Bruhad Dravya Sangrah-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 35 : Jyotishlokanu Varnan, 35 : Urdhvalokanu Varnan, 35 : Devonu Ayushya, 35 : Bodhidurlabha Anupreksha, 35 : Dharma Anupreksha, 35 : Parishahjayanu Kathan, 35 : Chharitranu Kathan, 36 : Sanvarpoorvak Nirjara Tattvanu Swaroop.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 15

 

Page 149 of 272
PDF/HTML Page 161 of 284
single page version

background image
yojan chhe. nadīnī pāse vakṣhār parvatonī ūñchāī ane antamān nīl niṣhadhanī pāse chāraso
yojan chhe. meru parvat sivāy bākīnā parvatonī ūñchāī jevī jambūdvīpamān kahī hatī, tevī
ja puṣhkarārdha sudhīnā dvīpomān jāṇavī. tathā kṣhetra, parvat nadī, desh, nagarādinān nām paṇ
te ja chhe. tevī ja rīte be kosh ūñchī, pāñchaso dhanuṣhya pahoḷī, padmarāg ratnamay vanādinī
vedikā paṇ badhe samān chhe. ā puṣhkarārdhadvīpamān paṇ chakranā ārānā ākāranā parvato ane
ārānān chhidro jevān kṣhetro jāṇavān. mānuṣhottar parvatanā andaranā bhāgamān ja manuṣhyo rahe
chhe, bahāranā bhāgamān nahīn. te manuṣhyonun jaghanya āyuṣhya antarmuhūrtanun, utkr̥uṣhṭa āyuṣhya traṇ
palyanun ane madhyamān madhyam bhedo anek chhe. tiryañchonun āyuṣhya paṇ manuṣhyonī samān chhe.
ā rīte asaṅkhya dvīp – samudromān vistr̥ut tiryak
– lokanī madhyamān aḍhīdvīpapramāṇ
manuṣhyalokanun saṅkṣhepamān vyākhyān karyun.
have, mānuṣhottar parvatathī bahāranā bhāgamān svayambhūramaṇ dvīpanā ardhabhāgane
vīṇṭaḷāīne je nāgendra nāmano parvat chhe, tenā pūrva bhāgamān je asaṅkhya dvīp – samudro chhe,
temān jo ke ‘vyantaradev nirantar rahe chhe’ e vachan pramāṇe vyantar devonā āvās chhe tathā
ek palyapramāṇ āyuṣhyavāḷā tiryañchonī jaghanya bhogabhūmi paṇ chhe, em jāṇavun. nāgendra
parvatanī bahār svayambhūramaṇ ardhadvīpamān ane svayambhūramaṇ samudramān videhakṣhetra samān sadaiv
शतपञ्चकं, नील निषध पार्श्वे गजदन्तानि योजन चतुः शतानि । नदीसमीपे वक्षारेषु
चान्त्यनिषधनीलसमीपे चतुःशतं च । शेषपर्वतानां च मेरुं त्यक्त्वा यदेव जम्बूद्वीपे भणितं
तदेवार्धतृतीयद्वीपेषु च विज्ञेयम् । तथा नामानि च क्षेत्रपर्वतनदीदेशनगरादीनां तान्येव । तथैव
क्रोशद्वयोत्सेधा पञ्चशतधनुर्विस्तारा पद्मरागरत्नमयी वनादीनां वेदिका सर्वत्र समानेति ।
अत्रापि चक्राराकारवत्पर्वता आरधिवरसंस्थानानि क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि । मानुषोत्तर-
पर्वतादभ्यन्तरभाग एव मनुष्यास्तिष्ठन्ति, न च बहिर्भागे । तेषां च जघन्यजीवितमन्त-
र्मुहूर्तप्रमाणम्, उत्कर्षेण पल्यत्रयं, मध्ये मध्यमविकल्पा बहवस्तथा तिरश्चां च ।
एवमसंख्येयद्वीपसमुद्रविस्तीर्णतिर्यग्लोकमध्येऽर्धतृतीयद्वीपप्रमाणः संक्षेपेण मनुष्यलोको
व्याख्यातः ।
अथ मानुषोत्तरपर्वतसकाशाद्वबहिर्भागे स्वयम्भूरमणद्वीपार्धं परिक्षिप्य योऽसौ
नागेन्द्रनामा पर्वतस्तस्मात्पूर्वभागे ये संख्यातीता द्वीपसमुद्रास्तिष्ठन्ति तेषु यद्यपि ‘व्यन्तरा
निरन्तरा’ इति वचनाद् व्यन्तरदेवावासास्तिष्ठन्ति तथापि पल्यप्रमाणायुषां तिरश्चां सम्बन्धिनी
जघन्यभोगभूमिरिति ज्ञेयम् । नागेन्द्रपर्वताद्बहिर्भागे स्वयम्भूरमणद्वीपार्धे समुद्रे च

Page 150 of 272
PDF/HTML Page 162 of 284
single page version

background image
karmabhūmi ane chotho kāḷ rahe chhe, parantu tyān manuṣhyo nathī. ā rīte tiryaklokanā tathā
tenā madhyabhāgamān āvelā manuṣhya lokanā pratipādan vaḍe saṅkṣhepamān madhyamalokanun vyākhyān
samāpta thayun. manuṣhyalokamān traṇaso aṭhāṇun ane tiryaklokamān nandīshvaradvīp, kuṇḍaladvīp ane
ruchakadvīpamān kramashaḥ bāvan, chār ane chār akr̥utrim, svatantra jinagr̥uho jāṇavān.
have pachhī jyotiṣhka lokanun varṇan kare chhe. te ā pramāṇe — chandra, sūrya, grah, nakṣhatro
ane prakīrṇak tārā; e rīte jyotiṣhī dev pāñch prakāranā chhe. temānthī ā madhyalokanā
pr̥ithvītaḷathī sātaso nevun yojan upar ākāshamān tārānān vimāno chhe, tenāthī dash yojan
upar sūryanān vimāno chhe, tenāthī ensī yojan upar chandranān vimāno chhe, tyār pachhī
trailokyasāramān kahel kram pramāṇe chār yojan upar ashvinī ādi nakṣhatronān vimān chhe,
tenā pachhī chār yojan upar budhanān vimān chhe, tenā pachhī traṇ yojan upar shukranān vimān
chhe, pachhī traṇ yojan upar br̥uhaspatinān vimān chhe, tyār pachhī traṇ yojan upar maṅgaḷanān
vimān chhe, tyānthī paṇ traṇ yojan upar shanishcharanān vimān chhe. te ja kahyun chhe —
‘‘sātaso1 nevun, das, ensī, chār, chār, traṇ, traṇ, traṇ ane traṇ yojan upar kramapūrvak
पुनर्विदेहवत्सर्वदैव कर्मभूमिश्चतुर्थकालश्च । परं किन्तु मनुष्या न सन्ति ।
एवमुक्तलक्षणतिर्यग्लोकस्य तदभ्यन्तरं मध्यभागवर्त्तिनो मनुष्यलोकस्य च प्रतिपादनेन संक्षेपेण
मध्यमलोकव्याख्यानं समाप्तम् । अथ मनुष्यलोके द्विंहीनशतचतुष्टयं तिर्यग्लोके तु
नन्दीश्वरकुण्डलरुचकाभिधानद्वीपत्रयेषु क्रमेण द्विपञ्चाशच्चतुष्टयचतुष्टयसंख्याश्चाकृत्रिमाः
स्वतन्त्रजिनगृहा ज्ञातव्याः ।
अत ऊर्ध्वं ज्योतिर्लोकः कथ्यते । तद्यथा — चन्द्रादित्यग्रहनक्षत्राणि प्रकीर्णतारकाश्चेति
ज्योतिष्कदेवाः पञ्चविधा भवन्ति । तेषां मध्येऽस्माद्भूमितलादुपरिनवत्यधिकसप्तशत-
योजनान्याकाशे गत्वा तारकविमानाः सन्ति, ततोऽपि योजनदशकं गत्वा सूर्यविमानाः, ततः
परमशीतियोजनानि गत्वा चन्द्रविमानाः, ततोऽपि त्रैलोक्यसारकथितक्रमेण योजनचतुष्टयं गते
अश्विन्यादिनक्षत्रविमानाः, ततः परं योजनचतुष्टयं गत्वा बुधविमानाः, ततः परं योजनत्रयं
गत्वा शुक्रविमानाः, ततः परं योजनत्रये गते बृहस्पतिविमानाः, ततो योजनत्रयानन्तरं
मंगलविमानाः, ततोऽपि योजनत्रयान्तरं शनैश्वरविमाना इति । तथा चोक्तं ‘‘णउदुत्तरसत्तसया
1. trilokasār gāthā 332

