā (paryāyo) chhe,
achetanarūp karmapudgalanā paryāyo chhe, te ajīvanā (paryāyo) chhe. ā rīte adhikār
sūtrarūp gāthā pūrī thaī. 28.
कर्मागमनमास्रवः । ‘‘बंधण’’ बंधातीतशुद्धात्मतत्त्वोपलम्भभावनाच्युतजीवस्य कर्मप्रदेशैः सह
संश्लेषो बन्धः । ‘‘संवर’’ कर्मास्रवनिरोधसमर्थस्वसंवित्तिपरिणतजीवस्य शुभाशुभकर्मागमन-
संवरणं संवरः । ‘‘णिज्जर’’ शुद्धोपयोगभावनासामर्थ्येन नीरसीभूतकर्मपुद्गलानामेकदेशगलनं
निर्जरा । ‘‘मोक्खो’’ जीवपुद्गलसंश्लेषरूपबन्धस्य विघटने समर्थः स्वशुद्धात्मोपलब्धि-
परिणामो मोक्ष इति । ‘‘सपुण्णपावा जे’’ पुण्यपापसहिता ये, ‘‘ते वि समासेण पभणामो’’
यथा जीवाजीवपदार्थौ व्याख्यातौ पूर्वं तथा तानप्यास्रवादिपदार्थान् समासेण संक्षेपेण प्रभणामो
वयं; ते च कथंभूताः ? ‘‘जीवाजीवविसेसा’’ जीवाजीवविशेषाः । चैतन्यभावरूपा जीवस्य
विशेषाः । चैतन्याभावरूपा अजीवस्य विशेषाः । विशेषा इत्यस्य कोऽर्थः ? पर्यायाः । चैतन्याः
अशुद्धपरिणामा जीवस्य, अचेतनाः कर्मपुद्गलपर्याया अजीवस्येत्यर्थः । एवमधिकारसूत्रगाथा
गता ।।२८।।
1. ahīn mukhyapaṇe mithyādraṣhṭi jīvone līdhā chhe kemake, teo ‘shuddhātmatattvanī upalabdhirūp bhāvanāthī bhraṣhṭa
chhe.’ ashuddhanishchayanayathī je rāgādirūp bhāvabandh chhe, te paṇ shuddhanishchayanayathī pudgalano ja bandh chhe.
dravyasaṅgrah gāthā 16 ṭīkā.

Page 97 of 272
PDF/HTML Page 109 of 284
single page version

background image
अथ गाथात्रयेणास्रवव्याख्यानं क्रियते । तत्रादौ भावास्रवद्रव्यास्रवस्वरूपं सूचयति : —
आसवदि जेण कम्मं परिणामेणप्पणो स विण्णेओ ।
भावासवो जिणुत्तो कम्मासवणं परो होदि ।।२९।।
आस्रवति येन कर्म्म परिणामेन आत्मनः सः विज्ञेयः ।
भावास्रवः जिनोक्तः कर्म्मास्रवणं परः भवति ।।२९।।
व्याख्या — ‘‘आसवदि जेण कम्मं परिणामेणप्पणो स विण्णेओ भावासवो’’ आस्रवति
कर्म येन परिणामेनात्मनः स विज्ञेयो भावास्रवः । कर्मास्रवनिर्मूलनसमर्थशुद्धात्म-
भावनाप्रतिपक्षभूतेन येन परिणामेनास्रवति कर्म; कस्यात्मनः ? स्वस्य; स परिणामो भावास्रवो
विज्ञेयः । स च कथंभूतः ? ‘‘जिणुत्तो’’ जिनेन वीतरागसर्वज्ञेनोक्तः । ‘‘कम्मासवणं परो
होदि’’ कर्मास्रवणं परो भवति, ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मणामास्रवणमागमनं परः । पर इति
have, traṇ gāthāo vaḍe āsrav padārthanun vyākhyān kare chhe. temān pratham bhāvāsrav
ane dravyāsravanā svarūpanī sūchanā kare chheḥ —
gāthā 29
gāthārthaḥ — ātmānā je pariṇāmathī karmano āsrav thāy chhe, tene jinendre kahel
bhāvāsrav jāṇavo ane je (gnānāvaraṇādi) karmono āsrav chhe, te dravyāsrav chhe.
ṭīkāḥ — ‘आसवदि जेण कम्मं परिणामेणप्पणो स विण्णेओ भावासवाe’ ātmānā je
pariṇāmathī1 karma āve chhe, tene bhāvāsrav jāṇavo. karmanā āsravano nāsh karavāmān samartha
evī shuddhātmānī bhāvanāthī pratipakṣhabhūt je pariṇāmathī1 karma āve chhe; konā pariṇāmathī?
ātmānā – potānā; te pariṇāmane bhāvāsrav jāṇavo. te bhāvāsrav kevo chhe? ‘जिणुत्तो’
jinendre — vītarāg sarvagnadeve kahel chhe. ‘कम्मासवणं परो होदि’ karmonun je āgaman chhe te
‘par’ chhe. (arthāt gnānāvaraṇādi dravyakarmonun āsravaṇ – āgaman te par eṭale ke bījun
1. pariṇāmanā nimitte.
punya pāp e nav, in mānhi, āvai karmasū āsrav chāhi;
bhāvāsrav ātam – pariṇām, pudgal āvai dravya sunām. 29.
13

