Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 34 : Kshayopashamanu Lakshan, 35 : Sanvarana Karanona Bhedanu Kathan, 35 : Vrat Ane Guptinu Swaroop, 35 : Uttam Kshamadi Das Dharmanu Swaroop, 35 : Bar Anuprekshanu Kathan, 35 : Adhroov Anupreksha, 35 : Asharan Anupreksha, 35 : Sansar Anupreksha, 35 : Ekatva Anupreksha, 35 : Anyatva Anupreksha, 35 : Ashuchi Anupreksha, 35 : Ashrav Anupreksha, 35 : Sanvar Anupreksha, 35 : Nirjara Anupreksha.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 15

 

Page 109 of 272
PDF/HTML Page 121 of 284
single page version

background image
kṣhīṇakaṣhāy sudhīnā chha guṇasthānomān jaghanya, madhyam ane utkr̥uṣhṭa bhedathī vivakṣhit ekadesh
shuddhanayarūp shuddhopayog hoy chhe. tyān mithyādraṣhṭi (pratham) guṇasthānomān to samvar hoto
nathī, sāsādan vagere guṇasthānomān ‘mithyādraṣhṭi pratham guṇasthānamān soḷ prakr̥iti, bījāmān
pachīs, trījāmān shūnya, chothāmān das, pāñchamāmān chār, chhaṭhṭhāmān chha, sātamāmān ek,
āṭhamāmān be, trīs ane chār, navamāmān pāñch, dasamāmān soḷ ane sayogakevaḷī
(teramā)mān ek prakr̥itinī bandh vyuchchhitti thāy chhe.1’ ā rīte bandhavichchhed tribhaṅgīmān kahyā
pramāṇe kramathī upar adhikatāthī samvar jāṇavo.
shaṅkāḥ — ashuddhanishchayamān mithyādraṣhṭi ādi guṇasthānomān (ashubh, shubh ane
shuddha) traṇ upayoganun vyākhyān karyun; tyān ashuddhanishchayamān shuddhopayog kevī rīte ghaṭe chhe?
uttaraḥ — shuddhopayogamān shuddha – buddha – ekasvabhāvī nijātmā dhyey hoy chhe; te kāraṇe shuddha
dhyeyavāḷo hovāthī, shuddha avalambanavāḷo hovāthī ane shuddhātmasvarūpano sādhak hovāthī
shuddhopayog siddha thāy chhe. ane te ‘samvar’ shabdathī vāchya shuddhopayog sansāranā kāraṇabhūt
mithyātva rāgādi ashuddhaparyāyanī jem ashuddha nathī hoto tathā tenā phaḷarūp kevaḷagnānarūp
shuddhaparyāyanī jem shuddha paṇ nathī hoto, parantu te ashuddha ane shuddha (banne) paryāyothī
vilakṣhaṇ, shuddhātmānā anubhavarūp nishchayaratnatrayātmak, mokṣhanā kāraṇabhūt, ekadesh pragaṭ,
ekadesh āvaraṇarahit — evī trījī avasthārūp kahevāy chhe.
क्षीणकषायपर्यन्तं जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदेन विवक्षितैकदेशशुद्धनयरूपशुद्धोपयोगो वर्तते । तत्रैवं,
मिथ्यादृष्टिगुणस्थाने तावत् संवरो नास्ति, सासादनादिगुणस्थानेषु ‘‘सोलसपणवीसणभं
दसचउछक्केक्कबन्धवोछिण्णा । दुगतीसचदुरपुव्वेपणसोलस जोगिणो एक्को ।१।’’ इति
बन्धविच्छेदत्रिभङ्गीकथितक्रमेणोपर्युपरि प्रकर्षेण संवरो ज्ञातव्य इति । अशुद्धनिश्चयमध्ये
मिथ्यादृष्टयादिगुणस्थानेषूपयोगत्रयं व्याख्यातं, तत्राशुद्धनिश्चये शुद्धोपयोगः कथं घटते ? इति
चेत्तत्रोत्तरं — शुद्धोपयोगे शुद्धबुद्धैकस्वभावो निजात्मा ध्येयस्तिष्ठति तेन कारणेन
शुद्धध्येयत्वाच्छुद्धावलम्बनत्वाच्छुद्धात्मस्वरूपसाधकत्वाच्च शुद्धोपयोगो घटते । स च
संवरशब्दवाच्यः शुद्धोपयोगः संसारकारणभूतमिथ्यात्वरागाद्यशुद्धपर्यायवदशुद्धो न भवति तथैव
फलभूतकेवलज्ञानलक्षण शुद्धपर्यायवत् शुद्धोऽपि न भवति किन्तु ताभ्यामशुद्धशुद्धपर्यायाभ्यां
विलक्षणं शुद्धात्मानुभूतिरूपनिश्चयरत्नत्रयात्मकं मोक्षकारणमेकदेशव्यक्तिरूपमेकदेशनिरावरणं च
तृतीयमवस्थान्तरंभण्यते ।
1. gommaṭasār karmakāṇḍ gāthā 94.

Page 110 of 272
PDF/HTML Page 122 of 284
single page version

background image
koī shaṅkā kare chheḥ — kevaḷagnān samasta āvaraṇarahit shuddha chhe to tenun kāraṇ
paṇ samasta āvaraṇarahit shuddha hovun joīe, kāraṇ ke ‘upādānakāraṇ jevun kārya hoy
chhe,’ evun shāstranun vachan chhe. teno uttar āpavāmān āve chheḥ — āpe je kahyun te
to yogya chhe, parantu upādānakāraṇ paṇ kāryathī ekadesh bhinna hoy chhe; jem soḷavalā
suvarṇarūp kāryanun nīchenī avasthāvāḷā (pandaravalādirūp) suvarṇarūp upādānakāraṇ ekadesh
bhinna hoy chhe ane jem māṭīnā kaḷasharūp kāryanun māṭīnā piṇḍ – sthās – kosh – kushularūp
upādānakāraṇ ekadesh bhinna hoy chhe tem. jo ekānte upādānakāraṇano kāryanī sāthe
abhed ke bhed hoy to pūrvokta suvarṇa ane māṭīnā be draṣhṭāntanī jem kāryakāraṇabhāv
siddha thāy nahi. āthī, shun siddha thayun? (em, siddha thayun ke) ekadesh – nirāvaraṇ
hovāthī, kṣhāyopashamik gnānarūp lakṣhaṇavāḷun, ekadesh - pragaṭarūp, vivakṣhit - ekadesh - shuddhanaye
‘samvar’ shabdathī vāchya shuddhopayogasvarūp (shuddhopayoganun svarūp) muktinun kāraṇ thāy chhe.
ane je labdhi - aparyāptak sūkṣhmanigodiyā jīvamān nitya ughāḍarūpe āvaraṇarahit gnān
sāmbhaḷavāmān āve chhe, te paṇ sūkṣhmanigodanā sarvajaghanya kṣhayopashamanī apekṣhāthī
nirāvaraṇ chhe, sarvathā āvaraṇarahit nathī. shaṅkāḥ — te āvaraṇarahit kem rahe chhe?
uttaraḥ — jo te jaghanya gnānanun paṇ āvaraṇ thāy, to jīvano abhāv prāpta thāy.
vāstavik rīte to uparanā kṣhayopasham - gnānanī apekṣhāe ane kevaḷagnānanī apekṣhāe te
gnān paṇ āvaraṇasahit chhe ane sansārī jīvone kṣhāyikagnānano abhāv hovāthī (te
कश्चिदाह — केवलज्ञानं सकलनिरावरणं शुद्धं तस्य कारणेनापि सकलनिरावरणेन
शुद्धेन भाव्यम्, उपादानकारणसदृशं कार्यं भवतीति वचनात् । तत्रोत्तरं दीयते — युक्तमुक्तं
भवता परं किन्तूपादानकारणमपि षोडशवर्णिकासुवर्णकार्यस्याधस्तनवर्णिकोपादानकारणवत्,
मृन्मयकलशकार्यस्य मृत्पिण्डस्थासकोशकुशूलोपादानकारणवदिति च कार्यादेकदेशेन भिन्नं
भवति । यदि पुनरेकान्तेनोपादानकारणस्य कार्येण सहाभेदो भेदो वा भवति, तर्हि
पूर्वोक्तसुवर्णमृत्तिकादृष्टान्तद्वयवत्कार्यकारणभावो न घटते । ततः किं सिद्धं ? एकदेशेन
निरावरणत्वेन क्षायोपशमिकज्ञानलक्षणमेकदेशव्यक्तिरूपं विवक्षितैकदेशशुद्धनयेन संवरशब्दवाच्यं
शुद्धोपयोगस्वरूपं मुक्तिकारणं भवति । यच्च लब्ध्यपर्याप्तसूक्ष्मनिगोदजीवे नित्योद्घाटं निरावरणं
ज्ञानं श्रूयते तदपि सूक्ष्मनिगोदसर्वजघन्यक्षयोपशमापेक्षया निरावरणं, न च सर्वथा । कस्मादिति
चेत् ? तदावरणे जीवाभावः प्राप्नोति । वस्तुत उपरितनक्षायोपशमिकज्ञानापेक्षया
केवलज्ञानापेक्षया च तदपि सावरणं, संसारिणां क्षायिकज्ञानाभावाच्च क्षायोपशमिकमेव । यदि