Page 151 of 272
PDF/HTML Page 163 of 284
single page version

background image
tārā, sūrya, chandra, nakṣhatra, budh, shukra, br̥uhaspati, maṅgaḷ ane shanishcharanān vimān chhe. 1.’’
te jyotiṣhī devo aḍhīdvīpamān merunī pradakṣhiṇā karīne nirantar paribhramaṇ kare chhe. tyān ghaḍī,
prahar, divasādirūp sthūḷ vyavahārakāḷ; samay, nimiṣhādi sūkṣhma vyavahār kāḷanī jem joke
samay, ghaḍī ādi vivakṣhit bhedothī rahit, anādi anant kāḷāṇu dravyamay nishchayakāḷarūp
upādānathī utpanna thāy chhe, topaṇ nimittabhūt kumbhār vaḍe upādānarūpī māṭīnā piṇḍamānthī
banel ghaḍānī jem chandra, sūrya ādi jyotiṣhī devonān vimānonā gaman – āgamanathī e
vyavahārakāḷ pragaṭ thāy chhe tathā jaṇāy chhe, te kāraṇe upachārathī te jyotiṣhī devothī
karāyelo chhe, em kahevāy chhe. nishchayakāḷ to, kumbhāranā chākaḍānā bhramaṇamān nīchenī khīlī
bahiraṅg sahakārī thāy chhe tem, te vimānonā gamanarūp pariṇāmanun bahiraṅg sahakārī
kāraṇ thāy chhe.
have, aḍhīdvīpamān chandra ane sūryanī saṅkhyā kahe chhe. te ā pramāṇe — jambūdvīpamān be
chandra ane be sūrya chhe, lavaṇodak samudramān chār chandra ane chār sūrya chhe. dhātakīkhaṇḍ dvīpamān
bār chandra ane bār sūrya chhe, kālodak samudramān bentāḷīs chandra ane bentāḷīs sūrya chhe,
puṣhkarārdhadvīpamān bonter chandra ane bonter sūrya chhe.
tyārapachhī bharat ane airāvat kṣhetramān sthit jambūdvīpanā chandra ane sūryanun thoḍun varṇan
दस सीदी चउदुगं तु तिचउक्कं । तारारविससिरिक्खा बुहभग्गवअंगिरारसणी ।१।’’ ते च
ज्योतिष्कदेवा अर्धतृतीयद्वीपेषु निरंतरं मेरोः प्रदक्षिणेन परिभ्रमणगतिं कुर्वन्ति । तत्र
घटिकाप्रहरदिवसादिरूपः स्थूलव्यवहारकालः समयनिमिषादिसूक्ष्मव्यवहारकालवत् यद्यप्यनादि-
निधनेन समयघटिकादिविवक्षितविकल्परहितेनकालाणुद्रव्यरूपेण निश्चयकालेनोपादानभूतेन
जन्यते तथापि चन्द्रादित्यादिज्योतिष्कदेवविमानगमनागमनेन कुम्भकारेण निमित्तभूतेन
मृत्पिण्डोपादानजनितघट इव व्यज्यते प्रकटीक्रियते ज्ञायते तेन कारणेनोपचारेण
ज्योतिष्कदेवकृत इत्यभिधीयते । निश्चयकालस्तु तद्विमानगतिपरिणतेर्बहिरङ्गसहकारिकारणं
भवति कुम्भकारचक्रभ्रमणस्याधस्तनशिलावदिति ।
इदानीमर्धतृतीयद्वीपेषु चन्द्रादित्यसंख्या कथ्यते । तथाहि — जम्बूद्वीपे चन्द्रद्वयं सूर्यद्वयं
च, लवणोदे चतुष्टयं, धातकीखण्डद्वीपे द्वादश चन्द्रादित्याश्च, कालोदकसमुद्रे
द्विचत्वारिंशच्चन्द्रादित्याश्च, पुष्करार्धे द्वीपे द्वासप्ततिचन्द्रादित्याः चेति । ततः परं
भरतैरावतस्थितजम्बूद्वीपचन्द्रसूर्ययोः किमपि विवरणं क्रियते ।
तद्यथा — जम्बूद्वीपाभ्यन्तरे

Page 152 of 272
PDF/HTML Page 164 of 284
single page version

background image
karavāmān āve chhe. te ā pramāṇe — jambūdvīpanī andar ekaso ensī yojan ane bahāramān
arthāt lavaṇ samudramān traṇaso trīs yojan, em kul pāñchaso das yojan pramāṇ gaman –
kṣhetra kahevāy chhe, te chandra ane sūrya bannenun ek ja gamanakṣhetra chhe. temān bharatakṣhetra ane
bahāranā bhāganā gaman – kṣhetramān sūryanā mārga ekaso chorāsī chhe ane chandranā mārga pandar
ja chhe. temān jambūdvīpamān karkaṭ saṅkrāntinā divase, dakṣhiṇāyananā prārambhamān, niṣhadh parvat upar
pratham mārgamān sūryano pratham uday thāy chhe. tyān sūrya vimānamān sthit nirdoṣh paramātma –
jineshvaranā akr̥utrim bimbane pratyakṣha joīne, ayodhyā nagarīmān sthit bharat chakravartī nirmaḷ
samyaktvanā anurāgathī puṣhpāñjali āpīne ardhya āpe chhe. te mārgamān sthit bharatakṣhetranā
sūryanun airāvatakṣhetranā sūrya sāthe ane bharatakṣhetranā chandranun airāvatakṣhetranā chandra sāthe je antar
rahe chhe, te visheṣhapaṇe āgamamānthī jāṇī levun.
have ‘‘shatabhiṣhā1, bharaṇī, ārdrā, svāti, ashleṣhā ane jyeṣhṭhā — e chha nakṣhatra
jaghanya chhe; rohiṇī, vishākhā, punarvasu, uttarāphālgunī, uttarāṣhāḍhā ane uttarābhādrapad —
e chha nakṣhatra uttam chhe ane bākīnān nakṣhatro madhyam chhe.’’ e pramāṇe gāthāmān kahelā kram
anusār je jaghanya, utkr̥uṣhṭa ane madhyam nakṣhatra chhe, temānthī kyā nakṣhatramān keṭalā divas
sūrya rahe chhe te kahe chhe. ‘‘ek1 muhūrtamān chandra 1768, sūrya 1830 ane nakṣhatra 1835
योजनानामशीतिशतं बहिर्भागे लवणसमुद्रसम्बन्धे त्रिंशदधिकशतत्रयमिति समुदायेन
दशोत्तरयोजनशतपञ्चकं चारक्षेत्रं भण्यते, तत् चन्द्रादित्ययोरेकमेव । तत्र भरतेन (सह)
बहिर्भागे तस्मिंश्चारक्षेत्रे सूर्यस्य चतुरशीतिशतसंख्या मार्गा भवन्ति, चन्द्रस्य पञ्चदशैव । तत्र
जम्बूद्वीपाभ्यन्तरे कर्कटसंक्रान्तिदिने दक्षिणायनप्रारम्भे निषधपर्वतस्योपरि प्रथममार्गे सूर्यः
प्रथमोदयं करोति । यत्र सूर्यविमानस्थं निर्दोषपरमात्मनो जिनेश्वरस्याकृत्रिमं जिनबिम्बम्
प्रत्यक्षेण दृष्ट्वा अयोध्यानगरीस्थितो निर्मलसम्यक्त्वानुरागेण भरतचक्री पुष्पाञ्जलिमुत्क्षिप्यार्घ्यं
ददातीति । तन्मार्गस्थितभरतक्षेत्रादित्यस्यैरावतादित्येन सह तथापि चन्द्रस्यान्यचन्द्रेण सह
यदन्तरं भवति तद्विशेषेणागमतो ज्ञातव्यम् ।
अथ ‘‘सदभिस भरणी अद्दा सादी असलेस्स जेट्ठमवर वरा । रोहिणि विसाह पुणव्वसु
तिउत्तरा मज्झिमा सेसा ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण यानि जघन्योत्कृष्टमध्यमनक्षत्राणि तेषु
मध्ये कस्मिन्नक्षत्रे कियन्ति दिनान्यादित्यस्तिष्ठतीति । ‘‘इंदु रवीदो रिक्खा सत्तठ्ठि पंच
गगणखंडहिया । अहियहिदरिक्खखंडा रिक्खे इंदुरवीअत्थणमुहुत्ता ।१।’’ इत्यनेन
1. trilokasār gāthā 399.

Page 153 of 272
PDF/HTML Page 165 of 284
single page version

background image
gaganakhaṇḍomān gaman kare chhe, tethī 67 ane 5 (1835-1768=67; 1835
-1830=5) adhik bhāgothī nakṣhatrakhaṇḍane bhāgavāthī je muhūrta āve te muhūrta chandra ane
sūryanān āsanna muhūrta jāṇavān. arthāt ek nakṣhatra upar eṭalā muhūrta sudhī chandra ane
sūryanī sthiti jāṇavī. ā rīte ā gāthā dvārā āgamamān kahel kramathī bhinna-bhinna
divasono saravāḷo karavāthī traṇaso chhāsaṭh divaso thāy chhe. jyāre dvīpanī andarathī dakṣhiṇ
dishānī bahār sūrya gaman kare chhe, tyāre ekaso tyāsī divasone dakṣhiṇāyan nām maḷe
chhe ane jyāre sūrya samudra taraphathī uttar dishānī andaranā mārgomān āve chhe, tyāre bākīnā
ekaso tyāsī divasone uttarāyaṇ nām maḷe chhe. temān jyāre dvīpanī andar karkaṭ saṅkrāntinā
divase dakṣhiṇāyananī sharūātamān pratham mārganī paridhimān sūrya hoy chhe, tyāre sūrya
vimānanā ātapano pūrva
- pashchim vistār chorāṇun hajār pāñchaso pachīs yojan pramāṇ hoy
chhe em jāṇavun. te vakhate aḍhār muhūrtano divas ane bār muhūrtanī rātri thāy chhe. pachhī
tyānthī krame krame ātapanī hāni thatān be muhūrtanā ekasaṭhamā bhāgamānthī ek bhāg jeṭalo
dararoj divas ghaṭe chhe. ane te lavaṇ samudranā antim mārgamān māh mahināmān
makarasaṅkrāntinā uttarāyaṇanā divase sūryavimānanā ātapano pūrva - pashchim vistār jaghanyapaṇe
tresaṭh hajār soḷ yojan pramāṇ rahe tyān sudhī ghaṭe chhe. tevī ja rīte bār muhūrtono
divas thāy chhe ane aḍhār muhūrtonī rātri thāy chhe. anya visheṣh vyākhyān lokavibhāg
vageremānthī jāṇavun.
गाथासुत्रेणागमकथितक्रमेण पृथक् पृथगानीय मेलापके कृते सति षडधिक-
षष्टियुतत्रिशतसंख्यदिनानि भवन्ति । तस्य दिनसमूहार्धस्य यदा द्वीपाभ्यन्तराद्दक्षिणेन
बहिर्भागेषु दिनकरो गच्छति तदा दक्षिणायनसंज्ञा; यदा पुनः समुद्रात्सका-
शादुत्तरेणाभ्यन्तरमार्गेषु समायाति तदोत्तरायणसंज्ञेति । तत्र यदा द्वीपाभ्यन्तरे प्रथममार्गपरिधौ
कर्कटसंक्रान्तिदिने दक्षिणायनप्रारम्भे तिष्ठत्यादित्यस्तदा चतुर्णवतिसहस्रपञ्चविंशत्यधिक-
पञ्चयोजनशतप्रमाण उत्कर्षेणादित्यविमानस्य पूर्वापरेणातपविस्तारो ज्ञेयः । तत्र
पुनरष्टादशमुहूर्तैर्दिवसो भवति द्वादशमुहूर्तै रात्रिरिति । ततः क्रमेणातपहानौ सत्यां
मुहूर्तद्वयस्यैकषष्टिभागीकृतस्यैको भागो दिवसमध्ये दिनं प्रति हीयते यावल्लवण-
समुद्रेऽवसानमार्गे माघमासे मकरसंक्रान्तावुत्तरायणदिवसे त्रिषष्टिसहस्राधिकषोडशयोजनप्रमाणो
जघन्येनादित्यविमानस्य पूर्वापरेणातपविस्तारो भवति । तथैव द्वादशमुहूर्तैर्दिवसो
भवत्यष्टादशमुहूर्तै रात्रिश्चेति । शेषं विशेषव्याख्यानं लोकविभागादौ विज्ञेयम् ।