Page 98 of 272
PDF/HTML Page 110 of 284
single page version

background image
chhe.) ‘par’ shabdano sho artha chhe? ‘bhāvāsravathī anya, bhinna.’ bhāvāsravanā nimitte, tel
chopaḍel padārthone dhūḷ choṇṭe chhe tem, jīvane dravyāsrav thāy chhe.
shaṅkāḥ — kharekhar ‘आस्रवति येन कर्म’ — ‘jenāthī karmano āsrav thāy chhe’ e
padathī ja dravyāsravanī vāt āvī gaī, to pachhī ‘कम्मासवणं परो होदि’ – karmāsrav bījo
hoy chhe’ — e padathī dravyāsravanun vyākhyān shā māṭe karyun? samādhānaḥ — tamārī shaṅkā
yogya nathī. kemake ‘je pariṇāmathī; shun thāy chhe? karmano āsrav thāy chhe;’ evun je kathan
chhe tenāthī pariṇāmanun sāmarthya batāvyun chhe, dravyāsravanun vyākhyān karyun nathī. ām, tātparya
chhe. 29.
have, bhāvāsravanun svarūp visheṣhapaṇe kahe chheḥ —
gāthā 30
gāthārthaḥ — pahelānā (bhāvāsravanā) mithyātva, avirati, pramād, yog ane
krodhādi kaṣhāy eṭalā bhed jāṇavā. temānthī mithyātva ādinā anukrame pāñch, pāñch, pandar,
traṇ ane chār bhed chhe.
कोऽर्थः ? भावास्रवादन्यो भिन्नो । भावास्रवनिमित्तेन तैलमृक्षितानां धूलिसमागम इव द्रव्यास्रवो
भवतीति । ननु ‘‘आस्रवति येन कर्म’’ तेनैव पदेन द्रव्यास्रवो लब्धः, पुनरपि कर्मास्रवणं
परो भवतीति द्रव्यास्रवव्याख्यानं किमर्थमिति यदुक्तं त्वया ? तन्न । येन परिणामेन किं भवति
आस्रवति कर्म, तत्परिणामस्य सामर्थ्यं दर्शितं, न च द्रव्यास्रवव्याख्यानमिति भावार्थः ।।२९।।
अथ भावास्रवस्वरूपं विशेषेण कथयति : —
मिच्छत्ताविरदपमादजोगकोधादओऽथ विण्णेया ।
पण पण पणदस तिय चदु कमसो भेदा दु पुव्वस्स ।।३०।।
मिथ्यात्वाविरतिप्रमादयोगक्रोधादयः अथ विज्ञेयाः ।
पञ्च पञ्च पञ्चदश त्रयः चत्वारः क्रमशः भेदाः तु पूर्वस्य ।।३०।।
mithyā avirat au paramād, yog kaṣhāy taṇūn unmād;
pāñch – pāñch paṇadas tiy chyāri, bhāvāsravake bhed kahāri. 30.

Page 99 of 272
PDF/HTML Page 111 of 284
single page version

background image
ṭīkāḥ — ‘‘मिच्छत्ताविरदिपमादजोगकोधादआe’’ mithyātva, avirati, pramād, yog
ane krodhādi kaṣhāy āsravanā bhed chhe. antaraṅgamān je vītarāg nijātmatattvanī
anubhūti ane ruchi viṣhe viparīt abhinivesh utpanna karāve chhe ane bahāramān
anyanā shuddhātmatattva vagere samasta dravyomān viparīt abhinivesh utpanna karāve chhe;
tene mithyātva kahe chhe.
antaraṅgamān nij paramātmasvarūpanī bhāvanāthī utpanna param sukhāmr̥utamān je
rati ( – līnatā) tenāthī vilakṣhaṇ ane bāhya - viṣhayamān avratarūp (arthāt vrat dhāraṇ
na karavāno bhāv) te avirati chhe.
antaraṅgamān pramādarahit shuddhātmānī anubhūtimān chalanarūp (chaḷapaṇārūp) ane
bāhya - viṣhayamān mūḷ ane uttaraguṇomān maḷ utpanna karanār te pramād chhe.
nishchayathī paramātmā niṣhkriy chhe, topaṇ tene vyavahārathī vīryāntarāyakarmanā
kṣhayopashamathī utpanna evo, man - vachan - kāyavargaṇāne avalambanāro, karmavargaṇānun grahaṇ
karavāmān hetubhūt evo ātmapradeshono je parispand hoy chhe; tene yog kahevāy chhe.
antaraṅgamān param – upashamamūrti, kevaḷagnānādi anantaguṇasvabhāvī paramātma-
svarūpamān kṣhobh utpanna karanār ane bāhya - viṣhayamān anya padārthonā sambandhathī krūratā
ādi āvesharūp, te krodhādi – kaṣhāy chhe.
e rīte, upar kahelā lakṣhaṇavāḷā pāñch āsravo chhe. ‘अथ’ have,
व्याख्या — ‘‘मिच्छत्ताविरदिपमादजोगकोधादओ’’ मिथ्यात्वाविरतिप्रमादयोगक्रोधादयः ।
अभ्यन्तरे वीतरागनिजात्मतत्त्वानुभूतिरुचिविषये विपरीताभिनिवेशजनकं बहिर्विषये तु
परकीयशुद्धात्मतत्त्वप्रभृतिसमस्तद्रव्येषु विपरीताभिनिवेशोत्पादकं च मिथ्यात्वं भण्यते ।
अभ्यन्तरे निजपरमात्मस्वरूपभावनोत्पन्नपरमसुखामृतरतिविलक्षणा बहिर्विषये पुनरव्रतरूपा
चेत्यविरतिः । अभ्यन्तरे निष्प्रमादशुद्धात्मानुभूतिचलनरूपः, बहिर्विषये तु मूलोत्तरगुणमल-
जनकश्चेति प्रमादः । निश्चयेन निष्क्रियस्यापि परमात्मनो व्यवहारेण वीर्यान्तरायक्षयोपशमोत्पन्नो
मनोवचनकायवर्गणावलम्बनः कर्मादानहेतुभूत आत्मप्रदेशपरिस्पन्दो योग इत्युच्यते । अभ्यन्तरे
परमोपशममूर्तिकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वभावपरमात्मस्वरूपक्षोभकारकाः बहिर्विषये तु परेषां
संबंधित्वेन क्रूरत्वाद्यावेशरूपाः क्रोधादयश्चेत्युक्तलक्षणाः पञ्चास्रवाः । ‘‘अथ’’ अथो

