Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 35 : Lok Anupreksha, 35 : Lokanu Varnan, 35 : Adholokanu Varnan, 35 : Manushyalokanu Varnan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 15

 

Page 129 of 272
PDF/HTML Page 141 of 284
single page version

background image
vachan pramāṇe duḥkh utpanna thavānā samaye je dharmanā pariṇām utpanna thāy chhe tene, duḥkh
chālyun javā chhatān paṇ, bhūlī jatā nathī, ane tethī nij paramātmānā anubhavanā baḷathī
nirjarā māṭe draṣhṭa – shrut – anubhūt bhogākāṅkṣhādirūp vibhāvapariṇāmanā parityāgarūp samveg –
vairāgya pariṇāmomān varte chhe.
samveg ane vairāgyanun lakṣhaṇ kahe chhe. ‘धम्मे य धम्मफलह्नि दंसणे य हरिसो य हुंति
संवेगो । संसारदेहभोगेसु विरत्तभावो य वैरग्गं ।।’ (dharmamān, dharmanā phaḷamān ane darshanamān je harṣha
thāy chhe te samveg chhe; sansār, deh tathā bhogomān je viraktabhāv chhe te vairāgya chhe.)’
— e pramāṇe nirjarā - anuprekṣhā pūrī thaī. 9.
have, lok - anuprekṣhānun pratipādan kare chhe. te ā rīte — anantānant ākāshanā
bilakul madhyapradeshamān ghanodadhi, ghanavāt ane tanuvāt nāmanā traṇ vāyuothī vīṇṭaḷāyelo,
anādinidhan, akr̥utrim, nishchaḷ, asaṅkhyātapradeshī lok chhe. teno ākār kahe chheḥ nīchā
mukhe mūkelān ardhā mr̥udaṅg upar ākhun mr̥udaṅg mūkavāmān āve chhe ane jevo ākār thāy
tevo ākār lokano chhe; parantu mr̥udaṅg goḷākār hoy chhe ane lok choras chhe, eṭalo
taphāvat chhe. athavā pag pahoḷā karīne, keḍ upar hāth mūkīne ūbhelā puruṣhano jevo ākār
hoy chhe tevo lokano ākār chhe. have tenī ja ūñchāī – lambāī – vistāranun kathan kare chhe.
chaud rāju ūñcho, uttar – dakṣhiṇ badhe sāt rāju pahoḷo chhe. pūrva – pashchimamān nīchenā bhāgamān
दुःखे गतेऽपि न विस्मरति । ततश्च निजपरमात्मानुभूतिबलेन निर्जरार्थं दृष्टश्रुतानुभूत-
भोगाकांक्षादिविभावपरिणामपरित्यागरूपैः संवेगवैराग्यपरिणामैर्वर्त्तत इति । संवेगवैराग्यलक्षणं
कथ्यते — ‘‘धम्मे य धम्मफलह्मि दंसणे य हरिसो य हुंति संवेगो । संसारदेहभोगेसु
विरत्तभावो य वैरग्गं ।१।’’ इति निर्जरानुप्रेक्षागता ।।९।।
अथ लोकानुप्रेक्षां प्रतिपादयति । तद्यथा — अनंतानंताकाशबहुमध्यप्रदेशे
घनोदधिघनवाततनुवाताभिधानवायुत्रयवेष्टितानादिनिधनाकृत्रिमनिश्चलासंख्यातप्रदेशो लोको-
ऽस्ति । तस्याकारः कथ्यते — अधोमुखार्द्धमुरजस्योपरि पूर्णे मुरजे स्थापिते यादृशाकारो भवति
तादृशाकारः, परं किन्तु मुरजो वृत्तो लोकस्तु चतुष्कोण इति विशेषः । अथवा प्रसारितपादस्य
कटितटन्यस्तहस्तस्य चोर्ध्वस्थितपुरुषस्य यादृशाकारो भवति तादृशः । इदानीं
तस्यैवोत्सेधायामविस्ताराः कथ्यन्ते — चतुर्दशरज्जुप्रमाणोत्सेधस्तथैव दक्षिणोत्तरेण सर्वत्र
सप्तरज्जुप्रमाणायामो भवति । पूर्वपश्चिमेन पुनरधोविभागे सप्तरज्जुविस्तारः । ततश्चाधोभागात्

Page 130 of 272
PDF/HTML Page 142 of 284
single page version

background image
sāt rāju pahoḷo chhe, te adhobhāgathī pahoḷāī krame krame ghaṭatān jyān madhyalok chhe, tyān
ek rāju pahoḷāī rahe chhe. pachhī madhyalokathī ūñche krame krame vadhe chhe ane brahmalokanā
ante pāñch rājunī pahoḷāī thāy chhe, pachhī tenāthī āgaḷ pharīthī ghaṭe chhe ane lokanā
chheḍe te ek rājunī pahoḷāīvāḷo rahe chhe. te ja lokanā madhyabhāgamān, khāṇḍaṇiyāmān
vachchovach nīche chhidravāḷī ek vānsanī naḷī mūkī hoy tevī, ek choras tras nāḍī chhe.
te ek rāju lāmbī - pahoḷī ane chaud rāju ūñchī chhe. tenā nīchenā bhāgamān je sāt rāju
chhe te adholok sambandhī chhe. ūrdhvabhāgamān madhyalokanī ūñchāī sambandhī ek lākh
yojanapramāṇ sumeru parvatanī ūñchāī sahit sāt rāju ūrdhvalok sambandhī chhe.
have pachhī, adholokanun kathan kare chheḥ — adhobhāgamān sumeru parvatane ādhārabhūt
ratnaprabhā nāmanī pahelī pr̥ithvī chhe. te ratnaprabhā pr̥ithvīnī nīche nīche ekek rājupramāṇ
ākāshamān kramapūrvak sharkarāprabhā, vālukāprabhā, paṅkaprabhā, dhūmaprabhā, tamaprabhā ane
mahātamaprabhā nāmanī chha bhūmi chhe. tenī nīche ek rājupramāṇ bhūmirahit kṣhetramān nigodādi
pāñch sthāvaro bharyā chhe. ratnaprabhā ādi pratyek pr̥ithvīne ghanodadhi, ghanavāt ane tanuvāt
e traṇ vāyu ādhārabhūt chhe em jāṇavun. kaī pr̥ithvīmān keṭalā narakanān bil (utpanna
thavānān sthān) chhe te kramapūrvak kahe chhe. pahelī bhūmimān trīs lākh, bījīmān pachīs lākh,
trījīmān pandar lākh, chothīmān das lākh, pāñchamīmān traṇ lākh, chhaṭhṭhīmān navāṇu hajār
क्रमहानिरूपेण हीयते यावन्मध्यलोक एकरज्जुप्रमाणविस्तारो भवति । ततो मध्यलोकादूर्ध्वं
क्रमवृद्ध्या वर्द्धते यावद् ब्रह्मलोकान्ते रज्जुपञ्चकविस्तारो भवति । ततश्चोर्ध्वं पुनरपि हीयते
यावल्लोकांते रज्जुप्रमाणविस्तारो भवति । तस्यैव लोकस्य मध्ये पुनरुदूखलस्य मध्याधोभागे
छिद्रे कृते सति निक्षिप्तवंशनालिकेव चतुष्कोणा त्रसनाडी भवति । सा चैकरज्जुविष्कम्भा
चतुर्दशरज्जूत्सेधा विज्ञेया । तस्यास्त्वधोभागे सप्तरज्जवोऽधोलोकसंबन्धिन्यः । ऊर्ध्वभागे
मध्यलोकोत्सेधसंबन्धिलक्षयोजनप्रमाणमेरूत्सेधः सप्तरज्जव ऊर्ध्वलोकसम्बन्धिन्यः ।
अतः परमधोलोकः कथ्यते । अधोभागे मेरोराधारभूता रत्नप्रभाख्या प्रथम पृथिवी ।
तस्या अधोऽधः प्रत्येकमेकैकरज्जुप्रमाणामाकाशं गत्वा यथाक्रमेण शर्करावालुकापङ्क-
धूमतमोमहातमः संज्ञा षड् भूमयो भवन्ति । तस्मादधोभागे रज्जुप्रमाणं क्षेत्रं भूमिरहितं
निगोदादिपञ्चस्थावरभृतं च तिष्ठति । रत्नप्रभादिपृथिवीनां प्रत्येकं घनोदधिघनवात-
तनुवातत्रयमाधारभूतं भवतीति विज्ञेयम् । कस्यां पृथिव्यां कति नरकबिलानि सन्तीति प्रश्ने
यथाक्रमेण कथयति — तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपञ्चदशदशत्रिपञ्चोनैकनरकशतसहस्राणि पञ्च