Page 154 of 272
PDF/HTML Page 166 of 284
single page version

background image
manuṣhyakṣhetranī bahār je jyotiṣhīnān vimāno chhe temanun gaman thatun nathī. te
mānuṣhottar parvatanī bahār pachās hajār yojan jaīne, goḷākāre paṅktinā krame pahelā
kṣhetrane vīṇṭaḷāīne rahe chhe. tyān pratham valayamān ekaso chummāḷīs chandra ane sūrya parasparanā
antare rahe chhe. tenāthī āgaḷ ek ek lākh yojan jatān te ja krame ekek valay thāy
chhe. visheṣh ā chhe ke pratyek valayamān chār chār chandra ane chār chār sūryonī vr̥uddhi
puṣhkarārdhanā bāhya bhāgamān āṭhamā valay sudhī thāy chhe. pachhī puṣhkar samudranā praveshamān
sthit vedikāthī pachās hajār yojan pramāṇ jaḷabhāgamān jaīne pratham valayamān ekaso
chummāḷīs chandra ane sūryanun je pahelān vyākhyān karyun chhe tenāthī bamaṇā chandra ane sūryavāḷun
pratham valay chhe. tyārapachhī pūrvokta prakāre ekek lākh yojan jatān ekek valay chhe. pratyek
valayamān chār chandra ane chār sūryanī vr̥uddhi thāy chhe. ā ja krame svayambhūramaṇ samudranā
bahāranā bhāganī vedikā sudhī jyotiṣhī devonun avasthān jāṇavun. jagat prataranā
asaṅkhyātamā bhāg pramāṇ ā asaṅkhya jyotiṣhī vimāno akr̥utrim suvarṇamay ane
ratnamay jin – chaityālayothī shobhit jāṇavān. e pramāṇe saṅkṣhepamān jyotiṣhka lokanun kathan
pūrun thayun.
have pachhī, ūrdhvalokanun kathan kare chhe. te ā pramāṇe — saudharma, ishān, sānatkumār,
ये तु मनुष्यक्षेत्राद्बहिर्भागे ज्योतिष्कविमानास्तेषां चलनं नास्ति । ते च
मानुषोत्तरपर्वताद्बहिर्भागे पञ्चाशत्सहस्राणि योजनानां गत्वा वलयाकारं पंक्तिक्रमेण पूर्वक्षेत्रं
परिवेष्टय तिष्ठन्ति । तत्र प्रथमवलये चतुश्चत्वारिंशदधिकशतप्रमाणाश्चन्द्रास्तथादित्या-
श्चान्तरान्तरेण तिष्ठन्ति । ततः परं योजनलक्षे लक्षे गते तेनैव क्रमेण वलयं भवति । अयन्तु
विशेषः — वलये वलये चन्द्रचतुष्टयं सूर्यचतुष्टयं च वर्धते यावत्पुष्करार्धबहिर्भागे वलयाष्ट-
कमिति । ततः पुष्करसमुद्रप्रवेशे वेदिकायाः सकाशात्पंचाशत्सहस्रप्रमितयोजनानि जलमध्ये
प्रविश्य यत्पूर्वं चतुश्चत्वारिंशदधिकशतप्रमाणं प्रथमवलयं व्याख्यातं तस्माद् द्विगुणसंख्यानं
प्रथमवलयं भवति । तदनन्तरं पूर्ववद्योजनलक्षे गते वलयं भवति चन्द्रचतुष्टयस्य सूर्यचतुष्टयस्य
च वृद्धिरित्यनेनैव क्रमेण स्वयम्भूरमणसमुद्रबहिर्भागवेदिकापर्यन्तं ज्योतिष्कदेवानामवस्थानं
बोधव्यम् । एते च प्रतरासंख्येयभागप्रमिता असंख्येया ज्योतिष्कविमाना अकृत्रिमसुवर्णमय-
रत्नमयजिनचैत्यालयमण्डिता ज्ञातव्याः । इति संक्षेपेण ज्योतिष्कलोकव्याख्यानं समाप्तम् ।
अथानन्तरमूर्ध्वलोकः कथ्यते ।
तथाहि — सौधर्मेशानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तर-

Page 155 of 272
PDF/HTML Page 167 of 284
single page version

background image
māhendra, brahma, brahmottar, lāntav, kāpiṣhṭa, shukra, mahāshukra, shatār, sahasrār, ānat, prāṇat,
āraṇ ane achyut nāmanān soḷ svarga chhe. tyānthī āgaḷ nav graiveyak vimān chhe, tyānthī
upar nav anudish nāmanān nav vimānonun ek paṭal chhe, tenāthī paṇ upar pāñch anuttar
nāmanān pāñch vimānonun ek paṭal chhe. e rīte ukta krame upar upar vaimānik devo rahe
chhe. ā vārtik arthāt saṅgrahavākya athavā samudāy-kathan chhe. ādimān bār, madhyamān āṭh
ane ante chār yojan pramāṇ goḷ vyāsavāḷī, chāḷīs yojan ūñchī je meru parvatanī
chūlikā chhe tenī upar devakuru athavā uttarakuru nāmanī uttam bhogabhūminā manuṣhyanā vāḷanā
agrabhāg jeṭale antare r̥̄uju vimān chhe. chūlikā sahit meru parvatanī ūñchāīnun pramāṇ
ek lākh yojan chhe. te (ūñchāī)nāthī sharū karīne doḍh rāju pramāṇ je ākāshakṣhetra chhe
tyān sudhī saudharma ane ishān nāmanān be svarga chhe. tenā upar doḍh rāju sudhī sānatkumār
ane māhendra nāmanān be svarga chhe, tyānthī ardhā rāju sudhī brahma ane brahmottar nāmanān
be svarga chhe, tyānthī paṇ ardhā rāju sudhī lāntav ane kāpiṣhṭa nāmanān be svarga chhe. tyānthī
upar ardhā rāju sudhī shukra ane mahāshukra nāmanān be svarga jāṇavān. tyārapachhī ardhā rāju
sudhī shatār ane sahasrār nāmanān be svarga chhe, tyārapachhī āgaḷ ardhā rāju sudhī ānat
ane prāṇat nāmanān be svarga chhe, tyārapachhī ardhā rāju sudhī ākāshamān āraṇ ane
achyut nāmanān be svarga chhe. tyān prathamanān be yugalomān potapotānān svarganān nāmavāḷā
लान्तवकापिष्टशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारानतप्राणतारणाच्युतसंज्ञाः षोडश स्वर्गाः ततोऽपि
नवग्रैवेयकसंज्ञास्ततश्च नवानुदिशसंज्ञं नवविमानसंख्यमेकपटलं ततोऽपि पंचानुत्तरसंज्ञं
पंचविमानसंख्यमेकपटलं चेत्युक्तक्रमेणोपर्युपरि वैमानिकदेवास्तिष्ठन्तीति वार्त्तिकं सङ्ग्रहवाक्यं
समुदायकथनमिति यावत् । आदिमध्यान्तेषु द्वादशाष्टचतुर्योजनवृत्तविष्कम्भा
चत्वारिंशत्प्रमितयोजनोत्सेधा या मेरुचूलिका तिष्ठति तस्या उपरि कुरुभूमिजमर्त्यवालाग्रान्तरितं
पुनऋर्ृजुविमानमस्ति । तदादिं कृत्वा चूलिकासहितलक्षयोजनप्रमाणं मेरूत्सेधमान-
मर्द्धाधिकैकरज्जूप्रमाणं यदाकाशक्षेत्रं तत्पर्यन्तं सौधर्मैज्ञानसंज्ञं स्वर्गयुगलं तिष्ठति । ततः
परमर्द्धाधिकैकरज्जुपर्यन्तं सानत्कुमारमाहेन्द्रसंज्ञं स्वर्गयुगलं भवति, तस्मादर्द्धरज्जुप्रमाणाकाश-
पर्यन्तं ब्रह्मब्रह्मोत्तराभिधानं स्वर्गयुगलमस्ति, ततोऽप्यर्द्धरज्जुपर्यन्तं लांतवकापिष्टनामस्वर्ग-
युगलमस्ति, ततश्चार्द्धरज्जुपर्यन्तं शुक्रमहाशुक्राभिधानं स्वर्गद्वयं ज्ञातव्यम्, तदनंतरमर्द्धरज्जुपर्यन्तं
शतारसहस्रारसंज्ञं स्वर्गयुगलं भवति, ततोऽप्यर्द्धरज्जुपर्यन्तमानतप्राणतनाम स्वर्गयुगलं, ततः
परमर्द्धरज्जुपर्यन्तमाकाशं यावदारणाच्युताभिधानं स्वर्गद्वयं ज्ञातव्यमिति । तत्र प्रथमयुगलद्वये