Page 100 of 272
PDF/HTML Page 112 of 284
single page version

background image
‘विण्णेया’ e jāṇavā joīe. tenā keṭalā bhed chhe? ‘‘पण पण पणदस तिय चदु कमसो
भेदा दु’’ mithyātva ādinā anukrame pāñch, pāñch, pandar, traṇ ane chār bhed chhe.
teno vistāraḥ — (‘‘एयंतबुद्धदरसी विवरीओ बह्म तावसो विणओ । इन्दो विय संसइदो
मक्कडिओ चेव अण्णाणी ।। bauddhamat ekāntamithyātvī chhe. yāgnik - brahma viparītamithyātvī chhe,
tāpas vinayamithyātvī chhe, indrāchārya sanshayamithyātvī chhe ane mashkarī agnānamithyātvī
chhe.)’’ — e gāthāmān kahelān lakṣhaṇ pramāṇe pāñch prakāranun mithyātva chhe. hinsā, asatya,
chorī, abrahma ane parigrahanī ākāṅkṣhārūp avirati paṇ pāñch prakāranī chhe, athavā
manasahit pāñch indriyanī pravr̥utti ane pr̥ithvī ādi chhakāyanī virādhanānā bhedathī bār
prakāranī chhe. ‘‘chār vikathā, chār kaṣhāy, pāñch indriy, nidrā ek ane sneh ek — e
rīte pandar pramād kahyā chhe.’’ – e 1gāthāmān kahyā pramāṇe pandar pramād chhe. man, vachan ane
kāyānā vyāpāranā bhedathī traṇ prakārano yog chhe athavā vistārathī pandar prakārano yog
chhe. krodh, mān, māyā ane lobhanā bhedathī kaṣhāy chār chhe; athavā kaṣhāy ane nokaṣhāyanā
bhedathī pachīs prakāranā chhe. ā badhā bhed konā chhe? ‘पुव्वस्स’ pahelī gāthāmān kahelān
bhāvāsravanā chhe. 30.
have, dravyāsravanun svarūp kahe chheḥ —
‘‘विण्णेया’’ विज्ञेया ज्ञातव्याः । कतिभेदास्ते ? ‘‘पण पण पणदस तिय चदु कमसो भेदा
दु’’ पञ्चपञ्चपञ्चदशत्रिचतुर्भेदाः क्रमशो भवन्ति पुनः । तथाहि ‘‘एयंतबुद्धदरसी विवरीओ
बह्म तावसो विणओ । इन्दो विय संसइदो मक्कडिओ चेव अण्णाणी ।१।’’ इति
गाथाकथितलक्षणं पञ्चविधं मिथ्यात्वम् । हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाकाङ्क्षारूपेणाविरतिरपि
पञ्चविधा । अथवा मनःसहितपञ्चेन्द्रियप्रवृत्तिपृथिव्यादिषट्कायविराधनाभेदेन द्वादशविधा ।
‘‘विकहा तहा कसाया इन्दियणिद्दा तहेव पणयो य । चदु चदु पणमेगेगं हुंति पमादाहु
पण्णरस ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण पञ्चदश प्रमादाः । मनोवचनकायव्यापारभेदेन त्रिविधो
योगः, विस्तरेण पञ्चदशभेदो वा । क्रोधमानमायालोभभेदेन कषायाश्चत्वारः,
कषायनोकषायभेदेन पञ्चविंशतिविधा वा । एते सर्वे भेदाः कस्य सम्बन्धिनः ‘‘पुव्वस्स’’
पूर्वसूत्रोदितभावास्रवस्येत्यर्थः ।।३०।।
अथ द्रव्यास्रवस्वरूपमुद्योतयति : —
1. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 34.