Page 131 of 272
PDF/HTML Page 143 of 284
single page version

background image
navaso pañchāṇu ane sātamīmān pāñch; — e rīte badhā maḷīne choryāsī lākh bil
chhe.
have, ratnaprabhā ādi pr̥ithvīnun kramapūrvak piṇḍapramāṇ keṭalun chhe te kahe chhe. piṇḍ
eṭale shun? ūṇḍāī athavā jāḍāī. pratham pr̥ithvīnā ek lākh ensī hajār, bījīnā
batrīs hajār, trījīnā aṭhāvīs hajār, chothīnā chovīs hajār, pāñchamīnā vīs
hajār, chhaṭhṭhīnā soḷ hajār ane sātamīnā āṭh hajār yojan piṇḍ jāṇavā. te
pr̥ithvīono tiryak vistār chāre dishāomān joke tras nāḍīnī apekṣhāe ek rāju
pramāṇ chhe, topaṇ trasarahit trasanāḍīnā bahāranā bhāgamān lokanā ant sudhī chhe.
te ja kahyun chhe — ‘‘antane sparshatī pr̥ithvīonun pramāṇ badhī dishāomān lokanā ant
sudhīnun chhe.’’ ahīn vistāramān tiryak lok sudhīnī, ūṇḍāīmān meruparvatanī avagāhanā
jevaḍī ek hajār yojan pahoḷī chitrā nāmanī pr̥ithvī madhyalokamān chhe, te pr̥ithvīnī
nīche soḷahajār yojan pahoḷo kharabhāg chhe. te kharabhāganī nīche choryāsī hajār
yojan pahoḷo paṅkabhāg chhe, tenāthī paṇ nīche ensī hajār yojan pahoḷo abbahul
bhāg chhe. ā rīte ratnaprabhā pr̥ithvī traṇ bhedavāḷī jāṇavī. te kharabhāgamān asurakuḷ
sivāy nav prakāranā bhavanavāsī devonā ane rākṣhasakuḷ sivāyanā sāt prakāranā
vyantar devonā āvās jāṇavā. paṅkabhāgamān asurakumāronā ane rākṣhasonā nivās chhe.
abbahul bhāgamān nārakīo chhe.
चैव यथाक्रमम् ८४००००० । अथ रत्नप्रभादिपृथिवीनां क्रमेण पिण्डस्य प्रमाणं कथयति ।
पिण्डस्य कोऽर्थः ? मन्द्रत्वस्य बाहुल्यस्येति । अशीतिसहस्राधिकैकलक्षं तथैव
द्वात्रिंशदष्टाविंशतिचतुर्विंशतिविंशतिषोडशाष्टसहस्रप्रमितानि योजनानि ज्ञातव्यानि ।
तिर्यग्विस्तारस्तु चतुर्दिग्विभागे यद्यपि त्रसनाडयपेक्षयैकरज्जुप्रमाणस्तथापि त्रसरहितबहिर्भागे
लोकान्तप्रमाणमिति । तथाचोक्तं ‘‘भुवामन्ते स्पृशन्तीनां लोकान्तं सर्वदिक्षु च’’ । अत्र
विस्तारेण तिर्यग्विस्तारपर्यन्तमन्द्रत्वेन मंदरावगाहयोजनसहस्रबाहुल्या मध्यलोके या चित्रा
पृथिवी तिष्ठति तस्या अधोभागे षोडशसहस्रबाहुल्यः खरभागस्तिष्ठति । तस्मा-
दप्यधश्चतुरशीतियोजनसहस्रबाहुल्यः पङ्कभागः तिष्ठति । ततोऽप्यधोभागे अशीतिसहस्रबाहुल्यो
अब्बहुलभागस्तिष्ठतीत्येवं रत्नप्रभा पृथिवी त्रिभेदा ज्ञातव्या । तत्र खरभागेऽसुरकुलं विहाय
नवप्रकारभवनवासिदेवानां तथैव राक्षसकुलं विहाय सप्तप्रकारव्यन्तरदेवानां आवासा ज्ञातव्या
इति । पङ्कभागे पुनरसुराणां राक्षसानां चेति । अब्बहुलभागे नारकास्तिष्ठन्ति ।

Page 132 of 272
PDF/HTML Page 144 of 284
single page version

background image
tyān anek bhūmikāvāḷā mahel jevā nīche nīche sarva pr̥ithvīomān potapotānī
pahoḷāī pramāṇe nīche ane upar ek ek hajār yojan chhoḍīne madhyabhāgamān bhūminā
kram pramāṇe paṭal hoy chhe. bhūminā kram pramāṇe te paṭal pahelī narak pr̥ithvīmān ter,
bījīmān agiyār, trījīmān nav, chothīmān sāt, pāñchamīmān pāñch, chhaṭhṭhīmān traṇ ane
sātamīmān ek; evī rīte kul ogaṇapachās paṭal chhe. ‘paṭal’ eṭale shun? ‘paṭal’ no
artha prastār, indrak athavā antarbhūmi chhe. tyān ratnaprabhā nāmanī pratham pr̥ithvīnā sīmanta
nāmanā pratham paṭalamān manuṣhya lok jevun saṅkhyāt bhojan (pīstāḷīs lākh yojan)
vistāravāḷun madhya bil chhe, tenun nām indrak chhe. tenī (indrakanī) chāre dishāomān pratyek
dishāmān asaṅkhyāt yojan vistāravāḷān hārabandh ogaṇapachās bil chhe; tevī ja rīte chāre
vidishāomānnī pratyek dishāmān hārabandh je aḍatāḷīs aḍatāḷīs bil chhe te paṇ
asaṅkhyāt yojan vistāravāḷān chhe. temanī ‘shreṇībaddha’ sañgnā chhe. chār dishā ane chār
vidishāonī vachche paṅktirahit vikharāyel phūlonī peṭhe keṭalāk saṅkhyāt yojan ane
keṭalāk asaṅkhyāt yojan vistāravāḷān je bil chhe temanī ‘prakīrṇak’ sañgnā chhe. e pramāṇe
indrak, shreṇībaddha ane prakīrṇakarūp traṇ prakāranā narak chhe. ā rīte pratham paṭalanun vyākhyān
jāṇavun. tevī ja rīte pūrvokta ogaṇapachās paṭalomān bilonā vyākhyānano evo ja kram
chhe, paṇ pratyek paṭalamān āṭhe dishāonān shreṇībaddha bilomān ekek bil ghaṭatun jāy chhe.
तत्र बहुभूमिकाप्रासादवदधोऽधः सर्वपृथिवीषु स्वकीयस्वकीयबाहुल्यात् सकाशादध
उपरि चैकैकयोजनसहस्रं विहाय मध्यभागे भूमिक्रमेण पटलानि भवन्ति
त्रयोदशैकादशनवसप्तपञ्चत्र्येकसंख्यानि, तान्येव सर्वसमुदायेन पुनरेकोनपञ्चाशत्प्रमितानि
पटलानि । पटलानि कोऽर्थः ? प्रस्तारा इन्द्रका अंतर्भूमयः इति । तत्र रत्नप्रभायां सीमंतसंज्ञे
प्रथमपटलविस्तारे नृलोकवत् यत्संख्येययोजनविस्तारवत् मध्यबिलं तस्येन्द्रकसंज्ञा । तस्यैव
चतुर्दिग्विभागे प्रतिदिशं पंक्तिरूपेणासंख्येययोजनविस्ताराण्येकोनपञ्चाशद्बिलानि । तथैव
विदिक्चतुष्टये प्रतिदिशं पंक्तिरूपेण यान्यष्टचत्वारिंशद्बिलानि तान्यप्यसंख्यात-
योजनविस्ताराणि । तेषामपि श्रेणीबद्धसंज्ञा । दिग्विदिगष्टकान्तरेषु पंक्तिरहितत्वेन
पुष्पप्रकरवत्कानिचित्संख्येययोजनविस्ताराणि कानिचिदसंख्येययोजनविस्ताराणि यानि तिष्ठन्ति
तेषां प्रकीर्णक संज्ञा । इतीन्द्रकश्रेणीबद्धप्रकीर्णकरूपेण त्रिधा नरका भवन्ति । इत्यनेन
क्रमेण प्रथमपटलव्याख्यानं विज्ञेयम् । तथैव पूर्वोक्तैकोनपञ्चाशत्पटलेष्वयमेव
व्याख्यानक्रमः किन्त्वष्टकश्रेणिष्वेकैकपटलं प्रत्येकैकं हीयते यावत् सप्तमपृथिव्यां

Page 133 of 272
PDF/HTML Page 145 of 284
single page version

background image
tethī, sātamī pr̥ithvīmān chāre dishāomān ek ek bil rahe chhe.
ratnaprabhā ādi pr̥ithvīonā nārakīnā sharīranī ūñchāīnun kathan karavāmān āve chhe.
pratham paṭalamān traṇ hāthanī ūñchāī chhe, pachhī krame krame vadhatā vadhatā teramā paṭalamān sāt
dhanuṣhya, traṇ hāth ane chha āṅgaḷanī ūñchāī chhe. pachhī bījī pr̥ithvī ādinā antim indrak
bilomān bamaṇī bamaṇī karavāthī sātamī pr̥ithvīmān pāñchaso dhanuṣhyanī ūñchāī thāy chhe.
uparanā narakomān je utkr̥uṣhṭa ūñchāī chhe tenāthī kāīk adhik nīchenā narakomān jaghanya
ūñchāī chhe, tevī ja rīte paṭalomān paṇ jāṇavun. nārakī jīvonā āyuṣhyanun pramāṇ kahe
chhe. pratham pr̥ithvīnā pratham paṭalamān jaghanya das hajār varṣhanun āyuṣhya chhe, tyārapachhī
āgamamān kahelī kramik vr̥uddhi pramāṇe chhellā paṭalamān ek sāgarapramāṇ utkr̥uṣhṭa āyuṣhya
chhe. tyārapachhī bījī vagere pr̥ithvīomān kramapūrvak traṇ sāgar, sāt sāgar, das sāgar,
sattar sāgar, bāvīs sāgar ane tetrīs sāgarapramāṇ utkr̥uṣhṭa āyuṣhyapramāṇ chhe. pahelī
pr̥ithvīmān je utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe tenāthī ek samay adhik bījīmān jaghanya āyuṣhya chhe.
tevī ja rīte pahelā paṭalamān je utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe tenāthī ek samay adhik bījā
paṭalamān jaghanya āyuṣhya chhe. ā pramāṇe sātamī pr̥ithvī sudhī jāṇavun. svashuddhātmanā
samvedanarūp nishchayaratnatrayathī vilakṣhaṇ tīvra mithyādarshan – gnān
– chāritrarūpe pariṇamel asañgnī
pañchendriy, gho vagere, pakṣhī, sarpa, sinh ane strīone kramapūrvak ratnaprabhā ādi chha pr̥ithvīo
sudhī javānī shakti chhe. sātamī pr̥ithvīmān karmabhūmimān utpanna thayel manuṣhya ane matsyone
चतुर्दिग्भागेष्वेकं बिलं तिष्ठति ।
रत्नप्रभादिनारकदेहोत्सेधः कथ्यते । प्रथमपटले हस्तत्रयं ततः क्रमवृद्धि-
वशात्त्रयोदशपटले सप्तचापानि हस्तत्रयमङ्गुलषट्कं । ततो द्वितीयपृथिव्यादिषु चरमेन्द्रकेषु
द्विगुणद्विगुणे क्रियमाणे सप्तमपृथिव्यां चापशतपञ्चकं भवति । उपरितने नरके य उत्कृष्टोत्सेधः
सोऽधस्तने नरके विशेषाधिको जघन्यो भवति, तथैव पटलेषु च ज्ञातव्यः । आयुः प्रमाणं
कथ्यते । प्रथमपृथिव्यां प्रथमे पटले जघन्येन दशवर्षसहस्राणि तत आगमोक्त-
क्रमवृद्धिवशादन्तपटले सर्वोत्कर्षेणैकसागरोपमम् । ततः परं द्वितीयपृथिव्यादिपु क्रमेण
त्रिसप्तदशसप्तदशद्वाविंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरोपममुत्कृष्टजीवितम् । यच्च प्रथमपृथिव्यामुत्कृष्टं
तद्द्वितीयायां समयाधिकं जघन्यं, तथैव पटलेषु च । एवं सप्तमपृथिवीपर्यन्तं ज्ञातव्यम् ।
स्वशुद्धात्मसंवित्तिलक्षणनिश्चयरत्नत्रयविलक्षणैस्तीव्रमिथ्यात्वदर्शनज्ञानचारित्रैः परिणतानाम-
संज्ञिपञ्चेन्द्रियसरटपक्षिसर्पसिंहस्त्रीणां क्रमेण रत्नप्रभादिषु षट्पृथिवीषु गमनशक्तिरस्ति