Page 156 of 272
PDF/HTML Page 168 of 284
single page version

background image
chār indro jāṇavā. vachchenān chār yugalomān potapotānā pratham svarganān nāmavāḷā chār
indro chhe. ā rīte samūharūpe soḷ svargomān bār indro jāṇavā. soḷ svargothī upar
ek rājumān nav graiveyak, nav anudish ane pāñch anuttar vimānavāsī devo chhe. tyārapachhī
bār yojan āgaḷ jatān āṭh yojan jāḍī ane manuṣhyalok (aḍhī dvīp) jevaḍī
pistāḷīsalākh yojananā vistāravāḷī mokṣhashilā chhe. tenī upar ghanodadhi, ghanavāt ane
tanuvāt nāmanā traṇ vāyu chhe. tyān tanuvāt valayanī madhyamān ane lokanā ante kevaḷagnānādi
anant guṇasahit siddho chhe.
have, svarganān paṭalonī saṅkhyā kahe chhe — saudharma ane ishān svargamān ekatrīs,
sānatkumār ane māhendra svargamān sāt, brahma ane brahmottar svargamān chār, lāntav ane
kāpiṣhṭa svargamān be, shukra ane mahāshukra svargamān ek, shatār ane sahasrār svargamān ek,
ānat ane prāṇat svargamān traṇ, ane āraṇ tathā achyut svargamān traṇ paṭal chhe. nav
graiveyakomān nav, nav anudishomān ek ane pāñch anuttaromān ek paṭal chhe. e rīte
samūhamān upar upar tresaṭh paṭal jāṇavān. te ja kahyun chhe1 ke-‘‘saudharma yugalamān ekatrīs,
sānatkumār yugalamān sāt, brahmayugalamān chār, lāntav yugalamān be, shukra yugalamān ek,
shatār yugalamān ek, ānat ādi chār svargomān chha, pratyek traṇe graiveyakomān traṇ traṇ,
स्वकीयस्वकीयस्वर्गनामानश्चत्वार इन्द्रा विज्ञेयाः, मध्ययुगलचतुष्टये पुनः स्वकीय-
स्वकीयप्रथमस्वर्गाभिधान एकैक एवेन्द्रो भवति, उपरितनयुगलद्वयेऽपि स्वकीयस्वकीय-
स्वर्गनामानश्चत्वार इन्द्रा भवन्तिः इति समुदायेन षोडशस्वर्गेषु द्वादशेन्द्रा ज्ञातव्याः ।
षोडशस्वर्गादूर्ध्वमेकरज्जमध्ये नवग्रैवेयकनवानुदिशपञ्चानुत्तरविमानवासिदेवास्तिष्ठन्ति । ततः परं
तत्रैव द्वादशयोजनेषु गतेष्वष्टयोजनबाहुल्या मनुष्यलोकवत्पञ्चाधिकचत्वारिंशल्लक्षयोजनविस्तारा
मोक्षशिला भवति । तस्या उपरि घनोदधिघनवाततनुवातत्रयमस्ति । तत्र तनुवातमध्ये लोकान्ते
केवलज्ञानाद्यनन्तगुणसहिताः सिद्धाः तिष्ठन्ति ।
इदानीं स्वर्गपटलसंख्या कथ्यते — सौधर्मेशानयोरेकत्रिंशत्, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः सप्त,
ब्रह्मब्रह्मोत्तरयोश्चत्वारि, लान्तवकापिष्टयोर्द्धयम्, शुक्रमहाशुक्रयोः पटलमेकम्, शतार-
सहस्रारयोरेकम्, आनतप्राणतयोस्त्रयम्, आरणाच्युतयोस्त्रयमिति । नवसु ग्रैवेयकेषु नवकं,
नवानुदिशेषु पुनरेकं, पञ्चानुत्तरेषु चैकमिति समुदायेनोपर्युपरि त्रिषष्टिपटलानि ज्ञातव्यानि ।
तथा चोक्तम् — ‘‘इगत्तीससत्तचत्तारिदोण्णिएक्केक्कछक्कचदुकप्पे । तित्तियएक्केकिंदियणामा उडु
1. ttilokapannati. 8/159

Page 157 of 272
PDF/HTML Page 169 of 284
single page version

background image
nav anudishomān ek, pāñch anuttaromān ek — em samūharūpe tresaṭh indrak hoy chhe.’’
have, āgaḷ pratham paṭalanun vyākhyān kare chhe. meruparvatanī chūlikānī upar
manuṣhyakṣhetra jeṭalā vistāravāḷā pūrvokta r̥̄uju vimānanī indrak sañgnā chhe. tenī chāre
dishāomān paṅktirūpe sarva dvīp ane samudronī upar pratyek dishāmān je asaṅkhya yojan
vistāravāḷā tresaṭh vimāno chhe, tenī ‘shreṇībaddha’ sañgnā chhe. paṅktirahit puṣhponī peṭhe chāre
vidishāomān je saṅkhyāt ane asaṅkhyāt yojan vistāravāḷān vimāno chhe, temanī
‘‘prakīrṇak’’ sañgnā chhe. e rīte samūhamān pratham paṭalanun lakṣhaṇ jāṇavun. temān pūrva, pashchim
ane dakṣhiṇ — e traṇ shreṇionān vimāno, te traṇ dishāonī vachchenī be vidishāonān
vimāno saudharma (nāmanā pratham svarga) sambandhī chhe. bākīnī be vidishānān vimāno ane
uttar shreṇīnān vimān ishān svarga sambandhī chhe. jin bhagavāne joyā pramāṇe ā paṭalathī
upar saṅkhyāt ane asaṅkhyāt yojan jatān te ja kram pramāṇe dvitīy ādi paṭal chhe.
visheṣh e chhe — chāre shreṇīomān pratyek paṭalamān darek dishāmān ekek vimān ochhun
thāy chhe ane pāñch anuttar paṭalamān chāre dishāomān ekek vimān rahe chhe. ā saudharma
ādi vimāno choryāsī lākh, sattāṇun hajār, trevīs akr̥utrim, suvarṇamay jinagr̥uhothī
shobhit chhe, em jāṇavun.
आदि तेसट्ठी ।’’
अतः परं प्रथमपटलव्याख्यानं क्रियते । ऋजु विमानं यदुक्तं पूर्वं मेरुचूलिकाया उपरि
तस्य मनुष्यक्षेत्रप्रमाणविस्तारस्येन्द्रकसंज्ञा । तस्य चतुर्दिग्भागेष्वसंख्येययोजनविस्ताराणि
पंक्तिरूपेण सर्वद्वीपसमुद्रेषूपरि प्रतिदिशं यानि त्रिषष्टिविमानानि तिष्ठन्ति तेषां श्रेणीबद्धसंज्ञा ।
यानि च पंक्तिरहितपुष्पप्रकरवद्विदिक्चतुष्टये तिष्ठन्ति तेषां संख्येयासंख्येययोजनविस्ताराणां
प्रकीर्णकसंज्ञा । इति समुदायेन प्रथमपटललक्षणं ज्ञातव्यम् । तत्र पूर्वापरदक्षिण-
श्रेणित्रयविमानानि, तन्मध्ये विदिग्द्वयविमानानि च सौधर्मसम्बन्धीनि भवन्ति, शेषविदिग्द्वय-
विमानानि तथोत्तरश्रेणिविमानानि च पुनरीशानसम्बन्धीनि । अस्मात्पटलादुपरि जिनदृष्टमानेन
संख्येयान्यसंख्येयानि योजनानि गत्वा तेनैव क्रमेण द्वितीयादिपटलानि भवन्ति । अयं च
विशेषः — श्रेणीचतुष्टये पटले पटले प्रतिदिशमेकैकविमानं हीयते यावत् पञ्चानुत्तरपटले
चतुर्दिक्ष्वैकैकविमानं तिष्ठति । एते सौधर्मादिविमानाश्चतुरशीतिलक्षसप्तनवतिसहस्र-
त्रयोविंशतिप्रमिता अकृत्रिमसुवर्णमयजिनगृहमण्डिता ज्ञातव्या इति ।