Page 111 of 272
PDF/HTML Page 123 of 284
single page version

background image
gnān) kṣhāyopashamik ja chhe. jo netrapaṭalanā ekadesh nirāvaraṇanī jem (arthāt netrapaṭal
thoḍun khullun hoy tenī māphak) kevaḷagnānanā ansharūp te gnān hoy to te ekadeshathī
paṇ lokālokanun pratyakṣhapaṇun thāt; paṇ em to jovāmān āvatun nathī. parantu khūb
vādaḷānothī āchchhādit sūryanā bimbanī jem athavā nibiḍ netrapaṭalanī jem te
nigodiyānun gnān thoḍun jāṇe chhe, em tātparya chhe.
have, kṣhayopashamanun lakṣhaṇ kahe chhe — sarva prakāre ātmānā guṇonun āchchhādan karanār
karmanī shaktione ‘sarvaghātī sparddhako’ kahe chhe ane vivakṣhit ekadeshathī ātmānā guṇonun
āchchhādan karanār karmanī shaktione ‘deshaghātī sparddhako’ kahe chhe. sarvaghātī sparddhakonā
udayanā abhāvane ja kṣhay ane temanī ja satrūp avasthāne upasham kahe chhe. sarvaghātī
sparddhakono udayābhāvī kṣhay sahit upasham ane temanā ekadeshaghātī sparddhakono uday —
e rīte e traṇenā samudāyathī kṣhayopasham kahevāmān āve chhe. kṣhayopashamamān hoy tene
kṣhāyopashamikabhāv kahe chhe athavā deshaghātī sparddhakono uday hotān jīv ekadesh gnānādi
guṇ prāpta kare chhe, te kṣhāyopashamik bhāv chhe. tenāthī shun siddha thayun? pūrvokta sūkṣhmanigodanā
jīvamān gnānāvaraṇakarmanā deshaghātī sparddhakono uday hotān ekadeshe gnānaguṇ prāpta hoy chhe
te kāraṇe te kṣhāyopashamikagnān chhe, kṣhāyikagnān nathī. shā māṭe? kāraṇ ke, tyān karmanā
ekadesh udayano sadbhāv chhe.
पुनर्लोचनपटलस्यैकदेशनिरावरणवत्केवलज्ञानांशरूपं भवति तर्हि तेनैकदेशेनापि
लोकालोकप्रत्यक्षतां प्राप्नोति, न च तथा दृश्यते । किन्तु प्रचुरमेघप्रच्छादितादित्यबिम्ब-
वन्निविडलोचनपटलवद्वा स्तोकं प्रकाशयतीत्यर्थः ।
अय क्षयोपशमलक्षणं कथ्यते — सर्वप्रकारेणात्मगुणप्रच्छादिकाः कर्मशक्तयः
सर्वघातिस्पर्द्धकानि भण्यन्ते, विवक्षितैकदेशेनात्मगुणप्रच्छादिकाः शक्तयो देशघातिस्पर्द्धकानि
भण्यन्ते, सर्वघातिस्पर्द्धकानामुदयाभाव एव क्षयस्तेषामेवास्तित्वमुपशम उच्यते
सर्वघात्युदयाभावलक्षणक्षयेण सहित उपशमः तेषामेकदेशघातिस्पर्द्धकानामुदयश्चेति समुदायेन
क्षयोपशमो भण्यते । क्षयोपशमे भवः क्षायोपशमिको भावः । अथवा देशघातिस्पर्द्धकोदये सति
जीव एकदेशेन ज्ञानादिगुणं लभते यत्र स क्षायोपशमिको भावः । तेन किं सिद्धं ?
पूर्वोक्तसूक्ष्मनिगोदजीवे ज्ञानावरणीयदेशघातिस्पर्द्धकोदये सत्येकदेशेन ज्ञानगुणं लभ्यते तेन
कारणेन तत् क्षायोपशमिकं ज्ञानं, न च क्षायिकं, कस्मादेकदेशोदयसद्भावादिति ।

Page 112 of 272
PDF/HTML Page 124 of 284
single page version

background image
ahīn, sārānsh ā chheḥ — joke pūrvokta shuddhopayogalakṣhaṇavāḷun kṣhāyopashamikagnān
muktinun kāraṇ thāy chhe, topaṇ dhyān karanār puruṣhe ‘nitya sakaḷ nirāvaraṇ, akhaṇḍ, ek,
sampūrṇa nirmaḷ kevaḷagnān jenun lakṣhaṇ chhe; evun paramātmasvarūp te ja hun chhun, khaṇḍagnānarūp
nahi’ — evī bhāvanā karavī.
e rīte, samvar padārthanā vyākhyānamān nayavibhāg jāṇavo. 34.
have, samvaranān kāraṇonā bhed kahe chhe — em ek bhūmikā chhe, ‘shenāthī (konāthī)
samvar thāy chhe?’ evo prashna pūchhavāmān āvatān pratyuttar āpe chhe — em bījī bhūmikā
chhe. e banne bhūmikāo manamān dhāraṇ karīne bhagavān shrī nemichandra āchārya ā gāthā
kahe chheḥ —
gāthā 35
gāthārthaḥ — vrat, samiti, gupti, dharma, anuprekṣhā, pariṣhahajay ane anek prakāranun
chāritra — e badhāne bhāvasamvaranā bhed jāṇavā.
अयमत्रार्थः — यद्यपि पूर्वोक्तं शुद्धोपयोगलक्षणं क्षायोपशमिकं ज्ञानं मुक्तिकारणं भवति
तथापि ध्यातृपुरुषेण यदेव नित्यसकलनिरावरणमखण्डैक सकलविमलकेवलज्ञानलक्षणं
परमात्मस्वरूपं तदेवाहं, न च खण्डज्ञानरूप, इति भावनीयम् । इति संवरतत्त्वव्याख्यानविषये
नयविभागो ज्ञातव्य इति ।।३४।।
अथ संवरकारणभेदान् कथयतीत्येका पातनिका, द्वितीया तु कैः कृत्वा संवरो
भवतीति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददातीति पातनिकाद्वयं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति भगवान् —
वदसमिदीगुत्तीओ धम्माणुपेहा परीसहजओ य ।
चारित्तं बहुभेया णायव्वा भावसंवरविसेसा ।।३५।।
व्रतसमितिगुप्तयः धर्म्मानुप्रेक्षाः परीषहजयः च ।
चारित्रं बहुभेदं ज्ञातव्याः भावसंवरविशेषाः ।।३५।।
vrat aru samiti gupti dash dharma, anuprekṣhā chāritra ju parma;
sahan pariṣhah, e bahubhed, samvarabhāv bhanain jinadev. 35.

Page 113 of 272
PDF/HTML Page 125 of 284
single page version

background image
ṭīkāḥ — ‘वदसमिदोगुत्तीओ’ vrat, samiti, gupti, ‘धम्माणुपेहा’ dharma, anuprekṣhā
‘परीषहजओ य’ pariṣhahonun jītavun ane ‘चारित्तं बहुभेया’ anek bhedavāḷun chāritra; ‘णायव्वा
भावसंवरविसेसा’ e badhā bhāvasamvaranā bhed jāṇavā. have, ene vistārathī kahe chheḥ —
nishchayathī vishuddhagnānadarshanasvabhāvī nijātmatattvanī bhāvanāthī utpanna sukharūpī sudhānā
āsvādanā baḷathī samasta shubhāshubh rāgādi vikalponī nivr̥utti te vrat chhe. vyavahārathī
te nishchayavratane sādhanār1, hinsā, asatya, chorī, abrahma ane parigrahanā jindagībhar
tyāgalakṣhaṇarūp pāñch prakāranān vrat chhe. nishchayathī anant gnānādi svabhāvanā dhārak
nijātmāmān ‘sam’ eṭale ke sārī rīte — samasta rāgādi vibhāvonā parityāg vaḍe,
nijātmāmān līnatā – chintan – tanmayatāthī ‘ayan’ – gaman – pariṇaman karavun te ‘samiti’ chhe,
vyavahārathī tenā bahiraṅg sahakārī2 kāraṇabhūt, āchārādi charaṇānuyoganā granthomān kahelī
iryā, bhāṣhā, eṣhaṇā, ādānanikṣhepaṇ ane utsarga nāmanī pāñch samiti chhe. nishchayathī
sahaj shuddhātmānī bhāvanārūp lakṣhaṇavāḷā guptasthānamān sansāranā kāraṇarūp rāgādi bhayothī
potānā ātmāne gopavavo, ḍhāṅkavo, jhampalāvavo, pravesh karāvavo ke rakṣhavo te gupti chhe,
vyavahārathī bahiraṅg sādhan māṭe man, vachan ane kāyānā vyāpārane rokavo te gupti chhe.
व्याख्या — ‘‘वदसमिदीगुत्तीओ’’ व्रतसमितिगुप्तयः, ‘‘धम्माणुपेहा’’ धर्मस्तथै-
वानुप्रेक्षाः, ‘‘परीसहजओ य’’ परीषहजयश्च, ‘‘चारित्तं बहुभेया’’ चारित्रं बहुभेदयुक्तं,
‘‘णायव्वा भावसंवरविसेसा’’ एते सर्वे मिलिता भावसंवरविशेषा भेदा ज्ञातव्याः । अथ
विस्तरः — निश्चयेन विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजात्मतत्त्वभावनोत्पन्नसुखसुधास्वादबलेन
समस्तशुभाशुभरागादिविकल्पनिवृत्तिर्व्रतम्, व्यवहारेण तत्साधकं हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाच्च
यावज्जीवनिवृत्तिलक्षणं पञ्चविधं व्रतम् । निश्चयेनानन्तज्ञानादिस्वभावे निजात्मनि सम् सम्यक्
समस्तरागादिविभावपरित्यागेन तल्लीनतच्चिन्तनतन्मयत्वेन अयनं गमनं परिणमनं समितिः,
व्यवहारेण तद्बहिरङ्गसहकारिकारणभूताचारादिचरणग्रन्थोक्ता ईर्याभाषैषणादाननिक्षेपोत्सर्गसंज्ञाः
पञ्च समितयः । निश्चयेन सहजशुद्धात्मभावनालक्षणे गूढस्थाने संसारकारणरागादि-
भयात्स्वस्यात्मनो गोपनं प्रच्छादनं झम्पनं प्रवेशनं रक्षणं गुप्तिः, व्यवहारेण बहिरङ्गसाधनार्थं
मनोवचनकायव्यापारनिरोधो गुप्तिः । निश्चयेन संसारे पतन्तमात्मानं धरतीति
1. sādhanār = nimitta
2. bahiraṅg sahakārī kāraṇabhūt = bahiraṅg nimittabhūt. bahiraṅg sādhan te yathārtha sādhan nathī, mātra
upacharit sādhan chhe.