Page 134 of 272
PDF/HTML Page 146 of 284
single page version

background image
ja javānī shakti chhe. visheṣh — jo koī jīv satat narakamān jāy to pratham pr̥ithvīmān āṭh
vār, bījīmān sāt vār, trījīmān chha vār, chothīmān pāñch vār, pāñchamīmān chār vār,
chhaṭhṭhīmān traṇ vār ane sātamīmān be vār ja jaī shake chhe. parantu sātamī narakamānthī
nīkaḷelo jīv pharī ekavār te ja athavā bījī koī narakamān jāy chhe evo niyam chhe.
narakamānthī nīkaḷelā jīvo baḷadev, vāsudev, prativāsudev ane chakravartī nāmanā shalākā
puruṣho thatā nathī. chothī narakamānthī nīkaḷel jīv tīrthaṅkar, pāñchamīmānthī nīkaḷel jīv
charamasharīrī, chhaṭhṭhīmānthī nīkaḷel jīv bhāvaliṅgī muni ane sātamīmānthī nīkaḷel jīv
shrāvak thato nathī. to shun thāy chhe? ‘‘
1narakamānthī āvelā jīvo karmabhūmimān sañgnī, paryāpta
tathā garbhaj manuṣhya ke tiryañch thāy chhe. sātamī narakamānthī āvelo jīv tiryañch ja thāy
chhe.’’2
have, nārakīonān duḥkhanun kathan kare chheḥ — te ā pramāṇe — vishuddha gnān – darshan
jeno svabhāv chhe, evā nij paramātmatattvanān samyakshraddhān – gnān – anuṣhṭhānanī bhāvanāthī
utpanna nirvikār paramānand jenun ek lakṣhaṇ chhe, evā sukhāmr̥utanā rasāsvādarahit ane
pāñch indriyanā viṣhayasukhanā āsvādamān lampaṭ evā mithyādraṣhṭi jīvoe je narak - āyu
ane narak - gati ādi pāpakarma upārjit karyun hoy chhe, tenā udayathī te narakamān utpanna
thaīne chār pr̥ithvīomān tīvra uṣhṇatānun duḥkh, pāñchamī narakanā uparanā traṇ chaturthānsh
सप्तम्यां तु कर्मभूमिजमनुष्याणां मत्स्यानामेव । किञ्च — यदि कोऽपि निरन्तरं नरके गच्छति
तदा पृथिवीक्रमेणाष्टसप्तषट्पञ्चचतुस्त्रिद्विसंख्यवारानेव । किन्तु सप्तमनरकादागताः पुनरप्येक-
वारं तत्रान्यत्र वा नरके गच्छन्तीति नियमः । नरकादागता जीवा बलदेववासुदेवप्रतिवासुदेव-
चक्रवर्तिसंज्ञाः शलाकापुरुषाः न भवन्ति । चतुर्थपञ्चमषष्ठसप्तमनरकेभ्यः समागताः क्रमेण
तीर्थंकरचरमदेहभावसंयतश्रावका न भवन्ति । तर्हि किं भवन्ति ? ‘‘णिरयादो णिस्सरिदो
णरतिरिए कम्मसण्णिपज्जत्ते । गब्भभवे उप्पज्जदि सत्तमणिरयादु तिरिएव ।।१।।’’
इदानीं नारकदुःखानि कथ्यन्ते । तद्यथा — विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजपरमात्मतत्त्व-
सम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानभावनोत्पन्ननिर्विकारपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादरहितैः
पञ्चेन्द्रियविषयसुखास्वादलम्पटैर्मिथ्यादृष्टिजीवैर्यदुपार्जितं नरकायुर्नरकगत्यादिपापकर्म तदुदयेन
नरके समुत्पद्य पृथिवीचतुष्टये तीव्रोष्णदुःखं, पञ्चम्यां पुनरुपरितनत्रिभागे तीव्रोष्ण-
1. trilokasār gāthā. 203.2.trilokasār gāthā. 207.

Page 135 of 272
PDF/HTML Page 147 of 284
single page version

background image
bhāgamān tīvra uṣhṇatānun duḥkh ane nīchenā ek chaturthānsh bhāgamān tīvra ṭhaṇḍīnun duḥkh, tathā
chhaṭhṭhī ane sātamī narakamān atyant shītathī utpanna thatun duḥkh anubhave chhe. temaj chhedan,
bhedan, karavatathī vidāraṇ, ghāṇīmān pīlāvānun, shūḷī par chaḍhāvavā vagerenun tīvra duḥkh sahan
kare chhe. kahyun chhe keḥ — ‘‘narakamān1 nārakīone rāt ane divas duḥkharūpī agnimān shekātā
āṅkhanā palakārā jeṭalun paṇ sukh nathī, parantu sadā duḥkh ja lāgyun rahe chhe. 1.’’ pahelī
traṇ pr̥ithvīo sudhī asurakumār devonī udīraṇā vaḍe thatun duḥkh paṇ bhogave chhe — em
jāṇīne narakanān duḥkhano vināsh karavā māṭe bhedābhed ratnatrayanī bhāvanā karavī. ā rīte
saṅkṣhepamān adholokanun vyākhyān jāṇavun.
tyārapachhī madhyalokanun varṇan kare chhe — goḷākāravāḷā jambūdvīpādi shubh nāmavāḷā
dvīpo ane lavaṇādi shubh nāmavāḷā samudro bamaṇā bamaṇā vistārathī pahelā pahelānā
dvīpane samudra ane samudrane dvīp — e kramathī vīṇṭaḷāīne svayambhūramaṇ samudra sudhī trānsā
( tiryak ) vistāramān phelāyelā chhe, te kāraṇe tene tiryak lok kahe chhe ane madhyalok paṇ
kahe chhe. te ā pramāṇe — te sāḍā traṇ uddhār sāgaropam lom (vāḷ)nā ṭukaḍā jeṭalā
asaṅkhyāt dvīp ane samudronī madhyamān jambūdvīp chhe. te jāmbūnā vr̥ukṣhathī oḷakhātā ane
madhyabhāgamān āvelā meru parvatasahit goḷākār ek lākh yojananā vistāravāḷo chhe
ane te bamaṇā vistāravāḷā be lākh yojanapramāṇ goḷākār lavaṇ samudravaḍe bahāranā
दुःखमधोभागे तीव्रशीतदुःखं, षष्ठीसप्तम्योरतिशीतोत्पन्नदुःखमनुभवन्ति । तथैव छेदनभेदन-
क्रकचविदारणयंत्रपीडनशूलारोहणादितीव्रदुःखं सहंते तथा चोक्तं — ‘‘अच्छिणिमीलणमेत्तं
णत्थि सुहं दुःखमेव अणुबद्धं । णिरये णेरयियाणं अहोणिसं पञ्चमाणाणं ।।१।।’’ प्रथमपृथिवी-
त्रयपर्यंतमसुरोदीरितं चेति । एवं ज्ञात्वा, नारकदुःखविनाशार्थं भेदाभेदरत्नत्रयभावना कर्तव्या ।
संक्षेपेणाधोलोक-व्याख्यानं ज्ञातव्यम् ।
अतः परं तिर्यक्लोकः कथ्यते — जम्बूद्वीपादिशुभनामानो द्वीपः लवणो
दादिशुभनामानः समुद्राश्च द्विगुणद्विगुणविस्तारेण पूर्वं पूर्वं परिवेष्टय वृत्ताकाराः
स्वयम्भूरमणपर्यन्तास्तिर्यग्विस्तारेण विस्तीर्णास्तिष्ठन्ति यतस्तेन कारणेन तिर्यग् लोको भण्यते,
मध्यलोकाश्च । तद्यथा — तेषु सार्द्धतृतीयोद्धारसागरोपमलोमच्छेदप्रमितेष्वसंख्यातद्वीपसमुद्रेषु
मध्ये जम्बूद्वीपस्तिष्ठति । स च जम्बूवृक्षोपलक्षितो मध्यभागस्थितमेरुपर्वतसहितो वृत्ताकारलक्ष-
योजनप्रमाणस्तद्द्विगुणविष्कम्भेण योजनलक्षद्वयप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे लवणसमुद्रेण
1. trilokasār gāthā. 207.