Page 101 of 272
PDF/HTML Page 113 of 284
single page version

background image
gāthā 31
gāthārthaḥ — gnānāvaraṇ ādi āṭh karmone yogya je pudgal āve chhe tene
dravyāsrav jāṇavo; te anek bhedavāḷo chhe, em shrī jinendradeve kahyun chhe.
ṭīkāḥ — ‘णाणावरणादीणं’ sahaj shuddha kevaḷagnānane athavā abhedanī apekṣhāe
kevaḷagnānādi anantaguṇanā ādhārabhūt, gnān shabdathī vāchya paramātmāne je āvr̥utta kare
arthāt ḍhāṅke tene gnānāvaraṇ kahe chhe. te gnānāvaraṇ jenī ādimān chhe tevā je
gnānāvaraṇādi; temane ‘जोग्ग’ yogya ‘जं पुग्गलं समासवदि’ tel chopaḍel sharīravāḷāone
dhūḷanā rajakaṇano jem samāgam thāy chhe, tem kaṣhāyarahit shuddhātmānā samvedanathī1 rahit
jīvone je karmavargaṇārūp pudgalano āsrav thāy chhe, ‘दव्वासओ स णेओ’ tene dravyāsrav
jāṇavo. ‘अणेयभेओ’ ane te (dravyāsrav) gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ, vedanīy, mohanīy,
āyu, nām, gotra tathā antarāy e nāmanī āṭh mūḷaprakr̥itirūp bhedathī, tathā ‘‘पण णव
णाणावरणादीणं जोग्गं जं पुग्गलं समासवदि ।
दव्वासवो स णेओ अणेयभेओ जिणक्खादो ।।३१।।
ज्ञानावरणादीनां योग्यं यत् पुद्गलं समास्रवति ।
द्रव्यास्रवः सः ज्ञेयः अनेकभेदः जिनाख्यातः ।।३१।।
व्याख्या — ‘‘णाणावरणादीणं’’ सहजशुद्धकेवलज्ञानमभेदेन केवलज्ञानाद्यनन्तगुणाधार-
भूतं ज्ञानशब्दवाच्यं परमात्मानं वा आवृणोतीति ज्ञानावरणं, तदादिर्येषां तानि ज्ञानावरणादीनि
तेषां ज्ञानावरणादीनां ‘‘जोग्गं’’ योग्यं ‘‘जं पुग्गलं समासवदि’’ स्नेहाभ्यक्तशरीराणां
धूलिरेणुसमागम इव निष्कषायशुद्धात्मसंवित्तिच्युतजीवानां कर्मवर्गणारूपं यत्पुद्गलद्रव्यं
समास्रवति, ‘‘दव्वासओ स णेओ’’ द्रव्यास्रवः स विज्ञेयः । ‘‘अणेयभेओ’’ स च
ज्ञानदर्शनावरणीयवेदनीयमोहनीयायुर्नामगोत्रान्तरायसंज्ञानामष्टमूलप्रकृतीनां भेदेन, तथैव ‘‘पण
1. shuddhātmānā samvedanarahit mithyādraṭi jīvo chhe; temanī mukhyatāthī ā kathan chhe.
gnānāvaraṇ ādike yogya, pudgal āvai jivakai bhogya;
dravyāsrav bhāṣhyo bahu bhed, jiṇavaradev, rahit vachakhed. 31.

Page 102 of 272
PDF/HTML Page 114 of 284
single page version

background image
दु अट्ठवीसा चउ तियणवदी य दोण्णि पंचेव । बावण्णहीण बियसयपयडिविणासेण होंति ते
सिद्धा ।।१।।’ (pāñch gnānāvaraṇīyanī, nav darshanāvaraṇīyanī, be vedanīyanī, aṭhāvīs
mohanīyanī, chār āyunī, trāṇun nāmanī, be gotranī ane pāñch antarāyanī — e rīte
ekaso aḍatāḷīs prakr̥itionā nāshathī siddha thāy chhe.)’’ — e gāthāmān1 kahelā kramathī
ekaso aḍatāḷīs uttar prakr̥itirūp bhedathī, ane asaṅkhyāt lokapramāṇ pr̥ithvīkāy –
nāmakarma ādi uttarottar prakr̥itirūp bhedathī anek bhedavāḷo chhe, em ‘जिणक्खादो’ shrī
jinendradeve kahyun chhe. 31.
ā rīte, āsravanā vyākhyānanī traṇ gāthāothī pratham sthaḷ samāpta thayun.
have, be gāthāothī bandhanun vyākhyān kare chhe. temān pratham gāthānā pūrvārdhathī bhāvabandh
ane uttarārdhathī dravyabandhanun svarūp kahe chheḥ —
gāthā 32
gāthārthaḥ — je chetanabhāvathī karma bandhāy chhe te bhāvabandh chhe ane karma tathā
णव दु अट्ठवीसा चउ तियणवदी य दोण्णि पंचेव । बावण्णहीण बियसयपयडिविणासेण होंति
ते सिद्धा ।।१।।’’ इति गाथाकथितक्रमेणाष्टचत्वारिंशदधिकशतसंख्याप्रमितोत्तरप्रकृतिभेदेन तथा
चासंख्येयलोकप्रमितपृथिवीकायनामकर्माद्युत्तरोत्तरप्रकृतिरूपेणानेकभेद इति ‘‘जिणक्खादो’’
जिनख्यातो जिनप्रणीत इत्यर्थः ।।३१।। एवमास्रवव्याख्यानगाथात्रयेण प्रथमस्थलं गतम् ।
अतः परं सूत्रद्वयेन बन्धव्याख्यानं क्रियते । तत्रादौ गाथापूर्वार्धेन भावबन्धमुत्तरार्धेन
तु द्रव्यबन्धस्वरूपमावेदयति : —
बज्झदि कम्मं जेण दु चेदणभावेण भावबंधो सो ।
कम्मादपदेसाणं अण्णोण्णपवेसण इदरो ।।३२।।
बध्यते कर्म्म येन तु चेतनभावेन भावबन्धः सः ।
कर्म्मात्मप्रदेशानां अन्योन्यप्रवेशनं इतरः ।।३२।।
1. siddhabhakti gāthā 8.
jis chetan - pariṇāmah karma, bandhihai bhāvabandh so marma;
ātam - karma - desh - paravesh, āpas māhi dravya yah desh. 32.