Page 114 of 272
PDF/HTML Page 126 of 284
single page version

background image
nishchayathī sansāramān paḍatā ātmāne dhāraṇ karī rākhe, te vishuddha – gnān – darshanalakṣhaṇamay nij
shuddhātmānī bhāvanārūp dharma chhe. vyavahārathī tenā sādhan māṭe devendra, narendra vagerethī vandya
padamān je dhāre chhe — pahoñchāḍe chhe; te uttam kṣhamā, mārdav, ārjav, satya, shauch, sanyam,
tap, tyāg, ākiñchanya ane brahmacharyarūp dash prakārano dharma chhe.
te ā rīte chhe. dharmamān pravartanāranā pramādane dūr karavā māṭe dharmanun kathan chhe. krodh
utpanna thavāmān nimitta evān asahya durvachan vagere hovā chhatān paṇ kaluṣhatā (mananī
malinatā) na thavī te param kṣhamā chhe. sharīranī sthitinā hetu (āhār)nī shodh māṭe
bījāne gher jatān munine duṣhṭajano dvārā gāḷ, mashkarī, tiraskāranān vachano, mār, sharīrano
ghāt ityādi krodh utpanna thavānān nimitto maḷavā chhatān paṇ pariṇāmomān malinatāno
abhāv hovo, tene kṣhamā kahe chhe. 1. jāti ādinā madanā āveshathī thatā abhimānanā
abhāvane mārdav kahe chhe. 2. yogonī avakratāne ārjav kahe chhe arthāt man - vachan - kāyarūp
yogonī saraḷatāne ārjav kahe chhe. 3. sajjano pratye sārān vachano bolavān, tene satya
kahe chhe arthāt prashasta jano pratye samīchīn vachan bolavān, te satya kahevāy chhe. 4. lobhanī
prakarṣhapaṇe (atyant) nivr̥uttine shauch kahe chhe. lobhanī nivr̥utti prakarṣhapaṇāne pāme te shauch;
shuchi (pavitra) bhāv athavā shuchikarma te shauch – em nishchit karavāmān āve chhe. 5.
samitimān pravartamān munine prāṇaghāt ane indriyaviṣhayono tyāg te sanyam chhe. iryāsamiti
विशुद्धज्ञानदर्शनलक्षणनिजशुद्धात्मभावनात्मको धर्मः, व्यवहारेण तत्साधनार्थं देवेन्द्रनरेन्द्रादि-
वन्द्यपदे धरतीत्युत्तमक्षमामार्दवार्जवसत्यशौचसंयमतपस्त्यागाकिञ्चन्यब्रह्मचर्यलक्षणो दशप्रकारो
धर्मः ।
तद्यथा — प्रवर्तमानस्य प्रमादपरिहार्थं धर्मवचनं । क्रोधोत्पत्तिनिमित्ताविषह्याक्रोशादि-
संभवेऽकालुष्योपरमः क्षमा । शरीरस्थितिहेतुमार्गणार्थं परकुलान्युपगच्छतो भिक्षोर्दुष्ट-
जनाक्रोशोत्प्रहसनावज्ञानताडनशरीरव्यापादनादीनां क्रोधोत्पत्तिनिमित्तानां सन्निधाने
कालुष्याभावः क्षमा इति उच्यते ।।१।। जात्यादिमदावेशादभिमानाभावो मार्दवं ।।२।।
योगस्यावक्रता आर्जवं । योगस्यकायवाङ्मनोलक्षणस्यावक्रता आर्जवं इति उच्यते ।।३।। सत्सु
साधुवचनं सत्यं । सत्सु प्रशस्तेषु जनेषु साधुवचनं सत्यमिति उच्यते ।।४।। प्रकर्षप्राप्ता
लोभनिवृत्तिः शौचं । लोभस्य निवृत्तिः प्रकर्षप्राप्ता, शुचेर्भावः कर्म वा शौचं इति
निश्चीयते ।।५।। समितिषु प्रवर्तमानस्य प्राणीन्द्रियपरिहारः संयमः । ईर्यासमित्यादिषु वर्तमानस्य

Page 115 of 272
PDF/HTML Page 127 of 284
single page version

background image
ādimān vartatā munine tenun paripālan karavā māṭe prāṇīonā ghātano tyāg ane indriy
- viṣhayono tyāg — tene sanyam kahevāmān āve chhe. ekendriyādi prāṇīone pīḍā āpavāno
tyāg, te prāṇīsanyam chhe ane shabdādi indriyaviṣhayomān rāgano āsaktabhāv na hovo,
te indriyasanyam chhe.
tenun pratipādan karavā māṭe aṣhṭa shuddhiono upadesh chhe. te ā prakāre chheḥ —
āṭh shuddhiḥ — bhāvashuddhi, kāyashuddhi, vinayashuddhi, iryāpathashuddhi, bhikṣhāshuddhi,
pratiṣhṭhāpanashuddhi, shayanāsanashuddhi ane vākyashuddhi, temān bhāvashuddhi — karmanā kṣhayopashamathī
utpanna thāy chhe, mokṣhamārgamān ruchi thavāthī pariṇāmone nirmaḷ karanārī chhe, rāgādi
vikārathī rahit chhe. 1. kāyashuddhi — āvaraṇ ane ābhūṣhaṇothī rahit, sharīranā sanskār
vinānī, janmasamayasamān melayukta, sharīranā vikārothī rahit hoy chhe. 2. vinayashuddhi —
paramaguru arhant ādi pratye yathāyogya pūjā pratye tatparatāvāḷī, gnānādimān vidhipūrvakanī
bhaktiyukta ane guru pratye sarvatra anukūḷ vr̥uttivāḷī hoy chhe. 3. iryāpathashuddhi — judājudā
prakāranā jīvonān utpattisthān tathā yonirūp āshrayano bodh hovāthī jantuone pīḍā na
thāy tevā prayatnavāḷī, gnānarūpī sūryathī ane indriy, prakāsh vagerethī nirīkṣhaṇ karelā
pradeshamān gaman karanārī, jaladī chālavun, vilambathī chālavun, chañchaḷ upayog sahit,
vismayapūrvak, ramatapūrvak, vikār sahit, āmatem dishāomān joīne chālavun vagere prakāranā
doṣharahitanā gamanarūp hoy chhe. 4. bhikṣhāshuddhi — āchārasūtromān kahyā pramāṇe kāḷ, desh
मुनेस्तत्प्रतिपालनार्थः प्राणीन्द्रियपरिहारः संयम इत्युच्यते । एकेन्द्रियादि प्राणिपीडापरिहारः
प्राणिसंयमः । शब्दादिष्विन्द्रियार्थेषु रागानभिष्वङ्ग इन्द्रियसंयमः ।
तत्प्रतिपादनार्थः शुद्ध्यष्टकोपदेशः, तद्यथा — अष्टौ शुद्धय : — भावशुद्धिः,
कायशुद्धिः, विनयशुद्धिः ईर्यापथशुद्धिः, भिक्षाशुद्धिः, प्रतिष्ठापनशुद्धिः, शयनासनशुद्धिः,
वाक्यशुद्धिश्चेति । तत्र भावशुद्धिः, कर्मक्षयोपशमजनिता, मोक्षमार्गरुच्याहितप्रसादा,
रागाद्युपप्लवरहिता । कायशुद्धिः, निरावरणाभरणा, निरस्तसंस्कारा, यथाजातमलधारिणी,
निराकृताङ्गविकारा । विनयशुद्धिः, अर्हदादिषु परमगुरुषु यथार्हं पूजाप्रवणा, ज्ञानादिषु च
यथाविधिभक्तियुक्ता, गुरोः सर्वत्रानुकूलवृत्तिः । ईर्यापथशुद्धिः, नानाविधजीव-
स्थानयोन्याश्रयावबोधजनितप्रयत्नपरिहृतजन्तुपीडा, ज्ञानादित्यस्वेन्द्रियप्रकाशनिरीक्षितदेश-
गामिनी, द्रुतविलम्बितसम्भ्रांतविस्मितलीलाविकारदिगान्तरावलोकनादिदोषविरहितगमना ।
भिक्षाशुद्धिः, आचारसूत्रोक्तकालदेशप्रकृतिप्रतिपत्तिकुशला, लाभालाभमानापमानसमान-