Page 136 of 272
PDF/HTML Page 148 of 284
single page version

background image
bhāgamān vīṇṭaḷāyelo chhe. te lavaṇ samudra paṇ tenāthī bamaṇā vistāravāḷā chār lākh
yojanapramāṇ goḷākāre bahāranā bhāgamān dhātakīkhaṇḍ nāmanā dvīpathī vīṇṭaḷāyelo chhe. te
dhātakīkhaṇḍ dvīp paṇ bāhyabhāgamān potānāthī bamaṇā vistāravāḷā āṭh lākh
yojanapramāṇ goḷākār kālodak samudrathī vīṇṭaḷāyelo chhe. te kālodak samudra paṇ
bāhyabhāgamān potānāthī bamaṇā vistāravāḷā soḷalākh yojanapramāṇ goḷākār
puṣhkaradvīpathī vīṇṭaḷāyelo chhe. e pramāṇe bamaṇo bamaṇo vistār svayambhūramaṇadvīp ane
svayambhūramaṇ samudra sudhī jāṇavo. jevī rīte jambūdvīp ek lākh yojan ane lavaṇ samudra
be lākh yojan pahoḷo chhe. e banneno saravāḷo traṇ lākh yojan chhe. tenāthī ek lākh
yojan adhik arthāt chār lākh yojan dhātakīkhaṇḍ chhe. tevī ja rīte asaṅkhya dvīp –
samudronā vistārathī ek lākh yojan adhik vistār svayambhūramaṇ samudrano jāṇavo.
āvā pūrvokta lakṣhaṇovāḷā asaṅkhya dvīp – samudromān parvat ādi upar vyantaradevonā
āvās, nīchenī pr̥ithvīnā bhāgamān bhavan temaj dvīp ane samudra ādimān pur chhe.
paramāgamamān kahyā pramāṇe temanān bhinna – bhinna lakṣhaṇo chhe. tevī ja rīte kharabhāg ane
paṅkabhāgamān rahelā prataranā asaṅkhyātamā bhāgapramāṇ asaṅkhya vyantaradevonā āvās chhe
ane sāt karoḍ bonter lākh bhavanavāsī devonān bhavan akr̥utrim jin chaityālayasahit
chhe. ā rīte atyant saṅkṣhepamān madhyalokanun vyākhyān karyun.
वेष्टितः । सोऽपि लवणसमुद्रस्तद्द्विगुणविस्तारेण योजनलक्षचतुष्टयप्रमाणेन वृत्ताकारेण
बहिर्भागे धातकीखण्डद्वीपेन वेष्टितः । सोऽपि धातकीखण्डद्वीपस्तद्द्विगुणविस्तारेण
योजनाष्टलक्षप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे कालोदकसमुद्रेण वेष्टितः । सोऽपि कालोदक-
समुद्रस्तद्द्विगुणविस्तारेण षोडशयोजनलक्षप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे पुष्करद्वीपेन वेष्टितः ।
इत्यादिद्विगुणद्विगुणविष्कम्भः स्वयम्भूरमणद्वीपस्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तो ज्ञातव्यः । यथा
जम्बूद्वीपलवणसमुद्रविष्कम्भद्वयसमुदयाद्योजनलक्षत्रयप्रमितात्सकाशाद्धातकीखण्ड एकलक्षेणा-
धिकस्तथैवासंख्येयद्वीपसमुद्रविष्कम्भेभ्यः स्वयम्भूरमणसमुद्रविष्कम्भ एकलक्षेणाधिको ज्ञातव्यः ।
एवमुक्तलक्षणेष्वसंख्येयद्वीपसमुद्रेषु व्यन्तरदेवानां पर्वताद्युपरिगता आवासाः, अधोभूभागगतानि
भवनानि तथैव द्वीपसमुद्रादिगतानि पुराणि च, परमागमोक्तभिन्नलक्षणानि । तथैव
खरभागपङ्कभागस्थितप्रतरासंख्येयभागप्रमाणासंख्येयव्यन्तरदेवावासाः, तथैव द्वासप्ततिलक्षाधिक-
कोटिसप्तप्रमितभवनवासिदेवसंबन्धिभवनानि अकृत्रिमजिनचैत्यालयसहितानि भवन्ति ।
एवमतिसंक्षेपेण तिर्यग्लोको व्याख्यातः ।

Page 137 of 272
PDF/HTML Page 149 of 284
single page version

background image
have, tiryaklokanī vachche rahelā manuṣhyalokanun vyākhyān kare chhe. te manuṣhyalokanī
vachche rahel jambūdvīpamān sāt kṣhetro kahevāmān āve chhe. dakṣhiṇ dishāthī sharū karīne bharat,
haimavat, hari, videh, ramyak, hairaṇyavat ane airāvat nāmanān sāt kṣhetro chhe. kṣhetrano shun
artha chhe? kṣhetra shabdano artha varṣha, vansh, desh athavā janapad chhe. te kṣhetronā vibhāg karanār
chha kulāchal chhe. dakṣhiṇ dishā taraphathī sharū karīne temanān nām himavat, mahā himavat,
niṣhadh, nīl, rukim ane shikhari chhe. pūrva – pashchim phelāyelā ā chha parvato bharatādi sāt
kṣhetronī vachamān chhe. parvatano shun artha chhe? parvatano artha varṣhadhar parvat athavā sīmā parvat
chhe. te parvatonī upar hdonun kramathī kathan kare chhe. padma, mahāpadma, tigiñchh, kesari,
mahāpuṇḍarīk ane puṇḍarīk nāmanān akr̥utrim chha hda chhe. hda eṭale shun? hdano artha sarovar
chhe. te padmādi chha sarovaromānthī āgamakathit kram pramāṇe je chaud mahā nadīo nīkaḷī
chhe, temanun kathan kare chhe. te ā pramāṇe — himavat parvat par sthit padma nāmanā mahāhdanā
pūrva toraṇ dvārathī ardho kosh ūṇḍī, ane chha yojan ek kosh pahoḷī gaṅgā nadī nīkaḷīne
te ja parvatanī upar pūrva dishāmān pāñchaso yojan sudhī jāy chhe, pachhī tyānthī gaṅgākūṭanī
pāse dakṣhiṇ taraph vaḷīne bhūmimān sthit kuṇḍamān paḍe chhe. tyānthī dakṣhiṇ dvāramānthī nīkaḷīne
bharatakṣhetranā madhyabhāgamān sthit lambāīmān pūrva – pashchim samudrane sparshanār vijayārdha parvatanī
अथ तिर्यग्लोकमध्यस्थितो मनुष्यलोको व्याख्यायते — तन्मध्यस्थितजम्बूद्वीपे
सप्तक्षेत्राणि भण्यन्ते । दक्षिणदिग्विभागादारभ्य भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहैरण्यवतैरावतसंज्ञानि
सप्तक्षेत्राणि भवन्ति । क्षेत्राणि कोऽर्थः ? वर्षा वंशा देशा जनपदा इत्यर्थः । तेषां क्षेत्राणां
विभागकारकाः षट् कुलपर्वताः कथ्यन्ते — दक्षिणदिग्भागमादीकृत्य हिमवन्महाहिमवन्निषध-
नीलरुक्मिशिखरिसंज्ञा भरतादिसप्तक्षेत्राणामन्तरेषु पूर्वापरायताः षट् कुलपर्वताः भवन्ति ।
पर्वता इति कोऽर्थः ? वर्षधरपर्वताः सीमापर्वता इत्यर्थः । तेषां पर्वतानामुपरि क्रमेण ह्दा
कथ्यन्ते । पद्ममहापद्मतिगिञ्छकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीकसंज्ञा अकृत्रिमा षट् ह्दा भवन्ति ।
ह्दा इति कोऽर्थः ? सरोवराणीत्यर्थः । तेभ्यः पद्मादिषड्ह्देभ्यः सकाशादागमकथितक्रमेण
निर्गता याश्चतुर्दशमहानद्यस्ताः कथ्यन्ते । तथाहि — हिमवत्पर्वतस्थपद्मनाम-
महाह्दादर्धक्रोशावगाहक्रोशाधिकषट्योजन१ प्रमाणविस्तारपूर्वतोरणद्वारेण निर्गत्य तत्पर्वत-
स्यैवोपारि पूर्वदिग्विभागेन योजनशतपञ्चकम् गच्छति ततो गङ्काकूटसमीपे दक्षिणेन व्यावृत्य
भूमिस्थकुण्डे पतति तस्माद् दक्षिणद्वारेण निर्गत्य भरतक्षेत्रमध्यभागस्थितस्य दीर्घत्वेन
१ ‘क्रोशार्धाधिक षट् योजन’ इति पाठान्तरं

Page 138 of 272
PDF/HTML Page 150 of 284
single page version

background image
guphāmān dvāramānthī nīkaḷīne āryakhaṇḍanā ardhabhāgamān pūrva taraph vaḷīne pratham ūṇḍāī karatān
dashagaṇī arthāt pāñch kosh ūṇḍī temaj prathamanī pahoḷāī karatān dashagaṇī arthāt sāḍī
bāsaṭh yojan pahoḷī gaṅgā nadī pūrva samudramān pravesh kare chhe. ā gaṅgānī jem sindhu nadī
paṇ te ja himavat par sthit padmahdamānthī parvatanī upar ja pashchim dvāramānthī nīkaḷīne
pachhī dakṣhiṇ dishā taraph āvīne vijayārdha parvatanī guphānā dvāramānthī nīkaḷīne āryakhaṇḍanā
ardhabhāgamān pashchim taraph vaḷīne pashchim samudramān pravesh kare chhe. ā rīte dakṣhiṇ dishā
taraph āvelī gaṅgā ane sindhu – be nadīothī ane pūrva
– pashchim vistarelā vijayārdha parvatathī
bharatakṣhetranā chha khaṇḍ thayā.
have, mahā himavān parvat par sthit mahāpadma hdanī dakṣhiṇ dishāmānthī haimavat
kṣhetranī madhyamānthī āvīne tyān rahel nābhigiri parvatathī ardho yojan dūr rahetī, te ja
parvatanī ardhī pradakṣhiṇā karīne rohit nāmanī nadī pūrva samudramān gaī chhe. evī ja rīte
himavat parvat upar rahelā padma hdamānthī uttar taraph āvīne, te ja nābhigirithī ardho
yojan dūr rahīne, tenī ja ardhī pradakṣhiṇā karīne rohitāsyā nāmanī nadī pashchim samudramān
gaī chhe. āvī rīte rohit ane rohitāsyā nāmanī be nadīo haimavat nāmanā jaghanya
पूर्वापरसमुद्रस्पर्शिनो विजयार्द्धस्य गुहाद्वारेण निर्गत्य, तत आर्यखण्डार्द्धभागे पूर्वेण व्यावृत्य
प्रथमावगाहापेक्षया दशगुणेन गव्यूतिपञ्चकावगाहेन तथैव प्रथमविष्कम्भापेक्षया दशगुणेन
योजनार्द्धसहितद्विषष्टियोजनप्रमाणविस्तारेण च पूर्वसमुद्रे प्रविष्टा गङ्गा । तथा गङ्गावत्सिन्धुरपि
तस्मादेव हिमवत्पर्वतस्थपद्मह्दात्पर्वतस्यैवोपरि पश्चिमद्वारेण निर्गत्य पश्चाद्दक्षिणदिग्विभागेनागत्य
विजयार्द्धगुहाद्वारेण निर्गत्यार्यखण्डार्द्धभागे पश्चिमेन व्यावृत्य पश्चिमसमुद्रे प्रविष्टेति । एवं
दक्षिणदिग्विभागसमागतगङ्गासिन्धुभ्यां पूर्वापरायतेन विजयार्द्धपर्वतेन च षट्खण्डीकृतं
भरतक्षेत्रम् ।
अथ महाहिमवत्पर्वतस्थमहापद्मह्दाद्दक्षिणदिग्विभागेन हैमवतक्षेत्रमध्ये समागत्य
तत्रस्थनाभिगिरिपर्वतं योजनार्द्धेनास्पृशन्ती तस्यैवार्धे प्रदक्षिणं कृत्वा रोहित्पूर्वसमुद्रम् गता ।
तथैव हिमवत्पर्वतस्थितपद्मह्दादुत्तरेणागत्य तमेव नाभिगिरिं योजनार्धेनास्पृशन्ती
तस्यैवार्द्धप्रदक्षिणं कृत्वा रोहितास्या पश्चिमसमुद्रं गता । इति रोहिद्रोहितास्यासंज्ञं नदीद्वन्द्वं
हैमवतसंज्ञजघन्यभोगभूमिक्षेत्रे ज्ञातव्यम् । अथ निषधपर्वतस्थिततिगिञ्छनामह्दाद्दक्षिणेनागत्य
नाभिगिरिपर्वतं योजनार्धेनास्पृशन्ती तस्यैवार्धप्रदक्षिणं कृत्वा हरित्पूर्वसमुद्रम् गता । तथैव