Page 103 of 272
PDF/HTML Page 115 of 284
single page version

background image
ātmānā pradeshono paraspar pravesh te dravyabandh chhe.
ṭīkāḥ — ‘बज्झदि कम्मं जेण दु चेदणभावेण भावबन्धो सो’ je chetanabhāvathī karma
bandhāy chhe te bhāvabandh chhe. samasta karmabandh naṣhṭa karavāmān samartha, akhaṇḍ, ek pratyakṣha
pratibhāsamay, param chaitanyavilās jenun lakṣhaṇ chhe evā gnānaguṇanā sambandhavāḷī athavā
abhedanayathī anantagnānādi guṇanā ādhārabhūt paramātmānā sambandhavāḷī je nirmaḷ
anubhūti, tenāthī viruddha mithyātva – rāgādi pariṇatirūp athavā ashuddha chetanabhāvasvarūp
je pariṇāmathī gnānāvaraṇādi karma bandhāy chhe, te pariṇām bhāvabandh kahevāy chhe.
‘कम्मादपदेसाणं अण्णोण्णपवेसणं इदरो’ karma ane ātmānā pradeshono paraspar pravesh thavo te
bījo arthāt dravyabandh chhe. te ja bhāvabandhanā nimittathī karmanā pradeshono ane ātmānā
pradeshono, dūdh ane pāṇīnī jem, ekabījāmān pravesh arthāt sanshleṣh te dravyabandh chhe. 32.
have, gāthānā pūrvārdhathī te ja bandhanā prakr̥itibandh ādi chār bhedonun kathan kare chhe
ane uttarārdhathī temanā kāraṇanun kathan kare chheḥ —
व्याख्या — ‘‘बज्झदि कम्मं जेण दु चेदणभावेण भावबन्धो सो’’ बध्यते कर्म येन
चेतनभावेन स भावबन्धो भवति । समस्तकर्मबन्धविध्वंसनसमर्थाखण्डैकप्रत्यक्षप्रतिभास-
मयपरमचैतन्यविलासलक्षणज्ञानगुणस्य, अभेदनयेनानन्तज्ञानादिगुणाधारभूतपरमात्मनो वा
संबन्धिनी या तु निर्मलानुभूतिस्तद्विपक्षभूतेन मिथ्यात्वरागादिपरिणतिरूपेण वाऽशुद्धचेतनभावेन
परिणामेन बध्यते ज्ञानावरणादि कर्म येन भावेन स भावबन्धो भण्यते । ‘‘कम्मादपदेसाणं
अण्णोण्णपवेसणं इदरो’’ कर्मात्मप्रदेशानामन्योन्य प्रवेशनमितरः । तेनैव भावबंधनिमित्तेन
कर्मप्रदेशानात्मप्रदेशानां च क्षीरनीरवदन्योन्यं प्रवेशनं संश्लेषो द्रव्यबन्ध इति ।।३२।।
अथ तस्यैव बन्धस्य गाथापूर्वार्धेन प्रकृतिबन्धादिभेदचतुष्टयं कथयति, उत्तरार्धेन तु
प्रकृतिबन्धादीनां कारणं चेति ।
पयडिट्ठिदिअणुभागप्पदेसभेदादु चदुविधो बन्धो ।
जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो होंति ।।३३।।
prakr̥iti pradesh ru thiti anubhāg, chyāri bhed hai bandh - vibhāg;
yog karai parakati - paradesh, thiti - anubhāg kaṣhāy - ases. 33.

Page 104 of 272
PDF/HTML Page 116 of 284
single page version

background image
gāthā 33
gāthārthaḥ — prakr̥iti, sthiti, anubhāg ane pradesh — e bhedothī bandh chār prakārano
chhe; yogathī prakr̥iti ane pradeshabandh thāy chhe ane kaṣhāyathī sthiti ane anubhāgabandh thāy chhe.
ṭīkāḥ — ‘पयडिट्ठिदिअणुभागप्पदेसभेदादु चदुविधो बन्धो’ prakr̥iti, sthiti, anubhāg
ane pradeshanā bhedathī bandh chār prakārano chhe, teno vistāraḥ — gnānāvaraṇakarmano svabhāv
sho chhe? jem paḍado devanā mukhane ḍhāṅkī de chhe, tem gnānāvaraṇakarma gnānane ḍhāṅkī de chhe.
darshanāvaraṇ karmano svabhāv sho chhe? rājānā darshanamān pratihārī jem roke chhe, tem
darshanāvaraṇakarma darshanamān aṭakāyat kare chhe. shātā ane ashātā vedanīyano svabhāv sho chhe?
madhathī lipta talavāranī dhār chāṭavāthī jem thoḍun sukh ane ghaṇun duḥkh thāy chhe, tem
vedanīyakarma alpa sukh ane adhik duḥkh utpanna kare chhe. mohanīyano svabhāv sho chhe?
madyapānanī jem hey – upādey padārthanā vichāramān vikaḷatā. āyuṣhyakarmano svabhāv sho chhe?
beḍīnī peṭhe ek gatimānthī bījī gatimān jatān rokavun te. nāmakarmano svabhāv sho chhe?
chitrakāranī peṭhe anek prakāranān rūp karavān te. gotrakarmano svabhāv sho chhe? nānān - moṭān
vāsaṇ banāvanār kumbhāranī jem uchcha ke nīch gotra karavān te. antarāyakarmano svabhāv
sho chhe? bhaṇḍārīnī peṭhe dānādi kāryamān vighna karavun te. kahyun chhe keḥ — ‘‘paṭ, pratihār –
dvārapāḷ, talavār, madh, beḍī, chitrakār, kumbhār ane bhaṇḍārī; — e āṭheno jevo svabhāv
प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशभेदात् तु चतुर्विधिः बन्धः ।
योगात् प्रकृतिप्रदेशौ स्थित्यनुभागौ कषायतः भवतः ।।३३।।
व्याख्या — ‘‘पयडिट्ठिदिअणुभागप्पदेसभेदादु चदुविधो बन्धो’’ प्रकृतिस्थित्यनुभाग-
प्रदेशभेदाच्चतुर्विधो बन्धो भवति । तथाहि — ज्ञानावरणीयस्य कर्मणः का प्रकृतिः ?
देवतामुखवस्त्रमिव ज्ञानप्रच्छादनता । दर्शनावरणीयस्य का प्रकृतिः ? राजदर्शनप्रतिषेधक-
प्रतीहारवरद्दर्शनप्रच्छादनता । सातासातवेदनीयस्य का प्रकृतिः ? मधुलिप्तखङ्गधारास्वाद-
नवदल्पसुखबहुदुःखोत्पादकता । मोहनीयस्स का प्रकृतिः ? मद्यपानबद्धेयोपादेय-
विचारविकलता । आयुःकर्मणः का प्रकृतिः ? निगडवद्गत्यन्तरगमननिवारणता । नामकर्मणः
का प्रकृतिः ? चित्रकारपुरुषवन्नानारूपकरणता । गोत्रकर्मणः का प्रकृतिः ? गुरुलघुभाजन-
कारककुम्भकारवदुच्चनीचगोत्रकरणता । अन्तरायकर्मणः का प्रकृतिः ? भाण्डागारिक-
वद्दानादिविघ्नकरणतेति । तथाचोक्तं — ‘‘पडपडिहारसिमज्जाहलिचित्तकुलालभंडयारीणं । जह