Page 158 of 272
PDF/HTML Page 170 of 284
single page version

background image
have, devonā āyuṣhyanun pramāṇ kahe chhe. bhavanavāsī devomān jaghanya āyuṣhya dash
hajār varṣhanun chhe. asurakumār nāmanā devonun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya ek sāgar, nāgakumāronun
traṇ palya, suparṇakumāronun aḍhī palya, dvīpakumāronun be palya ane bākīnā chha prakāranā
bhavanavāsī devonun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya doḍh palyanun chhe. vyantaradevomān jaghanya āyuṣhya dash hajār
varṣhanun chhe ane utkr̥uṣhṭa āyuṣhya ek palyathī kāīk adhik chhe. jyotiṣhī devomān jaghanya
āyuṣhya ek palyanā āṭhamā bhāg jeṭalun chhe. chandranun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya ek palya ane ek
lākh varṣha chhe tathā sūryanun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya ek palya ane ek hajār varṣha chhe, bākīnā
jyotiṣhī devonun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya āgam anusār jāṇavun. saudharma ane ishān svarganā
devonun jaghanya āyuṣhya ek palyathī kāīk adhik ane utkr̥uṣhṭa āyuṣhya be sāgarathī kāīk
adhik chhe. sānatkumār ane māhendra svarganā devonun āyuṣhya sāt sāgarathī kāīk adhik,
brahma-brahmottaramān dash sāgarathī kāīk adhik, lāntav-kāpiṣhṭamān chaud sāgarathī kāīk
adhik, shukra – mahāshukramān soḷ sāgarathī kāīk adhik, shatār – sahasrāramān aḍhār sāgarathī
kāīk adhik, ānat – prāṇatamān vīs sāgar ane āraṇ – achyutamān bāvīs sāgaranun
utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe.
tyārapachhī achyut svargathī upar kalpātīt nav graiveyakomān darekamān kramashaḥ bāvīs
sāgar pramāṇathī ekek sāgar vadhāre vadhāre chhe ane em karatān chhellī navamī graiveyakamān
ekatrīs sāgaranun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe. nav anudish paṭalamān batrīs sāgaranun ane pāñch
अथ देवानामायुःप्रमाणं कथ्यते । भवनवासिषु जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण
पुनरसुरकुमारेषु सागरोपमं, नागकुमारेषु पल्यत्रयं, सुपर्णे सार्धद्वयं, द्वीपकुमारे द्वयं,
शेषकुलषट्के सार्धपल्यमिति । व्यन्तरे जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण पल्यमधिकमिति ।
ज्योतिष्कदेवे जघन्येन पल्याष्टमविभागः, उत्कर्षेण चन्द्रे लक्षवर्षाधिकं पल्यम्, सूर्ये सहस्राधिकं
पल्यं, शेषज्योतिष्कदेवानामागमानुसारेणेति । अथ सौधर्मैज्ञानयोर्जघन्येन साधिकपल्यं, उत्कर्षेण
साधिकसागरोपमद्वयं, सानत्कुमार माहेन्द्रयोः साधिकसागरोपमसप्तकं, ब्रह्मब्रह्मोत्तरयोः
साधिकसागरोपमदशकं, लान्तवकापिष्टयोः साधिकानि चतुर्दशसागरोपमानि, शुक्रमहाशुक्रयोः
षोडश साधिकानि, शतारसहस्रारयोरष्टादशसाधिकानि, आनतप्राणतयोर्विंशतिरेव,
आरणाच्युतयोर्द्धाविंशतिरिति । अतः परमच्युतादूर्ध्वं कल्पातीतनवग्रैवेयकेषु द्वाविंशतिसागरोपम-
प्रमाणादूर्ध्वमेकैकसागरोपमे वर्धमाने सत्येकत्रिंशत्सागरोपमान्यवसानग्रैवेयके भवन्ति ।
नवानुदिशपटले द्वात्रिंशत्, पञ्चानुत्तरपटले त्रयस्त्रिंशत्, उत्कृष्टायुः प्रमाणं ज्ञातव्यम् । तदायुः

Page 159 of 272
PDF/HTML Page 171 of 284
single page version

background image
anuttar paṭalamān tetrīs sāgaranā utkr̥uṣhṭa āyuṣhyanun pramāṇ jāṇavun.
saudharma ādi svargamān je utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe te āyuṣhya sarvārthasiddhi sivāy upar
uparanā svargamān jaghanya āyuṣhya chhe. bākīnun visheṣh vyākhyān trilokasār ādimānthī
jāṇavun.
visheṣh — ādi – madhya – antarahit, shuddha – buddha ek – svabhāv paramātmāmān sakal
nirmal kevaḷagnānarūp netra vaḍe arīsāmān pratibimbonī peṭhe, shuddhātmā ādi padārtho
ālokit thāy chhe – dekhāy chhe – jaṇāy chhe – parichchhinna thāy chhe; tethī te kāraṇe te ja
(shuddhātmā ja) nishchayalok chhe athavā te nishchayalok nāmanā potānā shuddha paramātmāmān
avalokan te nishchayalok chhe. ‘‘सण्णाओ य तिलेस्सा इंदियवसदाय अत्तरुद्दाणि । णाणं च दुप्पउत्तं
मोहो पावप्पदा होंति ।। (shrī pañchāstikāy gāthā 140.)
[arthaḥ — sañgnā, traṇ leshyā, indriyone vash thavun, ārta ane raudra dhyān, duṣhprayukta
(khoṭā kāmamān joḍāyelun ) gnān ane moh – e badhān pāp āpanār chhe.]’’ — ā gāthāmān
kahelā vibhāvapariṇāmathī sharū karīne samasta shubhāshubh saṅkalpa – vikalpa tyāgīne, nij
shuddhātmabhāvanāthī utpanna param – āhlādarūp ek sukhāmr̥utanā rasāsvādanā anubhavathī je
bhāvanā hoy, te ja nishchayalokānuprekṣhā chhe. bākīnī vyavahārathī chhe.
e rīte, saṅkṣhepathī lok - anuprekṣhānun vyākhyān samāpta thayun. 10.
सौधर्मादिषु स्वर्गेषु यदुत्कृष्टं तत्परस्मिन् परस्मिन् स्वर्गे सर्वार्थसिद्धिं विहाय जघन्यं चेति ।
शेषं विशेषव्याख्यानं त्रिलोकसारादौ बोद्धव्यम् ।
किञ्च — आदिमध्यान्तमुक्ते शुद्धबुद्धैकस्वभावे परमात्मनि सकलविमलकेवल-
ज्ञानलोचनेनादर्शे विम्बानीव शुद्धात्मादिपदार्था लोक्यन्ते दृश्यन्ते ज्ञायन्ते परिच्छिद्यन्ते ।
यतस्तेन कारणेन स एव निश्चयलोकस्तस्मिन्निश्चयलोकाख्ये स्वकीयशुद्धपरमात्मनि अवलोकनं
वा स निश्चयलोकः । ‘‘सण्णाओ य तिलेस्सा इंदियवसदाय अत्तरुद्दाणि । णाणं च दुप्पउत्तं
मोहो पावप्पदा होंति ।१।’’ इति गाथोदितविभावपरिणाममादिं कृत्वा समस्त-
शुभाशुभसंकल्पविकल्पत्यागेन निजशुद्धात्मभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकसुखामृतरसास्वादानुभवनेन च
या भावना सैव निश्चयलोकानुप्रेक्षा । शेषा पुनर्व्यवहारेणेत्येवं संक्षेपेण लोकानुप्रेक्षाव्याख्यानं
समाप्तम् ।।१०।।

Page 160 of 272
PDF/HTML Page 172 of 284
single page version

background image
have, bodhidurlabh1 anuprekṣhā kahe chheḥ ekendriy, vikalendriy, pañchendriy, sañgnī,
paryāpta, manuṣhya, uttamadesh, uttamakuḷ, sundararūp, indriyonī pūrṇatā, nīrogapaṇun, lāmbun
āyuṣhya, uttam buddhi, satdharmanun shravaṇ, grahaṇ, dhāraṇ tathā shraddhān, sanyam, viṣhayasukhathī
chhūṭavun ane krodhādi kaṣhāyonī nivr̥utti — e badhān uttarottar durlabh chhe. kadāch kākatālīy
nyāyathī e badhān prāpta thavā chhatān temanī prāptirūp ‘bodhi’nā phaḷabhūt evī svashuddhātmānā
samvedanātmak2 nirmaḷ dharmadhyān – shukladhyānarūp param samādhi durlabh chhe. jo prashna karavāmān
āve ke paramasamādhi durlabh kem chhe? samādhān — tene (paramasamādhine) rokanār mithyātva,
viṣhay, kaṣhāy, nidānabandh ādi vibhāvapariṇāmonun (jīvamān) prabalapaṇun chhe tethī
(paramasamādhi durlabh chhe). māṭe je (paramasamādhi) ja nirantar bhāvavā yogya chhe. tenī
bhāvanā rahit jīvonun pharī pharī sansāramān patan thāy chhe. kahyun chhe keḥ — ‘‘jo manuṣhya
अथ बोधिदुर्लभानुप्रेक्षां कथयति । तथाहि एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपंचेन्द्रियसंज्ञिपर्याप्त-
मनुष्यदेशकुलरूपेन्द्रियपटुत्वनिर्व्याध्यायुष्कवरबुद्धिसद्धर्मश्रवणग्रहणधारणश्रद्धानसंयमविषयसुख-
व्यावर्त्तनक्रोधादिकषायनिवर्त्तनेषु परं परं दुर्लभेषु कथंचित् काकतालीयन्यायेन लब्धेष्वपि
तल्लब्धिरूपबोधेः फलभूतस्वशुद्धात्मसंवित्त्यात्मकनिर्मलधर्मध्यानशुक्लध्यानरूपः परमसमाधि-
र्दुर्लभः । कस्मादिति चेत्तत्प्रतिबन्धकमिथ्यात्वविषयकषायनिदानबन्धादिविभावपरिणामानां
प्रवलत्वादिति । तस्मात् स एव निरन्तरं भावनीयः । तद्भावनारहितानां पुनरपि संसारे
पतनमिति । तथा चोक्तम् — ‘‘इत्यतिदुर्लभरूपां बोधिं लब्ध्वा यदि प्रमादी स्यात् ।
संसृतिभीमारण्ये भ्रमति वराको नरः सुचिरम् ।१।’’ पुनश्चोक्तं मनुष्यभवदुर्लभत्वम् —
1. bodhidurlabh anuprekṣhā sambandhamān shrī jayachandrajī paṇḍit kr̥ut ‘bār bhāvanā’ granthamān kahyun chhe keḥ —
बोधि आपका भाव है निश्चय दुर्लभ नाहि ।
भवमें प्राप्ति कठिन है यह व्यवहार कहाहि ।। (बोधि दुर्लभ)
arthaḥ — bodhi (gnān) ātmāno svabhāv chhe, tethī te nishchayathī durlabh nathī. sansāramān ātmagnān
(bodhi) ne durlabh to vyavahāranayathī kahel chhe.
2. shrī kundakundāchāryadev dvādashānuprekṣhā shāstranī gāthā 84 mān kahe chhe keḥ — ‘‘karmodayathī thatī paryāyanā kāraṇe
kṣhāyopashamik gnān hey chhe tathā nij ātmadravya upādey chhe, evo nishchay thavo te samyaggnān chhe.’’
tathā gāthā 86 mān kahe chhe keḥ — ‘‘e prakāre svadravya tathā paradravyanun chintavan karavāthī hey – upādeyanun
gnān thāy chhe, paṇ nishchayanayamān hey – upādeyano vikalpa nathī. munioe sansārano virām karavā māṭe
bodhinun chintavan karavun joīe.’’ (bodhidurlabh bhāvanā.)