Page 116 of 272
PDF/HTML Page 128 of 284
single page version

background image
ane prakr̥itinā gnānamān kushaḷ, lābh – alābh, mān – apamānamān samān manovr̥uttivāḷī,
lokanindya kuḷamān (gharamān) na janārī, chandramānī gatinī peṭhe ochhān ke adhik gharomān
javānī maryādāvāḷī, vishiṣhṭa prakāranān sthāno – jevān ke garīb ane anāth māṭenī
dānashāḷā, vivāhanā ke yagnanā prasaṅgavāḷān ghar vagere sthānonā tyāgarūp lakṣhaṇavāḷī,
dīnavr̥utti vinānī, prāsuk (nirdoṣh) āhār shodhavānī ichchhāvāḷī, āgamamān kahelā
nirdoṣh bhojanathī prāṇayātrā ṭakāvanārī hoy chhe. 5. pratiṣhṭhāpanashuddhi — nakh, rom,
nāsikā – maḷ, kaph, vīrya, maḷ ane mūtranā tyāgamān tathā sharīranī ūṭhavā – besavānī kriyā
karavāmān jantuone pīḍā na thāy, tem karavāne kahe chhe. 6. shayanāsanashuddhi — strī, kṣhudra puruṣh,
chor, dārūḍiyā, jugārī, kalāl, pāradhi vagere pāpī janone rahevā yogya sthāno chhoḍavān
ane akr̥utrim parvatanī guphā, vr̥ukṣhanī bakhol vagere tathā kr̥utrim sūnā āvāso vagere chhoḍī
dīdhelān ke chhūṭī gayelān raheṭhāṇo, je potānā māṭe banāvyān na hoy tevā sthānone sevavān
te. 7. vākyashuddhi — pr̥ithvīkāyādinā ārambh ādinī preraṇārahit, kaṭhor, nirday vagere
bījāne pīḍā devāvāḷā prayogo vinānī, vrat – shīl vagereno pradhānapaṇe upadesh āpanārī,
hitakārī, maryādit, madhur, manohar ane sanyamīne yogya evī hoy chhe. 8. e rīte
sanyamamān samāyelī āṭh shuddhio chhe. 6.
karmano kṣhay karavā māṭe je tapavāmān āve chhe te tap chhe. te tap be prakāranā chhe,
bāhyatap ane abhyantar tap. temānthī darek chha prakāranun chhe. 7. parigrahanī nivr̥utti te tyāg
chhe. chetan ane achetanasvarūp parigrahanī nivr̥utti te tyāg athavā sanyamīne yogya
मनोवृत्तिः, लोकगर्हितकुलपरिवर्जनपरा, चन्द्रगतिरिवहीनाधिकगृहा, विशिष्टोपस्थानादीनानाथ-
दानशालाविवाहयजनगेहादि परिवर्जनोपलक्षिता, दीनवृत्तिविगमा, प्रासुकाहारगवेषणप्रणिधाना,
आगमविहित निरवद्याशनपरिप्राप्तप्राणयात्राकला । प्रतिष्ठापनशुद्धिः, नखरोमसिङ्घाणकनिष्ठी-
वनशुक्रोच्चारप्रस्रवणशोधने देहपरित्यागे च जंतूपरोधविरहिता । शयनासनशुद्धिः,
स्त्रीक्षुद्रचौरपानाक्षशौण्डशाकुनिकादिपापजनवासा वर्ज्याः, अकृत्रिमगिरिगुहातरुकोटरादयः
कृत्रिमाश्च शून्यागारादयो मुक्तमोचितावासा अनात्मोद्देशनिर्वर्तिताः सेव्याः । वाक्यशुद्धिः,
पृथ्वीकायिकारम्भादिप्रेरणरहिता, परुषनिष्ठुरादिपरपीडाकरप्रयोगनिरुत्सुका, व्रतशीलदेशनादि-
प्रधानफला, हितमितमधुरमनोहरा, संयतस्ययोग्या, इति संयमान्तर्गताष्टशुद्धयः ।।६।।
कर्मक्षयार्थं तप्यत इति तपः । तद्द्विविधं, बाह्यमभ्यन्तरं च, तत्प्रत्येकं षड्विधम् ।।७।।
परिग्रहनिवृत्तिस्त्यागः । परिग्रहस्य चेतनाचेतनलक्षणस्य निवृत्तिस्त्याग इति निश्चीयते अथवा

Page 117 of 272
PDF/HTML Page 129 of 284
single page version

background image
gnānādinā dānane paṇ tyāg kahevāmān āve chhe. 8. ‘ā mārun chhe’ evā abhiprāyanī
nivr̥utti te ākiñchanya chhe. sharīrādi prāpta parigrahomān paṇ sanskār chhoḍīne ‘ā mārun chhe’
evā abhiprāyanī nivr̥uttine ākiñchanya kahevāmān āve chhe. ‘jenun kāī paṇ nathī’ e
akiñchan chhe, teno bhāv athavā karma te ākiñchanya chhe. 9. jeno anubhav karyo hoy te
strīnun smaraṇ, tenī vāto sāmbhaḷavī, strī beṭhī hoy tevī shayyā, āsan vagerenā tyāgathī
brahmacharya hoy chhe. men bhogavelī strī kaḷā ane guṇomān vishārad hatī; em smaraṇ karavun,
tenī vātonun shravaṇ karavun, rati samayanān sugandhī dravyonī suvās, strīnā sambandhavāḷī shayyā
- āsan ādinā tyāgathī paripūrṇa brahmacharya hoy chhe. athavā svatantratānī prāpti māṭe
gurusvarūp brahmamān charchā karavī, te brahmacharya chhe. 10. ā rīte das prakāranā dharma chhe.
bār anuprekṣhāonun kathan karavāmān āve chhe — adhruv, asharaṇ, sansār, ekatva,
anyatva, ashuchitva, āsrav, samvar, nirjarā, lok, bodhidurlabh ane dharmanun chintan karavun —
te anuprekṣhā chhe.
have, adhruv anuprekṣhā kahevāmān āve chhe. te ā rīte — dravyārthikanayathī ṭaṅkotkīrṇa
gnāyak – ek svabhāvapaṇāthī, avināshī svabhāvavāḷā nij paramātmadravyathī bhinna, jīvanā
sambandhī je ashuddha nishchayanayathī rāgādi vibhāvarūp bhāvakarma, anupacharitaasadbhūt-
vyavahārathī dravyakarma ane nokarma, tathā (upacharit asadbhūt vyavahārathī) tenā sva – svāmī
संयतस्य योग्यं ज्ञानादिदानं त्याग इत्युच्यते ।।८।। ममेदमित्यभिसंधिनिवृत्तिराकिंचन्यं ।
उपात्तेष्वपि शरीरादिषु संस्कारापोहाय ममेदमित्यभिसंधिनिवृत्तिराकिंचन्यमित्याख्यायते । नास्य
किंचनास्ति इत्यकिंचनः, तस्य भावः कर्म वा आकिंचन्यम् ।।९।। अनुभूतांगनास्मरण-
तत्कथाश्रवण स्त्रीसंसक्तशयनासनादिवर्जनाद्ब्रह्मचर्यं । भया अनुभूतांगना कलागुणविशारदा
इति स्मरणं तत्कथाश्रवणं रतिपरिमलादिवासितं स्त्रीसंसक्तशयनासनमित्येवमादिवर्जनात्
परिपूर्णं ब्रह्मचर्यमवतिष्ठते । स्वातंत्र्यार्थं गुरौ ब्रह्मणि चर्यमिति वा ।।१०।। एवं दशधा धर्मः ।
द्वादशानुप्रेक्षाः कथ्यन्ते — अध्रुवाशरणसंसारैकत्वान्यत्वाशुचित्वास्रवसंवरनिर्जरालोक-
बोधिदुर्लभधर्मानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः । अथाध्रुवानुप्रेक्षा कथ्यते । तद्यथा — द्रव्यार्थिकनयेन
टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावत्वेनाविनश्वरस्वभावनिजपरमात्मद्रव्यादन्यद् भिन्नं यज्जीवसंबन्धे
अशुद्धनिश्चयनयेन रागादिविभावरूपं भावकर्म, अनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण द्रव्यकर्मनोकर्मरूपं
च तथैव (उपचरितासद्भूतव्यवहारेण) तत्स्वस्वामिभावसम्बन्धेन गृहीतं यच्चेतनं वनितादिकम्,

Page 118 of 272
PDF/HTML Page 130 of 284
single page version

background image
sambandhabhāvathī grahelā je strī ādi chetan padārtha, suvarṇādi achetan padārtha tathā chetan
- achetan mishra padārtha vagere lakṣhaṇavāḷā ā badhā padārtho adhruv chhe, em bhāvanā karavī.
tevī bhāvanāvāḷā puruṣhane temano viyog thavā chhatān paṇ eṇṭhā bhojananī jem mamatva thatun
nathī. temān mamatvano abhāv hovāthī avināshī evā nij paramātmāne ja bhedābhed
ratnatrayanī bhāvanā vaḍe bhāve chhe ane jevā avināshī ātmānī bhāvanā kare chhe; tevā
ja akṣhay, anant sukhasvabhāvī muktātmāne prāpta kare chhe. e pramāṇe adhruv anuprekṣhā pūrī
thaī. 1.
have, asharaṇ anuprekṣhā kahevāmān āve chhe — nishchayaratnatrayapariṇat je
svashuddhātmadravya te ane tenā bahiraṅg sahakārī kāraṇabhūt pañch parameṣhṭhīnī ārādhanā sharaṇ
chhe, temanāthī bhinna je dev, indra, chakravartī, subhaṭ, koṭibhaṭ, putra ādi chetan padārtho
tathā parvat, killo, bhonyarun, maṇi, mantra, tantra, āgnā, mahel, auṣhadh ādi achetan padārtho
tathā chetan – achetan mishra padārtho paṇ maraṇ ādinā samayamān, mahān vanamān vāghe pakaḍel
haraṇanā bachchānī jem athavā mahāsamudramān vahāṇamānthī paḍī gayel pakṣhīnī jem, sharaṇarūp
thatā nathī, em jāṇavun. te jāṇīne bhogonī vāñchhārūpe nidān bandhādinun avalamban na letān,
svasamvedanathī utpanna sukhāmr̥utanā dhārak sva - shuddhātmānun ja avalamban laīne (te shuddhātmānī)
bhāvanā kare chhe. jevā sharaṇabhūt ātmāne te chintave chhe tevo ja sarvakāḷe sharaṇabhūt, sharaṇe
अचेतनं सुवर्णादिकं, तदुभयमिश्रं चेत्युक्तलक्षणं तत्सर्वमध्रुवमिति भावयितव्यम् ।
तद्भावनासहितपुरुषस्य तेषां वियोगेऽपि सत्युच्छिष्टेष्विव ममत्वं न भवति तत्र
ममत्वाभावादविनश्वरनिजपरमात्मानमेव भेदाभेदरत्नत्रयभावनया भावयति, यादृश-
मविनश्वरमात्मानं भावयति तादृशमेवाक्षयानन्तसुखस्वभावं मुक्तात्मानं प्राप्नोति । इत्यध्रुवानुप्रेक्षा
गता ।।१।।
अथाशरणानुप्रेक्षा कथ्यते — निश्चयरत्नत्रयपरिणतं स्वशुद्धात्मद्रव्यं तद् बहिरङ्ग-
सहकारिकारणभूतं पञ्चपरमेष्ठयाराधनञ्च शरणम्, तस्माद्बहिर्भूता ये देवेन्द्रचक्रवर्त्ति-
सुभटकोटिभटपुत्रादिचेतना गिरिदुर्गभूविवरमणिमन्त्राज्ञाप्रासादौषधादयः पुनरचेतनास्त-
दुभयात्मका मिश्राश्च मरणकालादौमहाटव्यां, व्याघ्रगृहीतमृगबालस्येव, महासमुद्रे
पोतच्युतपक्षिण इव शरणं न भवन्तीति विज्ञेयम् । तद्विज्ञाय भोगकांक्षारूप-
निदानबन्धादिनिरालम्बने स्वसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतसालम्बने स्वशुद्धात्मन्येवावलम्बनं कृत्वा
भावनां करोति । यादृशं शरणभूतमात्मानं भावयति तादृशमेव सर्वकालशरणभूतं