Page 105 of 272
PDF/HTML Page 117 of 284
single page version

background image
chhe, tevo ja kramathī gnānāvaraṇ ādi āṭhe karmono svabhāv jāṇavo.’’ e āṭh draṣhṭāntathī
prakr̥itibandh jāṇavo.
bakarī, gāy, bhens ādinā dūdhamān jevī rīte be pahor vagere sudhī potānā madhur
rasamān rahevānī kāḷanī maryādā chhe tene sthiti kahevāy chhe, tem jīvanā pradeshomān jeṭalā
kāḷ sudhī karmasambandharūpe sthiti chhe, teṭalā kāḷane sthitibandh jāṇavo.
jevī rīte temanān ja dūdhamān tāratamyapaṇe rasasambandhī shaktivisheṣhane (chīkāsh,
mīṭhāshane) anubhāg kahevāmān āve chhe, tevī rīte jīvanā pradesho upar rahelā karmanā
skandhomān paṇ sukh ke duḥkh devānī shaktivisheṣhane anubhāgabandh jāṇavo. ghātīkarma sāthe
sambandh rākhanārī te shakti vel, kāṣhṭha, hāḍakān ane paththaranā bhedathī chār prakāranī chhe.
tevī ja rīte ashubh aghātīkarma sāthe sambandh rākhanārī shakti nīm, kāḷījīrī, viṣh tathā
hālāhalarūpanā bhedathī chār prakāranī chhe, ane shubh aghātīkarma sāthe sambandh rākhanārī
shakti goḷ, khāṇḍ, sākar ane amr̥utarūp chār prakāranī chhe.
ātmānā ekek pradesh upar siddhonā anantamā bhāgapramāṇ ane abhavya jīvonī
saṅkhyāthī anantaguṇā evā anantānant paramāṇuo pratyek kṣhaṇe bandh pāme chhe, te pradeshabandh chhe.
have, bandhanun kāraṇ kahe chhe. ‘जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो
हुंति ।’ yogathī prakr̥iti ane pradesh tathā kaṣhāyathī sthiti ane anubhāgabandh thāy chhe.
एदेसिं भावा तहवि य कम्मा मुणेयव्वा ।।१।।’’ इति दृष्टान्ताष्टकेन प्रकृतिबन्धो ज्ञातव्यः ।
अजागोमहिष्यादिदुग्धानां प्रहरद्वयादिस्वकीयमधुररसावस्थानपर्यन्तं यथा स्थितिर्भण्यते, तथा
जीवप्रदेशेष्वपि यावत्कालं कर्मसम्बन्धेन स्थितिस्तावत्कालं स्थितिबन्धो ज्ञातव्यः । यथा च
तेषामेव दुग्धानां तारतम्येन रसगतशक्तिविशेषोऽनुभागो भण्यते तथा जीवप्रदेश-
स्थितकर्मस्कन्धानामपि सुखदुःखदानसमर्थशक्तिविशेषोऽनुभागबन्धो विज्ञेयः । सा च
घातिकर्मसम्बंधिनी शक्तिर्लतादार्वस्थिपाषाणभेदेन१ चतुर्धा । तथैवाशुभघातिकर्मसम्बंधिनी
निम्बकाञ्जीरविषहालाहलरूपेण, शुभाघातिकर्मसम्बन्धिनी पुनर्गुडखण्डशर्करामृतरूपेण चतुर्धा
भवति । एकैकात्मप्रदेशे सिद्धानन्तैकभागसंख्या अभव्यानंतगुणप्रमिता अनंतानंतपरमाणवः
प्रतिक्षणबंधमायांतीति प्रदेशबंधः । इदानीं बंधकारणं कथ्यते । ‘‘जोगा पयडिपदेसा
ठिदिअणुभागा कसायदो हुंति ।’’ योगात्प्रकृतिप्रदेशौ, स्थित्यनुभागौ कषायतो भवत इति ।
१ ‘शक्तिभेदेन’ इति पाठान्तरं