Page 161 of 272
PDF/HTML Page 173 of 284
single page version

background image
atyant durlabh evī ‘bodhi’ ne pāmīne paṇ pramādī thāy chhe, to te bichāro sansārarūpī
bhayaṅkar vanamān lāmbā samay sudhī bhramaṇ kare chhe.1’’
vaḷī, manuṣhyabhavanī durlabhatā viṣhe kahyun chhe — 2‘‘ashubh pariṇāmonī bahulatā,
sansāranī vishāḷatā, yoniyonī ati moṭī vipulatā — ā badhun manuṣhyayonine bahu durlabh
banāve chhe. 1.’’
have, bodhi ane samādhinun lakṣhaṇ kahe chhe. nahi prāpta karel samyagdarshan, gnān,
chāritranī prāpti karavī te bodhi chhe ane temane (samyagdarshanādine) ja nirvighnapaṇe bījā
bhavamān sāthe laī javān te samādhi chhe. ā rīte saṅkṣhepamān (bodhi) durlabh anuprekṣhā samāpta
thaī. 11.
have, dharma anuprekṣhā kahe chhe. te ā pramāṇe — sansāramān paḍatā jīvane uddhārīne
nāgendra, chakravartī, devendra vagerethī pūjya, avyābādh anant sukhādi anant guṇorūp
lakṣhaṇavāḷā mokṣhapadamān je mūke chhe te dharma chhe. te dharmanā bhed kahevāmān āve chhe.
ahinsālakṣhaṇavāḷo, gr̥uhastha3 ane munirūp lakṣhaṇavāḷo, uttam kṣhamādi lakṣhaṇavāḷo, nishchay-
vyavahār ratnatrayātmak athavā shuddhātmānā samvedanarūp moh – kṣhobharahit ātmānā pariṇām-
vāḷo dharma chhe. ā dharmanī prāpti nahīn thavāthī anant bhūtakāḷamān ‘‘णिच्चिदरधाउसत्त य तरुदस
‘‘अशुभपरिणामबहुलता लोकस्य विपुलता, महामहती । योनिविपुलता च कुरुते सुदुर्लभां
मानुषीं योनिम् ।१।’’ बोधिसमाधिलक्षणं कथ्यते — सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणामप्राप्तप्रापणं
बोधिस्तेषामेव निर्विघ्नेन भवान्तरप्रापणं समाधिरिति एवं संक्षेपेण दुर्लभानुप्रेक्षा समाप्ता ।।११।।
अथ धर्मानुप्रेक्षां कथयति । तद्यथा — संसारे पतन्तं जीवमुद्धृत्य
नागेन्द्रनरेन्द्रदेवेन्द्रादिवन्द्ये अव्याबाधानंतसुखाद्यनंतगुणलक्षणे मोक्षपदे धरतीति धर्मः । तस्य च
भेदाः कथ्यन्ते — अहिंसालक्षणः सागारानगारलक्षणो वा उत्तमक्षमादिलक्षणो वा
निश्चयव्यवहाररत्नत्रयात्मको वा शुद्धात्मसंवित्त्यात्मकमोहक्षोभरहितात्मपरिणामो वा धर्मः ।
अस्य धर्मस्यालाभेऽतीतानन्तकाले ‘‘णिच्चिदरधाउसत्त य तरुदस वियलेंदियेसु छच्चेव ।
1. paramātmaprakāsh gāthā 9 ṭīkā
2. agnāt shāstranī gāthāthī.
3. shrī kundakundāchāryadev dharmaanuprekṣhā gāthā 82 mān kahe chhe ke — ‘‘nishchayanayathī jīv gr̥uhasthadharma ane
munidharmathī bhinna chhe, māṭe banne dharmomān madhyastha bhāvanā rākhī nirantar shuddha ātmānun chintavan karavun.’’

Page 162 of 272
PDF/HTML Page 174 of 284
single page version

background image
वियलेंदियेसु छच्चेव । सुरणिरयतिरियचउरो चउदस मणुयेसु सदसहस्सा ।।१’’ [arthaḥ — vanaspatimān
sāt lākh, itar nigod vanaspatimān sāt lākh, pr̥ithvīkāyamān sāt lākh, jaḷakāyamān
sāt lākh, tejakāyamān sāt lākh, vāyukāyamān sāt lākh, pratyek vanaspatimān das lākh,
be indriy, traṇ indriy ane chaurindriyamān babbe lākh, dev – nārakī ane tiryañchamān chār
chār lākh tathā manuṣhyomān chaud lākh]’’ e pramāṇe ā1 gāthāmān kahyā pramāṇe choryāsī
lākh yoniomān, param svāsthya bhāvanāthī utpanna nirvyākuḷ pāramārthikasukhathī viparīt
pañchendriy sukhanī abhilāṣhāthī utpanna vyākuḷatāne utpanna karanārān duḥkhone sahan karato
ā jīv bhamyo chhe. jyāre jīvane āvā prakāranā vishiṣhṭa guṇavāḷā dharmanī prāpti thāy
chhe tyāre rājādhirāj, ardhamāṇḍalik, mahāmāṇḍalik, baḷadev, vāsudev, kāmadev, chakravartī,
devendra, gaṇadharadev ane tīrthaṅkar paramadevanā pad tathā tīrthaṅkaranā pratham traṇ kalyāṇako (garbha,
janma ane tap) sudhīnā vividh prakāranā vaibhavanān sukho pāmīne pachhī abhed ratnatrayanī
bhāvanānā baḷathī akṣhay anant sukhādi guṇonān sthānabhūt arhantapad ane siddhapadane prāpta
kare chhe. te kāraṇe dharma ja paramarasanun rasāyaṇ, nidhionun nidhān, kalpavr̥ukṣha, kāmadhenu ane
chintāmaṇi chhe. visheṣh shun kahevun? jeo jinendradeve kahelā dharmane pāmīne draḍh shraddhāvāḷā
(samyakdraṣhṭi) thayā chhe, te ja dhanya chhe. kahyun paṇ chhe ke ‘‘धन्या ये प्रतिबुद्धा धर्मे खलु जिनवरैः
समुपदिष्टे । ये प्रतिपन्ना धर्मं स्वभावनोपस्थितमनीषाः ।।’’2 [arthaḥ — jinavaroe samyak prakāre
upadeshelā dharmathī jeo pratibodh pāmyā chhe, te kharekhar dhanya chhe ane jeoe sva –
bhāvanāmān potānī buddhi joḍīne dharma prāpta karyo chhe, teone dhanya chhe.]’’
सुरणिरयतिरियचउरो चउदस मणुयेसु सदसहस्सा ।१।’’ इति गाथाकथितचतुरशीतियोनिलक्षेषु
मध्ये परमस्वास्थ्यभावनोत्पन्ननिर्व्याकुलपारमार्थिकसुखविलक्षणानि पञ्चेन्द्रियसुखाभिलाषजनित-
व्याकुलत्वोत्पादकानि दुःखानि सहमानः सन् भ्रमितोऽयं जीवः । यदा पुनरेवंगुणविशिष्टस्य
धर्मस्य लाभो भवति तदा राजाधिराजार्द्धमाण्डलिकमहामाण्डलिकबलदेववासुदेवकामदेव-
सकलचक्रवर्त्तिदेवेन्द्रगणधरदेवतीर्थंकरपरमदेव प्रथमकल्याणत्रयपर्यन्तं विविधाभ्युदयसुखं प्राप्य
पश्चादभेदरत्नत्रयभावनाबलेनाक्षयानंतसुखादिगुणास्पदमर्हत्पदं सिद्धपदं च लभते । तेन कारणेन
धर्म एव परमरसरसायनं निधिनिधानं कल्पवृक्षः कामधेनुश्चिन्तामणिरिति । किं बहुना, ये
जिनेश्वरप्रणीतं धर्मं प्राप्य दृढमतयो जातास्त एव धन्याः । तथा चोक्तम् ‘‘धन्या ये प्रतिबुद्धा
धर्मे खलु जिनवरैः समुपदिष्टे । ये प्रतिपन्ना धर्मं स्वभावनोपस्थितमनीषाः ।१।’’ इति
1. shrī gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 892. agnāt shāstranī gāthāthī.