Page 139 of 272
PDF/HTML Page 151 of 284
single page version

background image
bhogabhūminā kṣhetramān jāṇavī. niṣhadh parvat uparanā tigiñchh nāmanā hdamānthī dakṣhiṇ taraph
āvīne nābhigiri parvatathī ardho yojan dūr rahīne, tenī ja ardhī pradakṣhiṇā karīne harit
nāmanī nadī pūrva samudramān gaī chhe. tevī ja rīte mahā himavān parvat upar rahelā mahāpadma
nāmanā hdamānthī uttar dishā taraph āvīne, te ja nābhigirithī ardho yojan dūr rahīne,
tenī ja ardhī pradakṣhiṇā karīne harikāntā nāmanī nadī pashchim samudramān gaī chhe. āvī
rīte harit ane harikāntā nāmanī be nadīo hari nāmanā madhyam bhogabhūmi kṣhetramān
jāṇavī. nīl parvatasthit kesari nāmanā hdamānthī dakṣhiṇ taraph āvīne uttarakuru nāmanā
utkr̥uṣhṭa bhogabhūminā kṣhetranī vachche thaīne merunī pāse gajadant parvatane bhedīne, merunī
pradakṣhiṇāthī ardho yojan dūr rahīne pūrva bhadrashāl van ane pūrva videhanī madhyamān thaīne
shītā nāmanī nadī pūrva samudramān gaī chhe. tevī ja rīte niṣhadh parvat uparanā tigiñchh nāmanā
hdamānthī uttar taraph āvīne, devakuru nāmanā uttam bhogabhūmi kṣhetranī vachche thaīne merunī
pāse gajadant parvatane bhedīne ane merunī pradakṣhiṇāthī ardho yojan dūr rahīne, pashchim
bhadrashāl van ane pashchim videhanī madhyamān thaīne shītodā nāmanī nadī pashchim samudramān
gaī chhe. ā rīte shītā ane shītodā nāmanī be nadīo videh nāmanā karmabhūminā kṣhetramān
jāṇavī. pahelān je gaṅgā ane sindhu
– e be nadīonā vistār ane avagāhanun pramāṇ
kahyun chhe; tenāthī bamaṇā bamaṇā vistār vagere, pratyek kṣhetramān, babbe nadīonā, videh
kṣhetra sudhī jāṇavā. gaṅgā nadī chaud hajār parivār nadīo sahit chhe, sindhu paṇ evaḍī
महाहिमवत्पर्वतस्थमहापद्मनामह्दादुत्तरदिग्विभागेनागत्य तमेव नाभिगिरिं योजनार्धेनास्पृशन्ती
तस्यैवार्धेप्रदक्षिणं कृत्वा हरिकान्तानामनदी पश्चिमसमुद्रम् गता । इति हरिद्धरिकांतासंज्ञं
नदीद्वयं हरिसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे विज्ञेयम् । अथ नीलपर्वतस्थितकेसरिनाम-
ह्दाद्दक्षिणेनागत्योत्तरकुरुसंज्ञोत्कृष्टभोगभूमिक्षेत्रे मध्येन गत्वा मेरुसमीपे गजदन्तपर्वतं भित्वा
च प्रदक्षिणेन योजनार्धेन मेरुं विहाय पूर्वभद्रशालवनस्य मध्येन पूर्वविदेहस्य च मध्येन
शीतानामनदी पूर्वसमुद्रं गता । तथैव निषधपर्वतस्थिततिगिञ्छह्दादुत्तरदिग्विभागेनागत्य
देवकुरुसंज्ञोत्तमभोगभूमिक्षेत्रमध्येन गत्वा मेरुसमीपे गजदन्तपर्वतं भित्वा च प्रदक्षिणेन
योजनार्धेन मेरुं विहाय पश्चिमभद्रशालवनस्य मध्येन पश्चिमविदेहस्य च मध्येन शीतोदा
पश्चिमसमुद्रं गता । एवं शीताशीतोदासंज्ञं नदीद्वयं विदेहाभिधाने कर्मभूमिक्षेत्रे ज्ञातव्यम् ।
यत्पूर्वं गङ्गासिन्धुनदीद्वयस्य विस्तारावगाहप्रमाणं भणितं तदेव क्षेत्रे क्षेत्रे नदीयुगलं प्रति
विदेहपर्यन्तं द्विगुणं द्विगुणं ज्ञातव्यम् । अथ गङ्गा चतुर्दशसहस्रपरिवारनदीसहिता, सिन्धुरपि

Page 140 of 272
PDF/HTML Page 152 of 284
single page version

background image
ja chhe, tenāthī bamaṇī saṅkhyānā parivāravāḷī rohit ane rohitāsyā e be nadīo chhe,
harit ane harikāntāno enāthī paṇ bamaṇo vistār chhe, tenāthī bamaṇo vistār shītā
ane shītodāno chhe. dakṣhiṇathī uttar pāñchaso chhavīs pūrṇāṅk chha ogaṇīsānsh yojanapramāṇ
karmabhūmi bharatakṣhetrano vistār chhe, tenāthī bamaṇo himavat parvatano, himavat parvatathī bamaṇo
haimavat kṣhetrano, evī rīte bamaṇo bamaṇo vistār videh kṣhetra sudhī jāṇavo. padma hda
ek hajār yojan lāmbun, tenāthī ardhun pahoḷun ane dash yojan ūṇḍun chhe, temān ek yojananun
kamaḷ chhe, tenāthī bamaṇun mahāpadmamān ane tenāthī bamaṇun tigiñchh hdamān chhe.
jevī rīte bharat kṣhetramān himavān parvatamānthī gaṅgā ane sindhu — e be nadīo
nīkaḷe chhe. tevī ja rīte uttar dishāmān airāvat kṣhetra nāmanī karmabhūminā shikhari parvatamānthī
nīkaḷatī raktā ane raktodā nāmanī be nadīo chhe. jevī rīte haimavat nāmanī jaghanya
bhogabhūminā kṣhetramān mahā himavat ane himavat nāmanā be parvatomānthī kramashaḥ nīkaḷatī
rohit ane rohitāsyā — e be nadīo chhe. tevī ja rīte uttaramān hairaṇyavat nāmanā jaghanya
bhogabhūmi kṣhetramān shikhari ane rukmi nāmanā parvatomānthī kramapūrvak nīkaḷatī suvarṇakūlā ane
rūpyakūlā — e be nadīo chhe. tevī ja rīte jem hari nāmak madhyam bhogabhūmi kṣhetramān
niṣhadh ane mahāhimavān nāmanā be parvatomānthī kramashaḥ nīkaḷatī harit ane harikāntā
nāmanī be nadīo chhe, tem uttaramān ramyak nāmanā madhyam bhogabhūminā kṣhetramān rukmi ane
तथा, तद्द्विगुणसंख्यानं रोहिद्रोहितास्याद्वयम्, ततोऽपि द्विगुणसंख्यानं हरिद्धरिकान्ताद्वयम्,
तद्द्विगुणं शीताशीतोदाद्वयमिति । तथा षड्विंशत्यधिकयोजनशतपञ्चकमेकोनविंशति-
भागीकृतैकयोजनस्य भागषट्कं च यद्दक्षिणोत्तरेण कर्मभूमिसंज्ञभरतक्षेत्रस्य विष्कम्भप्रमाणं,
तद्द्विगुणं हिमवत्पर्वते, तस्माद्द्विगुणं हैमवतक्षेत्रे, इत्यादि द्विगुणं द्विगुणं विदेहपर्यन्तं
ज्ञातव्यम् । तथा पद्मह्दो योजनसहस्रायामस्तदर्द्धविष्कम्भो दशयोजनावगाहो योजनैक-
प्रमाणपद्मविष्कम्भस्तस्मान्महापद्मे द्विगुणस्तस्मादपि तिगिंछे द्विगुण इति ।
अथ यथा भरते हिमवत्पर्वतान्निर्गतं गङ्गासिन्धुद्वयं, तथोत्तरे कर्मभूमिसंज्ञैरावतक्षेत्रे
शिखरिपर्वतान्निर्गतं रक्तारक्तोदानदीद्वयम् । यथा च हैमवतसंज्ञे जघन्यभोगभूमिक्षेत्रे
महाहिमवद्धिमवन्नामपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं रोहितरोहितास्यानदीद्वयं, तथोत्तरे हैरण्यवत-
संज्ञजघन्यभोगभूमिक्षेत्रे शिखरिरुक्मिसंज्ञपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं सुवर्णकूलारूप्यकूलानदीद्वयम् ।
तथैव यथा हरिसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे निषधमहाहिमवन्नामपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं
हरिद्धरिकान्तानदीद्वयं, तथोत्तरे रम्यकसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे रुक्मिनीलनामपर्वतद्वयात्क्रमेण