Page 106 of 272
PDF/HTML Page 118 of 284
single page version

background image
vistāraḥ — nishchayathī niṣhkriy evā shuddhātmānā pradeshonā vyavahārathī parispandanun kāraṇ
yog chhe, tenāthī prakr̥itibandh ane pradeshabandh — e be prakāranā bandh thāy chhe. nirdoṣh
paramātmabhāvanānā pratibandhak krodhādi kaṣhāyanā udayathī sthitibandh ane anubhāgabandh —
e be bandh thāy chhe.
shaṅkāḥ — āsrav ane bandh thavāmān mithyātva, avirati ādi kāraṇo samān chhe,
to āsrav ane bandhamān taphāvat shun chhe? uttaraḥ — e pramāṇe nathī. pratham kṣhaṇamān
karmaskandhonun je āgaman chhe te āsrav chhe ane āgaman pachhī bījī vagere kṣhaṇomān jīvanā
pradeshomān te skandhonun rahevun te bandh chhe, e pramāṇe (āsrav ane bandhamān) taphāvat chhe.
kāraṇ ke, yog ane kaṣhāyathī chār prakāranā bandh thāy chhe, māṭe bandhano nāsh karavā
yog ane kaṣhāyano tyāg karīne nij shuddhātmāmān bhāvanā karavī te tātparya chhe. 33.
ā pramāṇe bandhanā vyākhyānathī be gāthāo vaḍe, bījun sthaḷ pūrun thayun.
have, āgaḷ be gāthāo vaḍe samvar padārthanun kathan karavāmān āve chhe. tyān pratham
तथाहि — निश्चयेन निष्क्रियाणामपि शुद्धात्मप्रदेशानां व्यवहारेण परिस्पंदनहेतुर्योगः,
तस्मात्प्रकृतिप्रदेशबन्धद्वयं भवति । निर्दोषपरमात्मभावनाप्रतिबन्धकक्रोधादिकषायोदयात्
स्थित्यनुभागबन्धद्वयं भवतीति । आस्रवे बन्धे च मिथ्यात्वाविरत्यादिकारणानि समानानि, को
विशेषः ? इति चेत्, नैवं; प्रथमक्षणे कर्मस्कंधानामागमनमास्रवः, आगमनानन्तरं
द्वितीयक्षणादौ जीवप्रदेशेष्ववस्थानं बंध इति भेदः । यत एव योगकषायाद्बंधचतुष्टयं भवति
तत एव बंधविनाशार्थं योगकषायत्यागेन निजशुद्धात्मनि भावना कर्त्तव्येति तात्पर्यम् ।।३३।।
एवं बंधव्याख्यानेन सूत्रद्वयेन द्वितीयं स्थलं गतम् ।
अत ऊर्ध्वं गाथाद्वयेन संवरपदार्थः कथ्यते । तत्र प्रथमगाथायां भावसंवरद्रव्यसंवरस्वरूपं
निरूपयति : —
चेदणपरिणामो जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेदू ।
सो भावसंवरो खलु दव्वासवरोहणे अण्णो ।।३४।।
āsravake rokaṇakūn bhāv ātamakau, so samvar bhāv;
pudgalakarma rukai so jāni samvar dravya, nām so mānni. 34.

Page 107 of 272
PDF/HTML Page 119 of 284
single page version

background image
gāthāmān bhāvasamvar1 ane dravyasamvaranun1 svarūp kahe chheḥ —
gāthā 34
gāthārthaḥ — ātmāno je pariṇām karmanā āsravane rokavāmān kāraṇ chhe, tene
bhāvasamvar kahe chhe ane je dravyāsravanun rokāvun te dravyasamvar chhe.
ṭīkāḥ — ‘चेदणपरिणामो जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेदू सो भावसंवरो खलु’ je
chetan pariṇām, kevo? karmonā āsravane rokavāmān kāraṇ chhe te, kharekhar nishchayathī
bhāvasamvar chhe. ‘दव्वासवरोहणे अण्णो’ dravyakarmanā āsravano nirodh thatān bījo
dravyasamvar thāy chhe. te ā rīte chheḥ — nishchayathī svataḥsiddha hovāthī anya kāraṇanī
apekṣhārahit, avinashvar hovāthī nitya, param prakāsharūp svabhāv hovāthī svaparane
prakāshavāmān samartha, anādi – anant hovāthī ādi, madhya ane antarahit, draṣhṭa, shrut
ane anubhavelā bhogonī ākāṅkṣhārūp nidānabandhādi samasta rāgādi vibhāvamaḷathī
rahit hovāne līdhe atyant nirmaḷ, paramachaitanyavilāsarūp lakṣhaṇ hovāthī
chiduchchhalanathī (chaitanyanā ūchhaḷavāthī) bharapūr, svābhāvik paramānand ek lakṣhaṇ
hovāthī paramasukhanī mūrti, āsravarahit sahaj svabhāv hovāthī sarva karmono samvar
चेतनपरिणामः यः कर्म्मणः आस्रवनिरोधने हेतुः ।
सः भावसंवरः खलु द्रव्यास्रवरोधनः अन्यः ।।३४।।
व्याख्या — ‘‘चेदणपरिणामो जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेदू सो भावसंवरो
खलु’’ चेतनपरिणामो यः, कथंभूतः ? कर्मास्रवनिरोधने हेतुः स भावसंवरो भवति खलु
निश्चयेन । ‘‘दव्वासवरोहणे अण्णो’’ द्रव्यकर्मास्रवनिरोधने सत्यन्यो द्रव्यसंवर इति ।
तद्यथा — निश्चयेन स्वतः सिद्धत्वात्परकारणनिरपेक्षः, स चैवाविनश्वरत्वान्नित्यः
परमोद्योतस्वभावत्वात्स्वपरप्रकाशनसमर्थः, अनाद्यनन्तत्वादादिमध्यान्तमुक्तः, दृष्ट-
श्रुतानुभूतभोगाकांक्षारूपनिदानबन्धादिसमस्तरागादिविभावमलरहितत्वादत्यन्तनिर्मलः, परम-
चैतन्यविलासलक्षणत्वादुच्छलननिर्भरः, स्वाभाविकपरमानन्दैकलक्षणत्वात्परमसुखमूर्तिः,
निरास्रवसहजस्वभावत्वात्सर्वकर्मसंवरहेतुरित्युक्तलक्षणः परमात्मा तत्स्वभावभावेनोत्पन्नो योऽसौ
1bhāvasamvar ane dravyasamvaranī sharūāt chaturtha guṇasthānathī thāy chhe; ane chaudame guṇasthāne āsravano
sarvathā abhāv thatān sarvasamvar hoy chhe.