Page 119 of 272
PDF/HTML Page 131 of 284
single page version

background image
āvelāne vajranā pāñjarā jevo nij shuddhātmā te prāpta kare chhe. e pramāṇe asharaṇ
anuprekṣhānun vyākhyān karyun. 2.
have, sansār anuprekṣhā kahevāmān āve chhe — shuddhātmadravyathī bhinna pūrve meḷavelān, pūrve
nahi meḷavelān ane mishra evān pudgal dravyo, gnānāvaraṇādi dravyakarmarūpe tathā sharīranā
poṣhaṇane māṭe bhojan, pān vagere pāñche indriyanā viṣhayarūpe ā jīve anantavār grahaṇ
karīne chhoḍyān chhe — e ‘dravyasansār’ chhe. sva - shuddhātmadravya sambandhī sahaj shuddha
lokākāshapramāṇ asaṅkhya pradeshothī bhinna je lokākāshanā pradesho chhe, temān ekek pradeshane
viṣhe vyāpīne jyān anantavār ā jīv janmyo ke maryo na hoy, evo koī paṇ pradesh
nathī — te ‘kṣhetrasansār’ chhe. svashuddhātmānā anubhavarūp nirvikalpa samādhino kāḷ chhoḍīne
das kroḍākroḍī sāgarapramāṇ utsarpiṇī kāḷ ane das kroḍākroḍī sāgarapramāṇ avasarpiṇī
kāḷanā ek ek samayamān anek parāvartan karīne, jemān anantavār ā jīv janmyo ke
maryo na hoy, evo koī paṇ samay nathī — e ‘kāḷasansār’ chhe. abhed ratnatrayātmak
samādhinā baḷathī siddhagatimān nijātmānī upalabdhi jenun lakṣhaṇ chhe, evā siddha paryāyarūp
je utpād — tene chhoḍīne narak, tiryañch ane manuṣhyabhavamān tathā devanā bhavomān
nishchayaratnatrayanī bhāvanārahit, bhogākāṅkṣhānidānapūrvak dravya - tapashcharaṇarūp jinadīkṣhānā
baḷathī nav graiveyak sudhī, ‘सक्को सहग्गमहिस्सी दक्खिणइंदा य लोयवाला य । लोयंतिया य देवा
शरणागतवज्रपञ्जरसदृशं निजशुद्धात्मानं प्राप्नोति । इत्यशरणानुप्रेक्षा व्याख्याता ।।२।।
अथ संसारानुप्रेक्षा कथ्यते — शुद्धात्मद्रव्यादितराणि सपूर्वापूर्वमिश्रपुद्गलद्रव्याणि
ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मरूपेण, शरीरपोषणार्थाशनपानादिपञ्चेन्द्रियविषयरूपेण चानन्तवारान्
गृहीत्वा विमुक्तानीति द्रव्यसंसारः । स्वशुद्धात्मद्रव्यसंबन्धिसहजशुद्धलोकाकाशप्रमिता-
संख्येयप्रदेशेभ्यो भिन्ना ये लोकक्षेत्रप्रदेशास्तत्रैकैकं प्रदेशं व्याप्यानन्तवारान् यत्र न जातो न
मृतोऽयं जीवः स कोऽपि प्रदेशो नास्तीति क्षेत्रसंसारः । स्वशुद्धात्मानुभूति-
रूपनिर्विकल्पसमाधिकालं विहाय प्रत्येकंदशकोटाकोटिसागरोपमप्रमितोत्सर्पिण्यव-
सर्पिण्येकैकसमये नानापरावर्त्तनकालेनानन्तवारानयं जीवो यत्र न जातो न मृतः स समयो
नास्तीति कालसंसारः । अभेदरत्नत्रयात्मकसमाधिकालेन सिद्धगतौ स्वात्मोपलब्धिलक्षण-
सिद्धपर्यायरूपेण योऽसावुत्पादो भवस्तं विहाय नारकतिर्यग्गमनुष्यभवेषु तथैव देव-
भवेषु च निश्चयरत्नत्रयभावनारहितभोगाकांक्षानिदानपूर्वकद्रव्यतपश्चरणरूपजिनदीक्षाबलेन
नवग्रैवेयकपर्यन्तं, ‘‘सबको सहग्गमहिस्सी दक्खिणइंदा य लोयवाला य । लोयंतिया य देवा

Page 120 of 272
PDF/HTML Page 132 of 284
single page version

background image
तुच्छ चुदा णिव्वुदिं जंति ।।’ [shakra (pratham svarganā indra), pratham svarganī indrāṇī (shachī),
dakṣhiṇ dishānā indra, lokapāl ane laukāntik devo e badhā svargathī chyut thaīne mokṣha
pāme chhe.] e gāthāmān1 kahelān pado tathā āgamaniṣhiddha anya pado chhoḍīne, bhavanāshak
nijashuddhātmabhāvanāthī rahit vartato thako ane bhav – utpādak mithyātva – rāgādibhāvanā
sahit vartato thako ā jīv anantavār janmyo ane maryo chhe. — e rīte ‘bhavasansār’
jāṇavo.
have, bhāvasansāranun kathan karavāmān āve chhe. te ā pramāṇeḥ — sarvajaghanya
prakr̥itibandh ane pradeshabandhanān nimittabhūt, sarvajaghanya man - vachan - kāyānā parispandarūp,
shreṇīnā asaṅkhyātamā bhāgapramāṇ, chār sthānamān patit evān sarvajaghanya yogasthāno hoy
chhe. tevī ja rīte sarvotkr̥uṣhṭa prakr̥itibandh ane pradeshabandhanān nimittabhūt, sarvotkr̥uṣhṭa man - vachan
- kāyānā vyāpārarūp, tene yogya shreṇīnā asaṅkhyātamā bhāgapramāṇ, chār sthānomān patit
evān sarvotkr̥uṣhṭa yogasthāno hoy chhe. tevī ja rīte sarvajaghanya sthitibandhanān nimittabhūt,
sarvajaghanya kaṣhāy – adhyavasāyanān sthān tene yogya asaṅkhyāt lokapramāṇ ane
ṣhaṭsthānapatit hoy chhe. temaj sarvotkr̥uṣhṭa sthitibandhanān nimittabhūt, sarvotkr̥uṣhṭa kaṣhāy –
adhyavasāyanān sthāno paṇ asaṅkhyāt lokapramāṇ ane ṣhaṭsthānapatit hoy chhe. te ja pramāṇe
sarvajaghanya anubhāgabandhanān nimittabhūt, sarvajaghanya anubhāg – adhyavasāyanān sthāno
तच्छ चुदा णिव्वुदिं जंति ।१।’’ इति गाथाकथितपदानि तथागमनिषिद्धान्यन्यपदानि च त्यक्त्वा
भवविध्वंसकनिजशुद्धात्मभावनारहितो भवोत्पादकमिथ्यात्वरागादिभावनासहितश्च सन्नयं
जीवोऽनन्तवारान् जीवितो मृतश्चेति भवसंसारो ज्ञातव्यः ।
अथ भावसंसारः कथ्यते । तद्यथा — सर्वजघन्यप्रकृतिबन्धप्रदेशबन्धनिमित्तानि
सर्वजघन्यमनोवचनकायपरिस्पन्दरूपाणि श्रेण्यसंख्येयभागप्रमितानि चतुःस्थानपतितानि
सर्वजघन्ययोगस्थानानि भवन्ति तथैव सर्वोत्कृष्टप्रकृतिबन्धप्रदेशबन्धनिमित्तानि सर्वोत्कृष्ट-
मनोवचनकायव्यापाररूपाणि तद्योग्यश्रेण्यसंख्येयभागप्रमितानि चतुःस्थानपतितानि सर्वोत्कृष्ट-
योगस्थानानि च भवन्ति । तथैव सर्वजघन्यस्थितिबन्धनिमित्तानि सर्वजघन्यकषायाध्यवसाय-
स्थानानि तद्योग्यासंख्येयलोकप्रमितानि षट्स्थानपतितानि च भवन्ति । तथैव च
सर्वोत्कृष्टस्थितिबंधनिमित्तानि सर्वोत्कृष्टकषायाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि
1. mūḷāchār a. – 12 gāthā 142.