Page 141 of 272
PDF/HTML Page 153 of 284
single page version

background image
nīl nāmanā be parvatomānthī kramapūrvak nīkaḷatī nārī ane narakāntā — be nadīo jāṇavī.
suṣham suṣhamādi chha kāḷ sambandhī paramāgamamān kahyā pramāṇe āyuṣhya, sharīranī ūñchāī ādi
sahit das kroḍākroḍ sāgarapramāṇ avasarpiṇī-utsarpiṇī kāḷ jevo bharatamān varte chhe, tevo
ja airāvat kṣhetramān varte chhe. āṭalun visheṣh chhe ke bharat ane airāvatanā malechchha khaṇḍomān
ane vijayārdha parvatamān chothā kāḷanā ādi ane ant jevo kāḷ varte chhe, bījo kāḷ hoto
nathī. visheṣh shun kahevun? jem khāṭano ek bhāg jāṇī levāthī teno bījo bhāg tevo ja
hoy, em jāṇī levāy chhe temaj jambūdvīpanān kṣhetra, parvat, nadī, hda ādinun je dakṣhiṇ
dishā sambandhī vyākhyān chhe, te ja uttar dishā sambandhī paṇ jāṇavun.
have, sharīranā mamatvanā kāraṇarūp mithyātva ane rāgādi vibhāvothī rahit ane
kevaḷagnān, kevaḷadarshan, sukhādi anantaguṇ sahit nij paramātmadravyamān samyagdarshan –
gnān – chāritrarūp bhāvanā karīne munio jyānthī vigatadeh arthāt deharahit thaīne
prachurapaṇe (adhikapaṇe) mokṣha prāpta kare chhe, tene videhakṣhetra kahe chhe. te jambūdvīpanī madhyamān
āvelā videhakṣhetranun kāīk varṇan kare chhe. te ā pramāṇe — navāṇun hajār yojan ūñcho,
ek hajār yojan ūṇḍo ane sharūātamān bhūmitaḷ upar das hajār yojan goḷ
vistāravāḷo tathā upar upar agiyāramān bhāganī hānikrame ghaṭatān ghaṭatān shikhar upar
ek hajār yojananā vistāravāḷo āgamakathit akr̥utrim chaityālay, devavan tathā devonā
निर्गतं नारीनरकान्तानदीद्वयमिति विज्ञेयम् । सुषमसुषमादिषट्कालसंबंधिपरमागमोक्ता-
युरुत्सेधादिसहिता दशसागरोपमकोटिप्रमितावसर्पिणी तथोत्सर्पिणी च यथा भरते वर्त्तते
तथैवैरावते च । अयन्तु विशेषः, भरतैरावतम्लेच्छखण्डेषु विजयार्धनगेषु च चतुर्थ-
कालसमयाद्यन्ततुल्यकालोऽस्ति नापरः । किं बहुना, यथा खट्वाया एकभागे ज्ञाते
द्वितीयभागस्तथैव ज्ञायते तथैव जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रपर्वतनदीह्दादीनां यदेव दक्षिणविभागे
व्याख्यानं तदुत्तरेऽपि विज्ञेयम् ।
अथ देहममत्वमूलभूतमिथ्यात्वरागादिविभावरहिते केवलज्ञानदर्शनसुखाद्यनन्तगुणसहिते
च निजपरमात्मद्रव्ये यया सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रभावनया कृत्वा विगतदेहा देहरहिताः सन्तो
मुनयः प्राचुर्येण यत्र मोक्षं गच्छन्ति स विदेहो भण्यते । तस्य जम्बूद्वीपस्य मध्यवर्त्तिनः किमपि
विवरणं क्रियते । तद्यथा — नवनवतिसहस्रयोजनोत्सेध एकसहस्रावगाह आदौ भूमितले
दशयोजनसहस्रवृत्तविस्तार उपर्युपरि पुनरेकादशांशहानिक्रमेण हीयमानत्वे सति मस्तके
योजनसहस्रविस्तार आगमोक्ताकृत्रिमचैत्यालयदेववनदेवावासाद्यागमकथितानेकाश्चर्यसहितो

Page 142 of 272
PDF/HTML Page 154 of 284
single page version

background image
āvās ādi shāstramān kahyā pramāṇenān anek āshcharyovāḷo mahāmeru nāmano parvat
videhakṣhetranī madhyamān chhe. te ja jāṇe hāthī hoy tem te meruparvatarūpī hāthīmānthī uttar
dishāmān be dāntanā ākāravāḷā be parvato nīkaḷyā chhe, temanun nām ‘be – gajadant’ chhe,
teo uttar bhāgamān je nīlaparvat chhe temān joḍāyelā chhe. te be – gajadant parvatanī vachche
je trikoṇākār uttam bhogabhūmirūp kṣhetra chhe, tenun nām ‘uttarakuru’ chhe. tenī vachamān
meruparvatanī ishān dishāmān shītā nadī ane nīl parvatanī vachche paramāgamamān varṇavel
anādi – akr̥utrim, pr̥ithvīkāyik jambūvr̥ukṣha chhe. te ja shītā nadīnā banne kinārā upar
yamakagiri nāmanā be parvat jāṇavā. te be parvatathī dakṣhiṇ dishāmān thoḍe dūr jatān shītā
nadīnī vachche thoḍe thoḍe antare padma ādi pāñch hda chhe. te hdonān banne paḍakhe
lokānuyoganā vyākhyān anusār, suvarṇa ane ratnamay jin chaityālayothī shobhatā das
das suvarṇaparvato chhe. evī ja rīte nishchay - vyavahār ratnatrayanā ārādhak uttam pātrone
param bhaktithī āpelā āhāradānanā phaḷathī utpanna tiryañch ane manuṣhyone chakravartīnā
bhogasukhathī paṇ adhik evun, vividh prakāranun pañchendriyasambandhī bhogonun sukh — ke je
(bhogasukh) svashuddhātmānī bhāvanāthī utpanna thatā, nirvikār, sadā ānand jenun ek
lakṣhaṇ chhe; evā sukhāmr̥utanā rasāsvādathī vilakṣhaṇ chhe evun bhogasukh — āpanārān
jyotiraṅg, gr̥uhāṅg, dīpāṅg, tūryāṅg, bhojanāṅg, vastrāṅg, mālyāṅg, bhājanāṅg, bhūṣhaṇāṅg
ane rāg tathā mad utpanna karanār rasāṅg nāmanān das prakāranān kalpavr̥ukṣha bhogabhūminā
विदेहक्षेत्रमध्ये महामेरुर्नाम पर्वतोस्ति । स च गजो जातस्तस्मान्मेरुगजात्सकाशादुत्तरमुखे
दन्तद्वयाकारेण यन्निर्गतं पर्वतद्वयं तस्य गजदन्तद्वयसंज्ञेति, तथोत्तरे भागे नीलपर्वते लग्नं
तिष्ठति । तयोर्मध्ये यत्त्रिकोणाकारक्षेत्रमुत्तमभोगभूमिरूपं तस्योत्तरकुरुसंज्ञा । तस्य च मध्ये
मेरोरीशानदिग्विभागे शीतानीलपर्वतयोर्मध्ये परमागमवर्णितानाद्यकृत्रिमपार्थिवो जम्बू-
वृक्षस्तिष्ठति । तस्या एव शीताया उभयतटे यमकगिरिसंज्ञं पर्वतद्वयं विज्ञेयम् ।
तस्मात्पर्वतद्वयादक्षिणभागे कियन्तमध्वानं गत्वा शीतानदीमध्ये अन्तरान्तरेण पद्मादिह्द-
पञ्चकमस्ति । तेषां ह्दानामुभयपार्श्वयोः प्रत्येकं सुवर्णरत्नमयजिनगृहमण्डिता लोकानुयोग-
व्याख्यानेन दश दश सुवर्णपर्वता भवन्ति । तथैव निश्चयव्यवहाररत्नत्रयाराधकोत्तम-
पात्रपरमभक्तिदत्ताहारदानफलेनोत्पन्ननां तिर्यग्मनुष्याणां स्वशुद्धात्मभावनोत्पन्ननिर्विकारस-
दानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादविलक्षणस्य चक्रवर्त्तिभोगसुखादप्यधिकस्य विविधपञ्चेन्द्रिय-
भोगसुखस्य प्रदायका ज्योतिर्गृहप्रदीपतूर्यभोजनवस्त्रमाल्यभाजनभूषणरागमदोत्पादकरसांगसंज्ञा

Page 143 of 272
PDF/HTML Page 155 of 284
single page version

background image
kṣhetramān sthit chhe. ityādi paramāgam kathit prakāre anek āshcharyo samajavān. te ja
merugajamānthī dakṣhiṇ dishāmān je ‘be – gajadant’ chhe, tenī vachamān devakuru nāmanī uttam
bhogabhūminun kṣhetra uttarakurunī jem jāṇavun.
te ja meruparvatanī pūrva dishāmān pūrva – pashchim bāvīs hajār yojananā
vistāravāḷun vedīsahit bhadrashāl van chhe. tenāthī pūrva dishāmān karma – bhūmi nāmanun pūrva
videh chhe. tyān nīl nāmanā kulāchalanī dakṣhiṇ dishāmān ane shītā nadīnī uttare
meru pharatān je kṣhetro chhe, temanā vibhāgonun kathan karavāmān āve chhe. te ā rīte
chhe — merunī pūrva dishāmān je pūrva bhadrashāl vananī vedikā chhe, tenī pūrva dishāmān pratham
kṣhetra chhe, tyār pachhī dakṣhiṇ – uttar lambāyelo vakṣhār nāmano parvat chhe, tyār pachhī
kṣhetra chhe, tyār pachhī vibhaṅgā nadī chhe, tenī āgaḷ kṣhetra chhe, tenī āgaḷ vakṣhār
parvat chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, tyār pachhī paṇ vibhaṅgā nadī chhe, tyār pachhī kṣhetra
chhe, tyār pachhī vakṣhār parvat chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, pachhī vibhaṅgā nadī chhe, pachhī
kṣhetra chhe, pachhī vakṣhār parvat chhe, pachhī kṣhetra chhe, tyār pachhī pūrva samudranī pāse je
devāraṇya nāmanun van chhe, tenī vedikā chhe. evī rīte nav bhīnto vaḍe āṭh kṣhetro
jāṇavān. temanān kramapūrvak nām kahevāmān āve chhe — kachchhā, sukachchhā, mahākachchhā,
दशप्रकारकल्पवृक्षाः भोगभूमिक्षेत्रं व्याप्य तिष्ठन्तीत्यादिपरमागमोक्तप्रकारेणानेकाश्चर्याणि
ज्ञातव्यानि । तस्मादेव मेरुगजाद्दक्षिणदिग्विभागेन गजदन्तद्वयमध्ये देवकुरुसंज्ञमुत्तमभोग-
भूमिक्षेत्रमुत्तरकुरुवद्विज्ञेयम् ।
तस्मादेव मेरुपर्वतात्पूर्वस्यां दिशि पूर्वापरेण द्वाविंशतिसहस्रयोजनविष्कम्भं सवेदिकं
भद्रशालवनमस्ति । तस्मात्पूर्वदिग्भागे कर्मभूमिसंज्ञः पूर्वविदेहोऽस्ति । तत्र
नीलकुलपर्वताद्दक्षिणभागे शीतानद्या उत्तरभागे मेरोः प्रदक्षिणेन यानि क्षेत्राणि तिष्ठन्ति तेषां
विभागः कथ्यते । तथाहि — मेरोः पूर्वदिशाभागे या पूर्वभद्रशालवनवेदिका तिष्ठति तस्याः
पूर्वदिग्भागे प्रथमं क्षेत्रं भवति, तदनन्तरं दक्षिणोत्तरायतो वक्षारनामा पर्वतो भवति, तदनन्तरं
क्षेत्रं तिष्ठति, ततोऽप्यनन्तरं विभङ्गा नदी भवति, ततोऽपि क्षेत्रं, तस्मादपि
वक्षारपर्वतस्तिष्ठति, ततश्च क्षेत्रं, ततोऽपि विभङ्गा नदी, तदनन्तरं क्षेत्रं, ततः परं
वक्षारपर्वतोऽस्ति, तदनन्तरं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततश्च क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं,
तदनन्तं पूर्वसमुद्रसमीपे यद्देवारण्यं तस्य वेदिका चेति नवभित्तिभिरष्टक्षेत्राणि ज्ञातव्यानि
।
तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते — कच्छा १, सुकच्छा २, महाकच्छा ३, कच्छावती ४,