Page 163 of 272
PDF/HTML Page 175 of 284
single page version

background image
e rīte, saṅkṣhepamān dharma – anuprekṣhā samāpta thaī. 12.
e rīte, pūrvokta lakṣhaṇavāḷī anitya, asharaṇ, sansār, ekatva, anyatva,
ashuchitva, āsrav, samvar, nirjarā, lok, bodhidurlabh ane dharmatattvanā chintanarūp
sañgnāvāḷī, āsravarahit shuddhātmatattvamān pariṇatirūp samvaranā kāraṇabhūt bār anuprekṣhā
samāpta thaī.
have, pariṣhahajayanun kathan kare chhe — bhūkh, taras, shīt, garamī, ḍāns – machchhar,
nagnapaṇun, arati, strī, gaman, āsan, shayyā, ākrosh, vadh, yāchanā, alābh, rog,
tr̥uṇasparsha, maḷ, satkār – puraskār, pragnā, agnān ane adarshan — e bāvīs pariṣhaho
jāṇavā. te kṣhudhādi vedanāono tīvra uday thavā chhatān paṇ, sukh – duḥkh, jīvan – maraṇ,
lābh – alābh, nindā – prashansā ādimān samatārūp param sāmāyik vaḍe — ke je (param-
sāmāyik) navān shubhāshubh karmono samvar karavāmān ane jūnān shubhāshubh karmonī nirjarā
karavāmān samartha chhe tenā vaḍe — nij paramātmabhāvanāthī utpanna nirvikār, nityānandalakṣhaṇ
sukhāmr̥utanā anubhavamānthī chalit na thavun te pariṣhahajay chhe.
have, chāritranun kathan kare chhe — shuddhopayogalakṣhaṇ nishchayaratnatrayamayī pariṇatirūp
nijashuddhātmasvarūpamān je charavun – sthiti karavī te chāritra chhe. te tāratamyabhedathī pāñch prakāranun
संक्षेपेण धर्मानुप्रेक्षा समाप्ता ।।१२।।
इत्युक्तलक्षणा अनित्याशरणसंसारैकत्वान्यत्वाशुचित्वास्रवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभ-
धर्मतत्त्वानुचिन्तनसंज्ञा निरास्रवशुद्धात्मतत्त्वपरिणतिरूपस्य संवरस्य कारणभूता द्वादशानुप्रेक्षाः
समाप्ताः ।
अथ परीषहजयः कथ्यते — क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीचर्यानिषद्या-
शय्याऽऽक्रोशवधयाचनालाभरोगतृणस्पर्शमलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाऽज्ञानादर्शनानीति द्वाविंशति-
परीषहा विज्ञेयाः । तेषां क्षुधादिवेदनानां तीव्रोदयेऽपि सुखदुःखजीवितमरणलाभालाभनिंदा-
प्रशंसादिसमतारूपपरमसामायिकेन नवतरशुभाशुभकर्मसंवरणचिरंतनशुभाशुभकर्मनिर्जरण-
समर्थेनायं निजपरमात्मभावनासंजातनिर्विकारनित्यानंदलक्षणसुखामृतसंवित्तेरचलनं स परीषहजय
इति ।
अथ चारित्रं कथयति । शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयपरिणते स्वशुद्धात्मस्वरूपे
चरणमवस्थानं चारित्रम् । तच्च तारतम्यभेदेन पञ्चविधम् ।
तथाहि — सर्वे जीवाः केवलज्ञानमया

Page 164 of 272
PDF/HTML Page 176 of 284
single page version

background image
chhe. te ā pramāṇe — sarve jīvo kevaḷagnānamay chhe evī bhāvanāthī je samatārūp pariṇām
te sāmāyik chhe athavā param svāsthyanā baḷathī yugapat samasta shubhāshubh saṅkalpa
– vikalponā tyāgarūp samādhi jenun lakṣhaṇ chhe te sāmāyik chhe athavā nirvikār svasamvedananā
baḷathī rāg – dveṣhanā parihārarūp sāmāyik chhe athavā nij shuddhātmānā anubhavanā baḷathī
ārta ane raudradhyānanā parityāgarūp sāmāyik chhe athavā samasta sukh – duḥkhādimān
madhyasthabhāvarūp sāmāyik chhe.
have, chhedopasthāpananun kathan kare chheḥ jyāre ek sāthe samasta vikalponā tyāgarūp
param sāmāyikamān sthit thavāne ā jīv ashakta hoy chhe, tyāre ‘samasta hinsā, asatya,
chorī, abrahma ane parigrahathī virati te vrat chhe’ — e pramāṇe ā pāñch prakāranā vikalpa-
bhed vaḍe – vratarūp chhed vaḍe rāgādi vikalparūp sāvadyothī potāne pāchho vāḷīne
nijashuddhātmāmān potāne sthāpe chhe, te chhedopasthāpan chhe athavā chhed arthāt vratano bhaṅg
thatān nirvikār svasamvedanarūp nishchay – prāyashchittathī athavā tenā sādhak bahiraṅg
vyavahāraprāyashchittathī potānā ātmāmān sthit thavun, te chhedopasthāpan chhe. have,
parihāravishuddhinun kathan kare chheḥ ‘‘तीसं वासो जम्मे वासपुहत्तं खु तित्थयरमूले । पच्चक्खाणं पढिदो
संज्झूण दुगाउ य विहारो ।।1 (arthaḥ — je janmathī trīs varṣha sudhī sukhamān vyatīt karīne,
varṣha pr̥uthaktva (āṭh varṣha) sudhī tīrthaṅkaranān charaṇomān pratyākhyān nāmanun navamun pūrva bhaṇīne,
traṇe sandhyākāḷ sivāyanā samaye dararoj be kosh gaman kare chhe)’’ — ā gāthāmān kahelā
इति भावनारूपेण समतालक्षणं सामायिकम्, अथवा परमस्वास्थ्यबलेन युगपत्समस्त-
शुभाशुभसंकल्पविकल्पत्यागरूपसमाधिलक्षणं वा, निर्विकारस्वसंवित्तिबलेन रागद्वेषपरिहाररूपं
वा, स्वशुद्धात्मानुभूतिबलेनार्त्तरौद्रपरित्यागरूपं वा, समस्तसुखदुःखादिमध्यस्थरूपं चेति । अथ
छेदोपस्थापनं कथयति — यदा युगपत्समस्तविकल्पत्यागरूपे परमसामायिके स्थातुमशक्तोऽयं
जीवस्तदा समस्तहिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिर्व्रतमित्यनेन पञ्चप्रकारविकल्पभेदेन
व्रतच्छेदेन रागादिविकल्परूपसावद्येभ्यो निवर्त्य निजशुद्धात्मन्यात्मानमुपस्थापयतीति
छेदोपस्थापनम् । अथवा छेदे व्रतखण्डे सति निर्विकारस्वसंवित्तिरूपनिश्चयप्रायश्चित्तेन
तत्साधकबहिरंगव्यवहारप्रायश्चित्तेन वा स्वात्मन्युपस्थापनं छेदोपस्थापनमिति । अथ
परिहारविशुद्धिं कथयति — ‘‘तीसं वासो जम्मे वासपुहत्तं खु तित्थयरमूले । पच्चक्खाणं पढिदो
संज्झूण दुगाउ य विहारो ।१।’’ इति गाथाकथितक्रमेण मिथ्यात्वरागादिविकल्पमलानां
1. shrī gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 473.

Page 165 of 272
PDF/HTML Page 177 of 284
single page version

background image
kram pramāṇe mithyātva, rāg ādi vikalpamaḷonā pratyākhyānathī – ‘parihārathī’ visheṣhapaṇe
potānā ātmānī je ‘shuddhi’ arthāt nirmaḷatā chhe, te parihāravishuddhi chāritra chhe.
have, sūkṣhmasāmparāy chāritranun kathan kare chheḥ — sūkṣhma atīndriy
nijashuddhātmasamvedananā baḷathī sūkṣhmalobh nāmanā sāmparāyano – kaṣhāyano jyān pūrṇapaṇe
upasham ke kṣhay thāy chhe, te sūkṣhmasāmparāy chāritra chhe.
have, yathākhyāt chāritranun kathan kare chhe — ‘yathā’ arthāt jevun sahaj
shuddhasvabhāvapaṇāne līdhe, niṣhkampapaṇāne līdhe, niṣhkaṣhāy (kaṣhāy vinānun) ātmānun svarūp
chhe tevun ja je ‘ākhyāt’ arthāt kahevāmān āvyun chhe, te yathākhyāt chāritra chhe.
have, sāmāyikādi pāñch prakāranān chāritranun guṇasthānasvāmitva kahe chhe — pramatta,
apramatta, apūrvakaraṇ ane anivr̥uttikaraṇ nāmanān chār guṇasthānomān sāmāyikachāritra ane
chhedopasthāpan chāritra hoy chhe. parihāravishuddhi chāritra pramatta ane apramatta — e be
guṇasthānomān hoy chhe. sūkṣhmasāmparāy chāritra ek sūkṣhmasāmparāy (dashamā) guṇasthānamān ja
hoy chhe. yathākhyāt chāritra upashāntakaṣhāy, kṣhīṇakaṣhāy, sayogījin ane ayogījin
nāmanān chār guṇasthānomān hoy chhe.
have, sanyamanā pratipakṣhanun kathan kare chhe. dārshanik ādi agiyār pratimānā
bhedavāḷun, sanyamāsanyam nāmanun deshachāritra ek pāñchamā guṇasthānamān ja jāṇavun. asanyam
प्रत्याख्यानेन परिहारेण विशेषेण स्वात्मनः शुद्धिर्नैर्मल्यं परिहारविशुद्धिश्चारित्रमिति । अथ
सूक्ष्मसाम्परायचारित्रं कथयति । सूक्ष्मातीन्द्रियनिजशुद्धात्मसंवित्तिबलेन सूक्ष्मलोभाभिधान-
साम्परायस्य कषायस्य यत्र निरवशेषोपशमनं क्षपणं वा तत्सूक्ष्मसाम्परायचारित्रमिति । अथ
यथाख्यातचारित्रं कथयति — यथा सहजशुद्धस्वभावत्वेन निष्कम्पत्वेन निष्कषायमात्मस्वरूपं
तथैवाख्यातं कथितं यथाख्यातचारित्रमिति ।
इदानीं सामायिकादिचारित्रपञ्चकस्य गुणस्थानस्वामित्वं कथयति । प्रमत्ता-
प्रमत्तापूर्वानिवृत्तिसंज्ञगुणस्थानचतुष्टये सामायिकचारित्रं भवति छेदोपस्थापनं च, परिहार-
विशुद्धिस्तुप्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानद्वये, सूक्ष्मसांपरायचारित्रं पुनरेकस्मिन्नेव सूक्ष्मसाम्परायगुणस्थाने,
यथाख्यातचारित्रमुपशान्तकषायक्षीणकषायसयोगिजिनायोगिजिनाभिधानगुणस्थानचतुष्टये
भवतीति । अथ संयमप्रतिपक्षं कथयति — संयमासंयमसंज्ञं दार्शनिकाद्यैकादशभेदभिन्नं
देशचारित्रमेकस्मिन्नेव पञ्चमगुणस्थाने ज्ञातव्यम् । असंयमस्तु मिथ्यादृष्टिसासादन-