Page 121 of 272
PDF/HTML Page 133 of 284
single page version

background image
asaṅkhyāt lokapramāṇ ane ṣhaṭsthānapatit hoy chhe. tevī ja rīte sarvotkr̥uṣhṭa anubhāgabandhanān
nimittabhūt, sarvotkr̥uṣhṭa anubhāg – adhyavasāyanān sthāno paṇ asaṅkhyāt lokapramāṇ ane
ṣhaṭsthānapatit jāṇavān. te ja prakāre potapotānā jaghanya ane utkr̥uṣhṭa bhedonī vachche
tāratamyatāpūrvak madhyam bhedo paṇ chhe. tevī ja rīte jaghanyathī māṇḍīne utkr̥uṣhṭa sudhīnān
gnānāvaraṇādi mūḷ tathā uttar prakr̥itionān sthitibandhasthān chhe. te badhāmān paramāgamamān
kahyā pramāṇe ā jīve anantavār bhramaṇ karyun chhe, parantu pūrvokta samasta prakr̥itibandh ādinī
sattānā nāshanā kāraṇarūp evān je vishuddhagnānadarshanasvabhāv nijaparamātmatattvanān samyak
shraddhān – gnān – anucharaṇarūp samyagdarshan – gnān – chāritra te ja ā jīve prāpta karyān nathī. —
e rīte ‘bhāvasansār’ chhe.
ām, pūrvokta prakāre dravya, kṣhetra, kāḷ, bhav ane bhāvarūp pāñch prakāranān sansāranun
chintavan karatān ā jīvane sansārarahit svashuddhātmasamvedananā vināshak ane sansāranī vr̥uddhimān
kāraṇabhūt mithyātva, avirati, pramād, kaṣhāy ane yoganā pariṇām thatā nathī, paṇ
sansārātīt sukhanā āsvādamān rat thaīne svashuddhātmasamvedananā baḷathī sansāravināshak nij
nirañjan paramātmāmān ja bhāvanā kare chhe, ane pachhī jevā paramātmānī bhāvanā kare chhe,
षट्स्थानपतितानि च भवन्ति । तथैव सर्वजघन्यानुभागबन्धनिमित्तानि सर्वजघन्यानु-
भागाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि षट्स्थानपतितानि भवन्ति । तथैव च
सर्वोत्कृष्टानुभागबंधनिमित्तानि सर्वोत्कृष्टानुभागाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि
षट्स्थानपतितानि च विज्ञेयानि । तेनैव प्रकारेण स्वकीयस्वकीयजघन्योत्कृष्टचोर्मध्ये तारतम्येन
मध्यमानि च भवन्ति । तथैव जघन्यादुत्कृष्टपर्यन्तानि ज्ञानावरणादिमूलोत्तरप्रकृतीनां
स्थितिबंधस्थानानि च । तानि सर्वाणि परमागमकथितानुसारेणानन्तवारान् भ्रमितान्यनेन जीवेन,
परं किन्तु पूर्वोक्तसमस्तप्रकृतिबन्धादीनां सद्भावविनाशकारणानि विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभाव-
निजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाणि यानि सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि तान्येव न
लब्धानि इति भावसंसारः ।
एवं पूर्वोक्तप्रकारेण द्रव्यक्षेत्रकालभवभावरूपं पञ्चप्रकारं संसारं भावयतोऽस्य जीवस्य
संसारातीतस्वशुद्धात्मसंवित्तिविनाशकेषु संसारवृद्धिकारणेषु मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगेषु
परिणामो न जायते, किन्तु संसारातीतसुखास्वादे रतो भूत्वा स्वशुद्धात्मसंवित्तिबलेन
संसारविनाशकनिजनिरञ्जनपरमात्मन्येव भावनां करोति ततश्च यादृशमेव परमात्मानं भावयति

Page 122 of 272
PDF/HTML Page 134 of 284
single page version

background image
tevā ja paramātmāne pāmīne sansārathī vilakṣhaṇ evā mokṣhamān anantakāḷ sthit rahe chhe.
ahīn visheṣh e chhe ke, nitya nigodanā jīvone chhoḍīne pāñch prakāranā sansāranun vyākhyān
jāṇavun. prashnaḥ — em shā māṭe? uttaraḥ — kāraṇ ke nitya nigodanā jīvone traṇe kāḷe
trasapaṇun nathī. kahyun paṇ chhe — ‘evā1 anant jīvo chhe ke jeoe hajī sudhī tray – paryāy
prāpta karī nathī, teo bhāvakalaṅk prachur hovāthī nigodavās chhoḍatā nathī.’
anupam ane advitīy evī vāt chhe ke nitya - nigodavāsī, anādi mithyādraṣhṭi
jīvo paṇ bharat chakravartīnā navaso trevīs putro karmonī nirjarā2 karavāthī indragop thayā
ane temanā samūh upar bharatanā hāthīe pag mūkyo nathī, tethī, te marīne vardhanakumār
vagere bharatanā putro thayā; teo koīnī sāthe bolatā nahotā, tethī te bharate samavasaraṇamān
bhagavānane pūchhayun, tyāre bhagavāne temanun pūrvavr̥uttānt kahyun; te sāmbhaḷīne temaṇe tapanun grahaṇ
karyun ane bahu thoḍā samayamān mokṣha pāmyā. ā kathā āchār – ārādhanānā ṭippaṇamān
chhe. — e rīte ‘sansār – anuprekṣhā’ pūrṇa thaī. 3.
have, ekatva – anuprekṣhā kahe chhe. te ā pramāṇeḥ — nishchayaratnatray ja jenun ek
तादृशमेव लब्ध्वा संसारविलक्षणे मोक्षेऽनन्तकालं तिष्ठतीति । अयं तु विशेषः —
नित्यनिगोदजीवान् विहाय, पञ्चप्रकारसंसारव्याख्यानं ज्ञातव्यम् । कस्मादिति चेत् —
नित्यनिगोदजीवानां कालत्रयेऽपि त्रसत्वं नास्तीति । तथा चोक्तं — ‘‘अत्थि अणंता जीवा
जेहि ण पत्तो तसाण परिणामो । भावकलंक सुपउरा णिगोदवासं ण मुंचंति ।१।’’
अनुपममद्वितीयमनादिमिथ्यादृशोऽपि भरतपुत्रास्त्रयोविंशत्यधिकनवशतपरिणामाणास्ते च
नित्यनिगोदवासिनः क्षपितकर्माण इन्द्रगोपाः संजातास्तेषां च पुञ्जीभूतानामुपरि भरतहस्तिना
पादो दत्तस्ततस्ते मृत्वापि वर्द्धनकुमारादयो भरतपुत्रा जातास्ते च केनचिदपि सह न वदन्ति ।
ततो भरतेन समवसरणे भगवान् पृष्टो, भगवता च प्राक्तनं वृत्तान्तं कथितम् । तच्छ्रुत्वा ते
तपो गृहीत्वा क्षणस्तोककालेन मोक्षं गताः । आचाराराधनाटिप्पणे कथितमास्ते । इति
संसारानुप्रेक्षा गता ।३।
अथैकत्वानुप्रेक्षा कथ्यते । तद्यथा — निश्चयरत्नत्रयैकलक्षणैकत्वभावनापरिणतस्यास्य
1. gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā. 196.
2. akām nirjarā

Page 123 of 272
PDF/HTML Page 135 of 284
single page version

background image
lakṣhaṇ chhe; evī ekatvabhāvanārūpe pariṇamelā ā jīvane nishchayanayathī — (1)
sahajānandasukhādi anantaguṇanā ādhārabhūt kevaḷagnān ja ek sahaj sharīr chhe; sharīr
eṭale shun? svarūp; sāt dhātumay audārik sharīr nahi; (2) tevī ja rīte ārta ane
raudrarūp durdhyānathī vilakṣhaṇ paramasāmāyik jenun lakṣhaṇ (svarūp) chhe; evī ekatvabhāvanārūpe
pariṇamel nijātmatattva ja ek sadā shāshvat, param hitakārī, paramabandhu chhe, vinashvar ane
ahitakārī putra, strī ādi nahi; (3) te ja rīte param – upekṣhāsanyam jenun lakṣhaṇ chhe;
evī ekatvabhāvanā sahit svashuddhātmapadārtha ek ja avināshī ane hitakārī param artha
chhe, suvarṇa ādi artha nahi. (4) tevī ja rīte nirvikalpa samādhithī utpanna thato nirvikār
paramānand jenun lakṣhaṇ chhe, evā anākuḷapaṇārūp svabhāvavāḷun ātmasukh ja ek sukh chhe,
ākuḷatānun utpādak indriyasukh nahi.
shaṅkāḥ — ā (1) sharīr, (2) sagāno, (3) suvarṇādi artha ane (4) indriy-
sukh vagere jīvanān nishchayathī nathī, em kem kahyun? samādhānaḥ — kāraṇ ke maraṇ vakhate
jīv ekalo ja bījī gatimān jāy chhe, sharīr vagere jīvanī sāthe jatān nathī. tathā jyāre
jīv rogathī gherāī jāy chhe, tyāre viṣhay – kaṣhāyādi durdhyānathī rahit nij shuddhātmā ja
sahāyak thāy chhe. shaṅkāḥ — te kevī rīte sahāyak thāy chhe? uttaraḥ — jo jīvanun ā
chhellun sharīr hoy, to kevaḷagnānādinī pragaṭatārūp mokṣhamān laī jāy chhe ane jo chhellun
sharīr na hoy, to te sansāranī sthiti ghaṭāḍīne devendrādi sambandhī puṇyanun sukh āpīne
जीवस्य निश्चयनयेन सहजानन्दसुखाद्यनन्तगुणाधारभूतं केवलज्ञानमेवैकं सहजं शरीरम् । शरीरं
कोऽर्थः ? स्वरूपं, न च सप्तधातुमयौदारिकशरीरम् । तथैवार्त्तरौद्रदुर्ध्यानविलक्षणपरमसामायिक-
लक्षणैकत्वभावनापरिणतं निजात्मतत्त्वमेवैकं सदा शाश्वतं परमहितकारी परमोबन्धु, न च
विनश्वराहितकारी पुत्रकलत्रादि । तेनैव प्रकारेण परमोपेक्षासंयमलक्षणैकत्वभावनासहितः
स्वशुद्धात्मपदार्थ एक एवाविनश्वरहितकारी परमोऽर्थः, न च सुवर्णाद्यर्थः । तथैव
निर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्ननिर्विकारपरमानन्दैकलक्षणानाकुलत्वस्वभावात्मसुखमेवैकं सुख न
चाकुलत्वोत्पादकेन्द्रियसुखमिति । कस्मादिदं देहबन्धुजनसुवर्णाद्यर्थेन्द्रियसुखादिकं जीवस्य
निश्चयेन निराकृतमिति चेत् ? यतो मरणकाले जीव एक एव गत्यन्तरं गच्छति, न च
देहादीनि । तथैव रोगव्याप्तिकाले विषयकषायादिदुर्ध्यानरहितः स्वशुद्धात्मैकसहायो भवति ।
तदपि कथमिति चेत् ? यदि चरमदेहो भवति तर्हि केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपं मोक्षं नयति,
अचरमदेहस्य तु संसारस्थितिं स्तोकां कृत्वा देवेन्द्राद्यभ्युदयसुखं दत्वा च पश्चात् पारम्पर्येण