Page 108 of 272
PDF/HTML Page 120 of 284
single page version

background image
karavāmān kāraṇ – āvān lakṣhaṇovāḷo paramātmā1 chhe. tenā svabhāvabhāvathī1 utpanna je
shuddhachetanapariṇām chhe te bhāvasamvar chhe. ane je, kāraṇarūp bhāvasamvarathī utpanna thayel
kāryarūp navān dravyakarmonā āgamanano abhāv, te dravyasamvar chhe.
have, samvaranā viṣhayamān nayavibhāganun kathan kare chheḥ — mithyātva guṇasthānathī
māṇḍīne kṣhīṇakaṣhāy guṇasthān sudhī upar upar mandapaṇun hovāthī tāratamyatāthī ashuddha nishchay
varte chhe. temān guṇasthānanā bhedathī shubh, ashubh ane shuddha anuṣhṭhānarūp (ācharaṇarūp) traṇ
prakāranā upayogano vyāpār hoy chhe. te kahevāmān āve chhe — mithyādraṣhṭi, sāsādan ane
mishra — e traṇ guṇasthānomān upar upar mandapaṇe ashubh upayog hoy chhe. tenāthī āgaḷ
asanyat samyagdraṣhṭi, shrāvak ane pramattasanyat e traṇ guṇasthānomān2 paramparāe
shuddhopayogano sādhak upar upar tāratamyatāthī shubhopayog hoy chhe. tyārapachhī apramattathī
शुद्धचेतनपरिणामः स भावसंवरो भवति । यस्तु भावसंवरात्कारणभूतादुत्पन्नः कार्यभूतो
नवतरद्रव्यकर्मागमनाभावः स द्रव्यसंवर इत्यर्थः ।
अथ संवरविषयनयविभागः कथ्यते । तथाहि — मिथ्यादृष्टयादिक्षीणकषाय-
पर्यन्तमुपर्युपरि मन्दत्वात्तारतम्येन तावदशुद्धनिश्चयो वर्त्तते । तस्य मध्ये पुनर्गुणस्थानभेदेन
शुभाशुभशुद्धानुष्ठानरूपउपयोगत्रयव्यापारस्तिष्ठति । तदुच्यते — मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्र-
गुणस्थानेषूपर्युपरि मन्दत्वेनाशुभोपयोगो वर्तते, ततोऽप्यसंयतसम्यग्दृष्टिश्रावकप्रमत्तसंयतेषु
पारम्पर्येण शुद्धोपयोगसाधक उपर्युपरि तारतम्येन शुभोपयोगो वर्तते, तदनन्तरमप्रमत्तादि-
1. shuddhachaitanyasvarūp trikāḷadhruvagnāyakasvabhāv ātmā je shrī samayasār gāthā 6 mān kahyo chhe, tenī ā
vistāramay vyākhyā chhe. te trikāḷ shuddhasvarūp sadā āshray karavā yogya hovāthī sarva prakāre upādey
chhe.
2. jyān chāritraguṇanī ānshik shuddhi hoy tyān tenī sāthe vartatā shubhopayogane paramparāe shuddhopayogano sādhak
kahevāmān āve chhe. chothe, pāñchame ane chhaṭhṭhe guṇasthāne tenī bhūmikā anusār shuddhi hoy chhe. juo,
chhaṭhṭhā guṇasthān dhārak munisambandhī pravachanasār gāthā 245 – 246 banne āchāryonī ṭīkā.
shrī pravachanasār gāthā 247nī shrī jayasenāchāryadev kr̥ut ṭīkāmān muninī apekṣhāe ‘शुद्धोपयोगसाधके
शुभोपयोगे’ shabdo kahyā chhe. ahīn (shrī dravyasaṅgrahanī ṭīkāmān) to chothe, pāñchame ane chhaṭhṭhe — em traṇe
guṇasthāne ‘shuddhopayogasādhak shubhopayog’ kahel chhe; tethī taddan spaṣhṭa thāy chhe ke, e traṇe guṇasthāne
ānshik shuddha pariṇati hoy ja chhe; kāraṇ ke jyān ānshik shuddhi na hoy tyān vartatā shubhopayogamān
shuddhopayoganā sādhakapaṇāno ārop paṇ ghaṭato nathī.