Page 144 of 272
PDF/HTML Page 156 of 284
single page version

background image
kachchhāvatī, āvarttā, lāṅgalāvarttā, puṣhkalā, puṣhkalāvatī.
have, kṣhetronī madhyamān je nagarīo chhe temanān nām kahe chheḥ kṣhemā, kṣhemapurī, riṣhṭā,
riṣhṭapurī, khaḍgā, mañjūṣhā, auṣhadhi ane puṇḍarīkiṇī.
have pachhī, shītā nadīnī dakṣhiṇ dishāmān niṣhadh parvatanī uttare je āṭh kṣhetro chhe,
tenun kathan kare chhe. te ā pramāṇe — pūrvokta je devāraṇyanī vedikā chhe tenī pashchime kṣhetra
chhe, tyār pachhī vakṣhār parvat chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, tyār pachhī vibhaṅgā nadī chhe, pachhī
kṣhetra chhe, tyār pachhī vakṣhār parvat chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, tyār pachhī vibhaṅgā nadī chhe,
tyār pachhī kṣhetra chhe, tyār pachhī vakṣhār parvat chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, pachhī vibhaṅgā nadī
chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, pachhī vakṣhār parvat chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī merunī pūrva dishānā
pūrvabhadrashāl vananī vedī chhe. evī rīte nav bhīnt vachche āṭh kṣhetro jāṇavān.
have, temanān nām kramapūrvak kahe chhe — vachchhā, suvachchhā, mahāvachchhā, vachchhāvatī,
ramyā, ramyakā, ramaṇīyā ane maṅgalāvatī.
have, temanī madhyamān āvelī nagarīonān nām kahe chheḥ susīmā, kuṇḍalā,
aparājitā, prabhākarī, aṅkā, padmā, shubhā ane ratnasañchayā. — e pramāṇe pūrvavidehakṣhetranā
आवर्त्ता ५, लाङ्गलावर्त्ता ६, पुष्कला ७, पुष्कलावती ८ चेति । इदानीं क्षेत्रमध्य-
स्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्ते — क्षेमा १, क्षेमपुरी २, रिष्टा ३, रिष्टपुरी ४, खङ्गा ५,
मञ्जूषा ६, औषधी ७, पुण्डरीकिणी ८ चेति ।
अत ऊर्ध्वं शीताया दक्षिणविभागे निषधपर्वतादुत्तरविभागे यान्यष्टक्षेत्राणि तानि
कथ्यन्ते । तद्यथा — पूर्वोक्ता या देवारण्यवेदिका तस्याः पश्चिमभागे क्षेत्रमस्ति, तदनन्तरं
वक्षारपर्वतस्ततः परं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततश्च क्षेत्रं, तस्माद्वक्षारपर्वतस्ततश्च क्षेत्रं, ततो
विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतः, ततः क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, तदनन्तरं क्षेत्रं,
ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो मेरुदिग्भागे पूर्वभद्रशालवनवेदिका भवतीति नवभित्ति-
मध्येऽष्टौ क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि । इदानीं तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते — वच्छा १, सुवच्छा
२, महावच्छा ३, वच्छावती ४, रम्या ५, रम्यका ६, रमणीया ७, मङ्गलावती ८ चेति ।
इदानीं तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्ते — सुसीमा १, कुण्डला २, अपराजिता ३,
प्रभाकरी ४, अङ्का ५, पद्मा ६, शुभा ७, रत्नसंचया ८ चेति, इति पूर्वविदेहक्षेत्रविभाग-

Page 145 of 272
PDF/HTML Page 157 of 284
single page version

background image
vibhāgonun vyākhyān samāpta thayun.
have, meru parvatanī pashchim dishāmān pūrva – pashchim bāvīs hajār yojan lāmbā
pashchim bhadrashāl van pachhī pashchim videhakṣhetra chhe, tyān niṣhadh parvatanī uttare ane shītodā
nadīnī dakṣhiṇe je kṣhetro chhe, tenā vibhāg kahe chhe — meruparvatanī pashchim dishāmān je pashchim
bhadrashāl vananī vedikā chhe tenī pashchime kṣhetra chhe, tyār pachhī dakṣhiṇathī uttare lambāyelo
vakṣhār parvat chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, pachhī vibhaṅgā nadī chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, pachhī
vakṣhār parvat chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī vibhaṅgā nadī chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī vakṣhār parvat
chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī vibhaṅgā nadī chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī vakṣhār parvat chhe, pachhī
kṣhetra chhe, tyār pachhī pashchim samudranī pāse je bhūtāraṇya nāmanun van chhe tenī vedikā chhe.
āvī rīte nav bhīntonī vachche āṭh kṣhetra chhe. temanān nām kahe chhe — padmā, supadmā,
mahāpadmā, padmakāvatī, shaṅkhā, nalinā, kumudā, salilā. tenī vachche āvelī nagarīonān
nām kahe chhe — ashvapurī, sinhapurī, mahāpurī, vijayāpurī, arajāpurī, virajāpurī,
ashokāpurī ane vishokāpurī.
have shītodānī uttare ane nīlakulāchalanī dakṣhiṇe je kṣhetro chhe, temanā vibhāgabhedanun
व्याख्यानं समाप्तम् ।
अथ मेरोः पश्चिमदिग्भागे पूर्वापरद्वाविंशतिसहस्रयोजनविष्कम्भो पश्चिमभद्रशाल-
वनानन्तरं पश्चिमविदेहस्तिष्ठति । तत्र निषधपर्वतादुत्तरविभागे शीतोदानद्यादक्षिणभागे यानि
क्षेत्राणि तेषां विभाग उच्यते । तथाहि — मेरुदिग्भागे या पश्चिमभद्रशालवनवेदिका तिष्ठति
तस्याः पश्चिमभागे क्षेत्रं भवति, ततो दक्षिणोत्तरायतो वक्षारपर्वतस्तिष्ठति, तदनन्तरं क्षेत्रं,
ततो विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततः विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं,
ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततः विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततः वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं,
तदनन्तरं पश्चिमसमुद्रे समीपे यद्भूतारण्यवनं तिष्ठति तस्य वेदिका चेति नवभित्तिषु मध्येऽष्टौ
क्षेत्राणि भवन्ति । तेषां नामानि कथ्यन्ते — पद्मा १, सुपद्मा २, महापद्मा ३, पद्मकावती
४, शंखा ५, नलिना ६, कुमुदा ७, सलिला ८ चेति । तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि
कथयन्ति — अश्वपुरी १, सिंहपुरी २, महापुरी ३, विजयापुरी ४, अरजापुरी ५, विरजापुरी
६, अशोकापुरी ७, विशोकापुरी ८ चेति ।
अत ऊर्ध्वं शीतोदाया उत्तरभागे नीलकुलपर्वताद्दक्षिणे भागे यानि क्षेत्राणि तिष्ठन्ति

Page 146 of 272
PDF/HTML Page 158 of 284
single page version

background image
kathan kare chhe. pūrve kahelī je bhūtāraṇyavan – vedikā chhe tenī pūrve kṣhetra chhe, tyār pachhī vakṣhār
parvat chhe, tyār pachhī kṣhetra chhe, pachhī vibhaṅgā nadī chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī vakṣhār parvat
chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī vibhaṅgā nadī chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī vakṣhār parvat chhe, pachhī kṣhetra
chhe, pachhī vibhaṅgā nadī chhe, pachhī kṣhetra chhe, pachhī vakṣhār parvat chhe, pachhī kṣhetra chhe, tyār pachhī
meruparvatanī pashchim dishāmān pashchim bhadrashāl vananī vedikā chhe. āvī rīte nav bhīntonī
vachche āṭh kṣhetro chhe. temanān kramathī nām kahe chhe — vaprā, suvaprā, mahāvaprā, vaprakāvatī, gandhā,
sugandhā, gandhilā, gandhamālinī. tenī madhyamān sthit nagarīonān nām kahevāy chhe — vijayā,
vaijayantī, jayantī, aparājitā, chakrapurī, khaḍgapurī, ayodhyā ane avadhyā.
have, jem bharatakṣhetramān gaṅgā ane sindhu e be nadīothī tathā vijayārdha parvatathī
pāñch mlechchha khaṇḍ ane ek āryakhaṇḍ em chha khaṇḍ thayā, tem pūrvokta batrīs videhakṣhetromān
gaṅgā ane sindhu jevī be nadīo ane vijayārdha parvatathī pratyek kṣhetranā chha khaṇḍ jāṇavā.
visheṣh e chhe ke; ā badhān kṣhetromān sadāy chothā kāḷanī ādi jevo kāḷ rahe chhe. tyān
utkr̥uṣhṭa āyuṣhya karoḍ pūrvanun chhe ane sharīranī ūñchāī pāñchaso dhanuṣhyanī chhe. pūrvanun māp
kahe chhe. ‘‘pūrvanun pramāṇ sitter lākh, chhappan hajār karoḍ varṣha jāṇavun.’’
तेषां विभागभेदं कथयति । पूर्वभणिता या भूतारण्यवनवेदिका तस्याः पूर्वभागे क्षेत्रं भवति ।
तदनंतरं वक्षारपर्वतस्तदनंतरं क्षेत्रं, ततो विभंगा नदी, ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतः, ततश्च
क्षेत्रं, ततश्च विभंगा नदी, ततोऽपि क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो विभंगा नदी,
ततः क्षेत्रं, ततश्च वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो मेरुदिशाभागे पश्चिमभद्रशालवनवेदिका चेति
नवभित्तिषुं मध्येऽष्टौ क्षेत्राणि भवन्ति । तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते — वप्रा १, सुवप्रा २,
महावप्रा ३, वप्रकावती ४, गन्धा ५, सुगन्धा ६, गन्धिला ७, गन्धमालिनी ८ चेति ।
तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्ते — विजया १, वैजयंती २, जयंती ३, अपराजिता
४, चक्रपुरी ५, खड्गपुरी ६, अयोध्या ७, अवध्या ८ चेति ।
अथ यथा — भरतक्षेत्रेगङ्गासिंधुनदीद्वयेन विजयार्धपर्वतेन च म्लेच्छखण्डपञ्चकमार्यखण्डं
चेति षट् खण्डानि जातानि । तथैव तेषु द्वात्रिंशत्क्षेत्रेषु गङ्गासिंधुसमाननदीद्वयेन विजयार्धपर्वतेन
च प्रत्येकं षट् खण्डानि ज्ञातव्यानि । अयं तु विशेषः । एतेषु क्षेत्रेषु सर्वदैव
चतुर्थकालादिसमानकालः । उत्कर्षेणं पूर्वकोटिजीवितं, पञ्चशतचापोत्सेधश्चेति विज्ञेयम् ।
पूर्वप्रमाणं कथ्यते । ‘‘पुव्वस्स हु परिमाणं सदरिं खलु सदसहस्सकोडीओ । छष्पण्णं च सहस्सा