Page 124 of 272
PDF/HTML Page 136 of 284
single page version

background image
pachhī paramparāe mokṣhanī prāpti karāve chhe. kahyun chhe keḥ — ‘tap karavāthī svarga sau koī
meḷave chhe, parantu dhyānanā yogathī je svarga pāme chhe te āgāmī bhavamān akṣhay sukh pāme1
chhe.’ ā rīte ekatvabhāvanānun phaḷ jāṇīne nirantar nij shuddhātmānā ekatvanī bhāvanā
karavī. — ām, ‘ekatva – anuprekṣhā’ pūrṇa thaī. 4.
have, anyatva – anuprekṣhā kahe chhe. te ā pramāṇe — pūrvokta deh, sagāno,
suvarṇādi artha ane indriyasukhādi karmone ādhīn hovāthī, vinashvar tem ja hey2 paṇ
chhe. te badhān, je ṭaṅkotkīrṇa gnāyak ek svabhāvapaṇāne līdhe nitya ane sarva prakāre
upādeyabhūt chhe evā, nirvikār paramachaitanyarūp chitchamatkārasvabhāvavāḷā nij
paramātmapadārthathī nishchayanaye anya2 – bhinna chhe, ātmā paṇ temanāthī anya – bhinna chhe.
ahīn, bhāv (āshay) em chhe ke — ekatva – anuprekṣhāmān ‘‘hun ek chhun’’ ityādi prakāre
vidhirūp vyākhyān chhe ane anyatva – anuprekṣhāmān ‘dehādi padārtho mārāthī bhinna chhe,
mārā nathī’ — em niṣhedharūpe vyākhyān chhe. e rīte ekatva ane anyatva e banne
anuprekṣhāomān vidhi ane niṣhedharūp ja antar chhe; bannenun tātparya ek ja chhe. — e
मोक्षं प्रापयतीत्यर्थः । तथा चोक्तम् — ‘‘सग्गं तवेण सव्वो, वि पावए तहि वि झाणजोयेण ।
जो पावइ सो पावइ, परलोए सासयं सोक्खं ।१।’’ एवमेकत्वभावनाफलं ज्ञात्वा निरन्तरं
निजशुद्धात्मैकत्वभावना कर्तव्या । इत्येकत्वानुप्रेक्षा गता ।।४।।
अथान्यत्वानुप्रेक्षां कथयति । तथा हि — पूर्वोक्तानि यानि देहबन्धुजन-
सुवर्णाद्यर्थेन्द्रियसुखादीनि कर्माधीनत्वे विनश्वराणि तथैव हेयभूतानि च, तानि सर्वाणि
टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावत्वेन नित्यात्सर्वप्रकारोपादेयभूतान्निर्विकारपरमचैतन्यचिच्चमत्कार-
स्वभावान्निजपरमात्मपदार्थान्निश्चयनयेनान्यानि भिन्नानि । तेभ्यः पुनरात्माप्यन्यो भिन्न इति ।
अयमत्र भावः — एकत्वानुप्रेक्षायामेकोऽहमित्यादिविधिरूपेण व्याख्यानं, अन्यत्वानुप्रेक्षायां तु
देहादयो मत्सकाशादन्ये, मदीया न भवन्तीति निषेधरूपेण । इत्येकत्वान्यत्वानुप्रेक्षायां
विधिनिषेधरूप एव विशेषस्तात्पर्यं तदेव । इत्यन्यत्वानुप्रेक्षा समाप्ता ।।५।।
1. mokṣhapāhuḍ gāthā. 23.
2. parapadārtho ātmāthī anya chhe – bhinna chhe ane āshray karavā yogya nathī. parapadārthomān nimitta paṇ
āvī jāy chhe, temanī sanmukhatāthī rāg – dveṣh utpanna thāy chhe, māṭe te hey chhe arthāt ātmasanmukhatā
vaḍe temanī sanmukhatā (temano āshray) chhoḍavā yogya chhe. sarva prakāre upādeyabhūt evā nij paramātma-
padārthano āshray thatān par padārthano āshray chhūṭī jāy chhe eṭale ke, teo heyarūp thaī jāy chhe.

Page 125 of 272
PDF/HTML Page 137 of 284
single page version

background image
rīte ‘anyatva – anuprekṣhā’1 samāpta thaī. 5.
have pachhī, ashuchi – anuprekṣhā kahevāmān āve chhe. te ā rīte — sarva prakāre
ashuchi (apavitra) vīrya ane rajathī utpanna thavāne kāraṇe, temaj ‘‘वसासृग्मांसमेदोऽस्थि-
मज्जाशुक्राणि धातवः (vasā, rudhir, māns, med, hāḍakān, majjā ane shukra — e dhātuo
chhe)’’ emān kahelī ashuchi sāt dhātumay hovāthī tathā nāk ādi nav chhidradvār
hovāthī svarūpathī paṇ ashuchi hovāne kāraṇe, tathā mūtra, viṣhṭā ādi ashuchi maḷonī
utpattinun sthān hovāne kāraṇe ā deh ashuchi chhe. mātra te ashuchinun kāraṇ hovāthī
ja ashuchi nathī, paṇ svarūpathī ashuchine utpanna karanār hovāthī te ashuchi chhe; shuchi
(pavitra) evān sugandhī māḷā, vastra vageremān ashuchipaṇun utpanna karato hovāthī paṇ deh
ashuchi chhe.
have, shuchitvanun (pavitratānun) kathan karavāmān āve chheḥ — sahaj shuddha kevaḷagnānādi
guṇono ādhārabhūt hovāthī ane pote ja nishchayathī shuchirūp hovāthī paramātmā ja shuchi
chhe. ‘जीवो ब्रह्मा जीवह्नि चेव चरिया हविज्ज जो जदिणो । तं जाण बह्मचेरं विमुक्कपरदेह भत्तीए ।।’
(jīv brahma chhe, jīvamān ja muninī je charyā hoy chhe tene par evā dehanī sevā rahit
brahmacharya jāṇo.)’ — e gāthāmān kahel nirmaḷ brahmacharya, te nij paramātmāmān sthit
अतः परं अशुचित्वानुप्रेक्षा कथ्यते । तद्यथा — सर्वाशुचिशुक्रशोणितकारणोत्पन्नत्वात्तथैव
‘‘वसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः’’ इत्युक्ताशुचिसप्तधातुमयत्वेन तथा
नासिकादिनवरन्ध्रद्वारैरपि स्वरूपेणाशुचित्वात्तथैव मूत्रपुरीषाद्यशुचिमलानामुत्पत्तिस्थानत्वाच्चा-
शुचिरयं देहः । न केवलमशुचिकारणत्वेनाशुचिः स्वरूपेणाशुच्युत्पादकत्वेन चाशुचिः, शुचि
सुगन्धमाल्यवस्त्रादीनामशुचित्वोत्पादकत्वाच्चाशुचिः । इदानीं शुचित्वं कथ्यते —
सहजशुद्धकेवलज्ञानादिगुणानामाधारभूतत्वात्स्वयं निश्चयेन शुचिरूपत्वाच्च परमात्मैव शुचिः ।
‘‘जीवो बह्मा जीवह्नि चेव चरिया हविज्ज जो जदिणो । तं जाण बह्मचेरं
विमुक्कपरदेहभत्तीए ।१।’’ इति गाथाकथितनिर्मलब्रह्मचर्यं तत्रैव निजपरमात्मनि स्थितानामेव
1. ātmā ane parapadārtho paraspar bhinna ane anya hovāthī darekanā chhae kārako paraspar sarvathā bhinna
chhe, teno artha e thayo ke — koī paranun kāī karī shakatun nathī. juo, gāthā 8 nī ṭīkā pā. 27
māṭe sarva prakāre upādeyabhūt nij trikāḷ paramātmapadārtha sanmukh thaī ātmāmān ekatvarūpe pariṇamavun
te ekatvabhāvanā chhe. te shuddha pariṇamanamān anya – bhinna padārtho (jemān nimitta paṇ samāviṣhṭa chhe)no
niṣhedh – heyapaṇun āvī jāy chhe, te heyapaṇāne anyatva bhāvanā kahe chhe.

Page 126 of 272
PDF/HTML Page 138 of 284
single page version

background image
jīvone ja hoy chhe. tem ja ‘ब्रह्मचारी सदा शुचिः (brahmachārī sadā shuchi chhe)’ e vachanathī
te prakāranā brahmachārīone ja shuchipaṇun chhe, kām – krodhādimān rat rahenārāone jaḷasnān
ādithī shuddhi karavā chhatān paṇ shuchipaṇun nathī. e ja rīte kahyun chhe ke — ‘‘janmathī shūdra
hoy chhe, kriyāthī dvij kahevāy chhe, shrutavaḍe shrotriy ane brahmacharya vaḍe brāhmaṇ
jāṇavo.’’1. e vachan pramāṇe teo ja nishchayashuddha (vāstavik shuddha) brāhmaṇ chhe. evī
rīte nārāyaṇe yudhiṣhṭhirane kahyun chhe ke, vishuddha ātmārūpī nadīmān snān karavun te ja param
shuchitānun kāraṇ chhe, laukik gaṅgā vagere tīrthomān snānādi te shuchinun kāraṇ nathīḥ ‘आत्मा
नदी संयमतोयपूर्णा सत्यावहा शीलतटा दयोर्मिः । तत्राभिषेकं कुरु पाण्डुपुत्र न वारिणा
शुद्ध्यति चान्तरात्मा ।। (sanyamarūpī jaḷathī bharelī, satyarūpī pravāhavāḷī, shīlarūpī
kinārāvāḷī ane dayārūpī taraṅgothī bharelī je ātmanadī chhe, temān he pāṇḍuputra!
snān karo; antarātmā jaḷathī shuddha thato nathī.)’ — e pramāṇe ‘ashuchitva – anuprekṣhā’ pūrī
thaī. 6.
have, āgaḷ āsrav-1anuprekṣhā kahevāmān āve chheḥ — ‘samudramān chhidravāḷī nāvanī
jem ā jīv indriyādi āsravothī sansārarūpī sāgaramān paḍe chhe’ e vārtik chhe. atīndriy
svashuddhātmasamvedanathī vilakṣhaṇ sparshan, rasanā, ghrāṇ, chakṣhu ane karṇa — e pāñch indriyo chhe.
लभ्यते । तथैव ‘‘ब्रह्मचारी सदा शुचिः’’ इतिवचनात्तथाविधब्रह्मचारिणामेव शुचित्वं न च
कामक्रोधादिरतानां जलस्नानादिशौचेऽपि । तथैव च — ‘‘जन्मना जायते शूद्रः क्रियया द्विज
उच्यते । श्रुतेन श्रोत्रियो ज्ञेयो ब्रह्मचर्येण ब्राह्मणः ।१।’’ इतिवचनात्त एव निश्चयशुद्धाः
ब्राह्मणाः । तथा चोक्तं नारायणेन युधिष्ठिरं प्रति विशुद्धात्मनदीस्नानमेव परमशुचित्वकारणं,
न च लौकिकगङ्गादितीर्थेस्नानादिकम् । ‘‘आत्मा नदी संयमतोयपूर्णा सत्यावहा शीलतटा
दयोर्मिः । तत्राभिषेकं कुरु पाण्डुपुत्र न वारिणा शुद्ध्यति चान्तरात्मा ।१।’’ इत्यशुचित्वानुप्रेक्षा
गता ।।६।।
अत ऊर्ध्वमास्रवानुप्रेक्षा कथ्यते । समुद्रे सच्छिद्रपोतवदयं जीव इन्द्रियाद्यास्रवैः
संसारसागरे पततीति वार्त्तिकम् । अतीन्द्रियस्वशुद्धात्मसंवित्तिविलक्षणानि स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुः
1. shrī kundakundāchāryadev rachit dvādashaanuprekṣhā gāthā 60 mān kahyun chhe keḥ — āsravanā je bhedo kahevāmān
āvyā chhe, te nishchayanayathī jīvanā nathī, māṭe ātmāne banne prakāranā āsravothī rahit ja nirantar
chintavavo joīe.

Page 127 of 272
PDF/HTML Page 139 of 284
single page version

background image
श्रोत्राणीन्द्रियाणि भण्यन्ते । परमोपशममूर्तिपरमात्मस्वभावस्य क्षोभोत्पादकाः क्रोधमान-
मायालोभकषाया अभिधीयन्ते । रागादिविकल्पनिवृत्तिरूपायाः शुद्धात्मानुभूतेः प्रतिकूलानि
हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहप्रवृत्तिरूपाणि पञ्चाव्रतानि । निष्क्रियनिर्विकारात्मतत्त्वाद्विपरीता
मनोवचनकायव्यापाररूपाः परमागमोक्ताः सम्यक्त्वक्रिया मिथ्यात्वक्रियेत्यादिपञ्चविंशतिक्रियाः
उच्यन्ते । इन्द्रियकषायाव्रतक्रियारूपास्रवाणां स्वरूपमेतद्विज्ञेयम् । यथा समुद्रेऽनेक-
रत्नभाण्डपूर्णस्य सच्छिद्रपोतस्य जलप्रवेशे पातो भवति, न च वेलापत्तनं प्राप्नोति । तथा
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणामूल्यरत्नभाण्डपूर्णजीवपोतस्य पूर्वोक्तास्रवद्वारैः कर्मजलप्रवेशे सति
संसारसमुद्रे पातो भवति, न च केवलज्ञानाव्याबाधसुखाद्यनन्तगुणरत्नपूर्णमुक्तिवेलापत्तनं
प्राप्नोतीति । एवमास्रवगतदोषानुचिन्तनमास्रवानुप्रेक्षा ज्ञातव्येति ।।७।।
अथ संवरानुप्रेक्षा कथ्यते — यथा तदेव जलपात्रं छिद्रस्य झम्पने सति जलप्रवेशाभावे
निर्विघ्नेन वेलापत्तनं प्राप्नोति; तथा जीवजलपात्रं निजशुद्धात्मसंवित्तिबलेन
इन्द्रियाद्यास्रवच्छिद्राणां झम्पने सति कर्मजलप्रवेशाभावे निर्विघ्नेन केवलज्ञानाद्यनन्त-
param – upashamamūrti paramātmasvabhāvane kṣhobh utpanna karanār krodh, mān, māyā ane
lobh — e chār kaṣhāy kahevāy chhe. rāgādi vikalponī nivr̥uttirūp shuddhātmānubhūtithī
pratikūḷ hinsā, asatya, chorī, abrahmacharya ane parigrahamān pravr̥uttirūp pāñch avrat chhe.
niṣhkriy nirvikār ātmatattvathī viparīt evī, man – vachan – kāyānā vyāpārarūp,
paramāgamamān kahelī samyaktvakriyā, mithyātvakriyā vagere pachīs kriyā chhe. ā rīte indriy,
kaṣhāy, avrat ane kriyārūp āsravonun svarūp jāṇavun. jem samudramān anek ratnorūpī
mālathī bharelun, chhidravāḷun vahāṇ temān jaḷ praveshatān ḍūbī jāy chhe, samudrane kināre nagaramān
pahoñchī shakatun nathī; tem samyagdarshan – gnān – chāritrasvarūp amūlya ratnorūpī mālathī bharelun
jīvarūpī vahāṇ, pūrvokta āsravarūpī dvāromān karmarūpī jaḷ praveshatān sansārarūpī samudramān
ḍūbī jāy chhe, kevaḷagnān, avyābādh sukh ādi anantaguṇarūp ratnothī pūrṇa evā,
muktirūpī samudrakinārānā nagaramān pahoñchī shakatun nathī. em, āsravamān rahelā doṣhonun
chintan karavun tene āsrav - anuprekṣhā jāṇavī. 7.
have, samvar – anuprekṣhā kahevāmān āve chheḥ — jevī rīte te ja vahāṇ chhidra bandh
thaī javāthī, temān pāṇīno pravesh na thavāne līdhe nirvighnapaṇe samudrakinārānā nagaramān
pahoñchī jāy chhe, tevī rīte jīvarūpī vahāṇ nijashuddhātmānī samvittinā baḷe indriyādi
āsravorūpī chhidro bandh thatān, karmarūpī jaḷano pravesh temān na thavāthī nirvighnapaṇe

Page 128 of 272
PDF/HTML Page 140 of 284
single page version

background image
kevaḷagnānādi anant guṇaratnothī pūrṇa evā, muktirūpī samudrakinārānā nagaramān
pahoñchī jāy chhe. ā pramāṇe samvaramān rahelā guṇonā chintavanarūp 1samvar - anuprekṣhā
jāṇavī. 8.
have, nirjarā – anuprekṣhānun pratipādan kare chheḥ — jem koī manuṣhyane ajīrṇa doṣhane
līdhe maḷasañchay thavāthī, te māṇas āhārano tyāg karīne maḷane pakāvanār ane jaṭharāgni
vadhāranār evī haraḍe vagere davā le chhe ane tenāthī maḷ pākī javāthī gaḷī jatān – kharī
jatān te sukhī thāy chhe; tem ā bhavya jīv paṇ ajīrṇa utpanna karanār āhār samān
mithyātva - rāgādi agnānabhāvathī karmarūpī maḷano sañchay thatān, mithyātva - rāgādi chhoḍīne
param auṣhadh samān evun je, jīvan – maraṇ, lābh – alābh, sukh – duḥkh ādimān
samabhāvanun pratipādan karanārun, karmarūpī maḷane pachāvanārun, shuddha dhyānarūpī agnine
prajvalit karanārun, jinavachanarūpī auṣhadh, tenun sevan kare chhe ane tenāthī karmarūpī maḷ
gaḷī jatān – nirjarī jatān te sukhī thāy chhe. visheṣh — jem koī buddhimān manuṣhya ajīrṇanā
samaye potāne je duḥkh thayun hatun tene ajīrṇa maṭī javā chhatān paṇ bhūlī jato nathī ane
ajīrṇa utpanna karanār āhārano tyāg kare chhe ane tethī te sadā sukhī rahe chhe; tem
vivekī jīv paṇ ‘आर्ता नरा धर्मपरा भवन्ति । (duḥkhī manuṣhya dharmamān tatpar thāy chhe)’ e
गुणरत्नपूर्णमुक्तिवेलापत्तनं प्राप्नोतीति । एवं संवरगतगुणानुचिन्तनं संवरानुप्रेक्षा ज्ञातव्या ।।८।।
अथ निर्जरानुप्रेक्षा प्रतिपादयति । यथा कोप्यजीर्णदोषेण मलसञ्चये जाते सत्याहारं
त्यक्त्वा किमपि हरीतक्यादिकं मलपाचकमग्निदीपकं चौषधं गृह्णाति । तेन च मलपाकेन
मलानां पातने गलने निर्जरणे सति सुखी भवति । तथायं भव्य जीवोऽप्य-
जीर्णजनकाहारस्थानीयमिथ्यात्वरागाद्यज्ञानभावेन कर्ममलसञ्चये सति मिथ्यात्वरागादिकं
त्यक्त्वा परमौषधस्थानीयं जीवितमरणलाभालाभसुखदुःखादिसमभावनाप्रतिपादकं कर्ममल-
पाचकं शुद्धध्यानाग्निदीपकं च जिनवचनौषधं सेवते । तेन च कर्ममलानां गलने निर्जरणे सति
सुखी भवति । किञ्च – यथा कोऽपि धीमानजीर्णकाले यद्दुखं जातं तदजीर्णे गतेऽपि न
विस्मरति ततश्चाजीर्णजनकाहारं परिहरति तेन च सर्वदैव सुखी भवति । तथा विवेकिजनोऽपि
‘आर्ता नरा धर्मपरा भवन्ति’ इति वचनाद्दुःखोत्पत्तिकाले ये धर्मपरिणामा जायन्ते तान्
1. samvar chaturtha guṇasthānathī sharū thāy chhe ane chaudamā guṇasthānane pahele samaye samvar pūrṇa thaī jāy
chhe, māṭe chaturtha guṇasthānathī bhūmikā anusār nij shuddhātmasamvittinun baḷ har samaye hoy chhe, em
samajavun.