Page 147 of 272
PDF/HTML Page 159 of 284
single page version

background image
ā rīte saṅkṣhepathī jambūdvīpanun vyākhyān samāpta thayun.
jevī rīte badhā dvīp ane samudromān, dvīp ane samudranī had āṅkanārī āṭh yojan
ūñchī vajranī divāl hoy chhe, tevī rīte jambūdvīpamān paṇ chhe; em jāṇavun. te vedikānī
bahār be lākh yojan pahoḷo, goḷākār, āgamamān kahyā pramāṇe soḷ hajār yojan
jaḷanī ūṇḍāī ādi anek āshcharyo sahit lavaṇ samudra chhe, tenī bahār chār lākh yojan
goḷ vistāravāḷo dhātakīkhaṇḍ dvīp chhe, tyān dakṣhiṇ bhāgamān lavaṇodadhi ane kālodadhi e
be samudronī vedikāne sparshanār dakṣhiṇ – uttar patharāyelo, ek hajār yojananā
vistāravāḷo, chāraso yojan ūñcho ikṣhvākār nāmano parvat chhe. tevī ja rīte uttar bhāgamān
paṇ ek ikṣhvākār parvat chhe. te be parvatothī vibhājit, pūrva dhātakīkhaṇḍ ane pashchim
dhātakīkhaṇḍ evā be bhāg jāṇavā. pūrva dhātakīkhaṇḍ dvīpanī vachamān chorāsī hajār yojan
ūñcho ane ek hajār yojan ūṇḍo nāno meru chhe. tathā pashchim dhātakīkhaṇḍamān paṇ ek
nāno meru chhe. jevī rīte jambūdvīpanā mahāmerunā bharatādikṣhetra, himavat ādi parvat, gaṅgā
ādi nadī ane padma ādi hdonun dakṣhiṇ ane uttar dishā sambandhī varṇan karyun chhe, tem
ā pūrva dhātakīkhaṇḍanā ane pashchim dhātakīkhaṇḍanā meru sambandhī paṇ jāṇavun. tethī dhātakīkhaṇḍamān
jambūdvīpanī apekṣhāe saṅkhyāmān bharatakṣhetrādi bamaṇā thāy chhe, parantu lambāī – pahoḷāīnī
बोधव्या वासगणनाओ ।।१।।’’ इति संक्षेपेण जम्बूद्वीपव्याख्यानं समाप्तम् ।
तदनन्तरं यथा सर्वद्वीपेषु सर्वसमुद्रेषु च द्वीपसमुद्रमर्यादाकारिका योजनाष्टकोत्सेधा
वज्रवेदिकास्ति तथा जम्बूद्वीपेप्यस्तीति विज्ञेयम् । यद्बहिर्भागे योजनलक्षद्वयवलयविष्कम्भ
आगमकथितषोडशसहस्रयोजनजलोत्सेधाद्यनेकाश्चर्य सहितो लवणसमुद्रोऽस्ति । तस्मादपि
बहिर्भागे योजनलक्षचतुष्टयवलयविष्कम्भो धातकीखण्डद्वीपोऽस्ति । तत्र च दक्षिणभागे
लवणोदधिकालोदधिसमुद्रद्वयवेदिकास्पर्शी दक्षिणोत्तरायामः सहस्रयोजनविष्कम्भः
शतचतुष्टयोत्सेध इक्ष्वाकारनामपर्वतः अस्ति । तथोत्तरविभागेऽपि । तेन पर्वतद्वयेन खण्डीकृतं
पूर्वापरधातकीखण्डद्वयं ज्ञातव्यम् । तत्र पूर्वधातकीखण्डद्वीपमध्ये चतुरशीतिसहस्रयोजनोत्सेधः
सहस्रयोजनावगाहः क्षुल्लकमेरुरस्ति । तथा पश्चिमधातकीखण्डेऽपि । यथा जम्बूद्वीपमहामेरोः
भरतादिक्षेत्रहिमवदादिपर्वतगङ्गादिनदीपद्मादिह्दानां दक्षिणोत्तरेण व्याख्यानं कृतं तथात्र
पूर्वधातकीखण्डमेरौ पश्चिमधातकीखण्डमेरौ च ज्ञातव्यम् । अत एव जम्बूद्वीपापेक्षया संख्यां प्रति
द्विगुणानि भवन्ति भरतक्षेत्राणि, न च विस्तारायामापेक्षया । कुलपर्वताः पुनर्विस्तारापेक्षयैव

Page 148 of 272
PDF/HTML Page 160 of 284
single page version

background image
apekṣhāe bamaṇā nathī. kulaparvato vistāranī apekṣhāe bamaṇā chhe, paṇ lambāīnī apekṣhāe
bamaṇā nathī. te dhātakīkhaṇḍ dvīpamān jevā chakranā ārā hoy chhe, tevā ākāranā kulāchal
chhe. jem chakranā ārāmān chhidro andaranī taraph sāṅkaḍā hoy chhe ane bahāranī taraph pahoḷā
hoy chhe, tem kṣhetrono ākār jāṇavo.
ā prakāranā dhātakīkhaṇḍ dvīpane āṭh lākh yojanano goḷ vistāravāḷo kālodak
samudra vīṇṭaḷāyelo chhe. te kālodak samudranī bahār āṭh lākh yojan chālatān
puṣhkaravaradvīpanā ardhā bhāgamān, goḷākāre, chāre dishāomān mānuṣhottar nāmano parvat chhe.
te puṣhkarārdhadvīpamān paṇ dhātakīkhaṇḍ dvīpanī peṭhe dakṣhiṇ ane uttar dishāmān ikṣhvākār nāmanā
be parvat chhe ane pūrva tathā pashchim dishāmān be nānā meru chhe. evī ja rīte bharatādi
kṣhetronā vibhāg jāṇavā. parantu jambūdvīpanā bharatādinī saṅkhyānī apekṣhāe ahīn bharatādi
kṣhetra bamaṇān chhe, dhātakīkhaṇḍ dvīpanā bharatādinī saṅkhyānī apekṣhāe nahi. kulāchalonī
ūñchāī tathā pahoḷāī dhātakīkhaṇḍanā kulāchalonī apekṣhāe bamaṇī chhe. dakṣhiṇamān vijayārdha
parvatanī ūñchāīnun pramāṇ pachīs yojan, himavat parvatanī ūñchāī so yojan, mahā himavat
parvatanī ūñchāī baso yojan ane niṣhadh parvatanī ūñchāī chāraso yojan chhe. uttar
bhāgamān paṇ parvatonī ūñchāīnun pramāṇ tevī ja rīte chhe. merunī samīpamān gajadantonī
ūñchāī pāñchaso yojan chhe ane nīl tathā niṣhadh parvatonī pāse gajadantonī ūñchāī chāraso
द्विगुणा, नत्वायामं प्रति । तत्र धातकीखण्डद्वीपे यथा चक्रस्यारास्तथाकाराः कुलपर्वता
भवन्ति । यथा चाराणां विवराणि छिद्राणि मध्यान्यभ्यन्तरे सङ्कीर्णानि बहिर्भागे विस्तीर्णानि
तथा क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि ।
इत्थंभूतं धातकीखण्डद्वीपमष्टलक्षयोजनवलयविष्कम्भः कालोदकसमुद्रः परिवेष्ट्य
तिष्ठति । तस्माद्बहिर्भागे योजनलक्षाष्टकं गत्वा पुष्करवरद्वीपस्य अर्द्धे वलयाकारेण
चतुर्दिशाभागे मानुषोत्तरनामा पर्वतस्तिष्ठति । तत्र पुष्करार्धेऽपि धातकीखण्डद्वीप-
वद्दक्षिणोत्तरेणेक्ष्वाकारनामपर्वतद्वयं पूर्वापरेण क्षुल्लकमेरुद्वयं च । तथैव भरतादिक्षेत्रविभागश्च
बोधव्यः । परं किन्तु जम्बूद्वीपभरतादिसंख्यापेक्षया भरतक्षेत्रादिद्विगुणत्वं, न च
धातकीखण्डापेक्षया । कुलपर्वतानां तु धातकीखण्डकुलपर्वतापेक्षया द्विगुणो विष्कम्भ
आयामश्च । उत्सेधप्रमाणं पुनः दक्षिणभागे विजयार्धपर्वते योजनानि पञ्चविंशतिः हिमवति
पर्वते शतं, महाहिमवति द्विशतं, निषधे चतुःशतं, तथोत्तरभागे च । मेरुसमीपगजदन्तेषु