Page 166 of 272
PDF/HTML Page 178 of 284
single page version

background image
mithyādraṣhṭi, sāsādan, mishra ane avirat samyagdraṣhṭi nāmanān chār guṇasthānomān hoy chhe.
ā rīte chāritranun vyākhyān samāpta thayun.
ā rīte vrat, samiti, gupti, dharma, bār anuprekṣhā, pariṣhahajay ane chāritrarūp
bhāvasamvaranān kāraṇonun je vyākhyān karyun; temān nishchayaratnatrayanā sādhak vyavahār - ratnatrayarūp
shubhopayoganun pratipādan karanārān je vākyo chhe tene pāpāsravanā samvaranān kāraṇ1 jāṇavān.
ane je vyavahāraratnatrayathī sādhya shuddhopayogalakṣhaṇavāḷā nishchayaratnatrayanun pratipādan
karanārān vākyo chhe, tene puṇya – pāp e bannenā samvaranān kāraṇ jāṇavān.2.
ahīn, som nāmanā rājashreṣhṭhī kahe chhe ke he bhagavān! ā vratādi samvaranān
kāraṇomān samvar – anuprekṣhā ja sārabhūt chhe, te ja samvar karashe, to pachhī visheṣh vistārathī
sho lābh? bhagavān nemichandra āchārya kahe chhe — triguptilakṣhaṇavāḷī nirvikalpasamādhimān
sthit munione tenāthī ja (samvar - anuprekṣhāthī ja) samvar thaī jāy chhe paṇ temān asamartha
jīvone anek prakāre samvarano pratipakṣhī evo moh utpanna thāy chhe, te kāraṇe āchāryo
vratādinun vistār – kathan kare chhe. ‘‘असिदिसदं किरियाणं अक्किरियाणं तु होइ चुलसीदी । सत्तट्ठी
अण्णाणीयं वेणइयाणं हुंति बत्तीसं ।।३ [arthaḥ — kriyāvādīonā ekaso ensī,
मिश्राविरतसम्यग्दृष्टिसंज्ञगुणस्थानचतुष्टये भवति । इति चारित्रव्याख्यानं समाप्तम् ।
एवं व्रतसमितिगुप्तिधर्मद्वादशानुप्रेक्षापरीषहजयचारित्राणां भावसंवरकारणभूतानां
यद्व्याख्यानं कृतं, तत्र निश्चयरत्नत्रयसाधकव्यवहाररत्नत्रयरूपस्य शुभोपयोगस्य प्रतिपादकानि
यानि वाक्यानि तानि पापास्रवसंवरणानि ज्ञातव्यानि । यानि तु व्यवहाररत्नत्रयसाध्यस्य
शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयस्य प्रतिपादकानि तानि पुण्यपापद्वयसंवरकारणानि भवन्तीति
ज्ञातव्यम् । अत्राह सोमनामराजश्रेष्ठी — भगवन्नेतेषु व्रतादिसंवरकारणेषु मध्ये संवरानुप्रेक्षैव
सारभूता, सा चैव संवरं करिष्यति किं विशेषप्रपञ्चेनेति । भगवानाह —
त्रिगुप्तिलक्षणनिर्विकल्पसमाधिस्थानां यतीनां तयैव पूर्यते तत्रासमर्थानां पुनर्बहुप्रकारेण
संवरप्रतिपक्षभूतो मोहो विजृम्भते, तेन कारणेन व्रतादिविस्तरं कथयन्त्याचार्याः ‘‘असिदिसदं
किरियाणं अक्किरियाणं तु होइ चुलसीदी । सत्तट्ठी अण्णाणीणं वेणइयाणं हुंति बत्तीसं ।१।
1. vyavahārakāraṇ chhe. nishchayanaye trikāḷ shuddhaātmāne āshraye thatī shuddhatā te pāpanā samvararūp chhe. (juo,
shrī pañchāstikāy gāthā. 141 ṭīkā.)
2. juo, shrī pañchāstikāy gāthā 142 ṭīkā.3.shrī gommaṭasār karmakāṇḍ gāthā 876

Page 167 of 272
PDF/HTML Page 179 of 284
single page version

background image
akriyāvādīonā choryāsī, agnānīonā saḍasaṭh ane vainayikonā batrīs; evī rīte kul
pākhaṇḍīonā traṇaso tresaṭh bhed chhe.]’’ ‘‘जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो हुंति ।
अपरिणदुच्छिण्णेसु य बंधो ठिदिकारणं णत्थि ।।१ [arthaḥ — yogathī prakr̥iti ane pradesh tathā
kaṣhāyathī sthiti ane anubhāgabandh thāy chhe, jemane kaṣhāyano uday nathī tathā kaṣhāyono
kṣhay thāy chhe temane (upashānta kaṣhāy, kṣhīṇakaṣhāy ane sayogī kevaḷīne) tatkālabandh (ek
samayano bandh) sthitinun kāraṇ nathī.]’’ 35.
ā rīte, samvaratattvanā vyākhyānamān be sūtro vaḍe trījun sthaḷ pūrun thayun.
have, samyagdraṣhṭi jīvane samvar pūrvak nirjarātattva kahe chheḥ —
gāthā 36
gāthārthaḥ — (ātmānā) je bhāvathī yathāsamay athavā tap vaḍe phaḷ daīne
karmapudgalo naṣhṭa thāy chhe te nirjarā (bhāvanirjarā) jāṇavī tathā karmapudgalonun naṣhṭa thavun
te nirjarā (dravyanirjarā) jāṇavī. e pramāṇe nirjarā be prakāranī chhe.
ṭīkāḥ — ‘णेया’ vagere sūtranun vyākhyān kare chheḥ ‘णेया’ – jāṇavī. shun?
जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो हुंति । अपरिणदुच्छिण्णेसु य बंधो ठिदिकारणं
णत्थि ।२।’’ ।।३५।। एवं संवरतत्त्वव्याख्याने सूत्रद्वयेन तृतीयं स्थलं गतम् ।
अथ सम्यग्दृष्टिजीवस्य संवरपूर्वकं निर्जरातत्त्वं कथयति : —
जह कालेण तवेण य भुत्तरसं कम्मपुग्गलं जेण ।
भावेण सडदि णेया तस्सडणं चेदि णिज्जरा दुविहा ।।३६।।
यथाकालेन तपसा च भुक्तरसं कर्म्मपुद्गलं येन ।
भावेन सडति ज्ञेया तत्सडनं चेति निर्जरा द्विविधा ।।३६।।
व्याख्या : — ‘‘णेया’’ इत्यादिव्याख्यानं क्रियते — ‘‘णेया’’ ज्ञातव्या । का ?
3. shrī gommaṭasār karmakāṇḍ gāthā 257.
jathā kāl ar tap – parabhāv, karma nirjarai ras de jāy;
jini bhāvanitain hoy subhāv, karma jhaḍai, im doy gināv. 36.

Page 168 of 272
PDF/HTML Page 180 of 284
single page version

background image
‘णिज्जरा’ — bhāvanirjarā. te koṇ? nirvikār paramachaitanyarūp chitchamatkāranā anubhavathī
utpanna sahajānand jeno svabhāv chhe evo sukhāmr̥utarasanā āsvādarūp bhāv — te
bhāvanirjarā1 chhe. ‘जेण भावेण’ — je bhāvathī – jīvanā pariṇāmathī. shun thāy chhe? ‘सडदि’
jīrṇa thāy chhe – paḍī jāy chhe – gaḷī jāy chhe – nāsh pāme chhe. koṇ (nāsh pāme chhe)?
‘कम्मपुग्गलं’ karmarūpī shatruono nāsh karanār potānā shuddhātmāthī viparīt karmarūpī
pudgaladravya. kevun thaīne? ‘भुत्तरसं’ potānā udayano kāḷ prāpta thatān jīvane sānsārik sukh
ke duḥkharūpe phaḷ āpīne. kyā kāraṇe gaḷe chhe? ‘जहकालेण’ potānā samaye pākatī kerīnī
jem savipāk nirjarānī apekṣhāe antaraṅgamān nij shuddhātmānā anubhavarūp pariṇāmanā
bahiraṅg sahakārī kāraṇabhūt kāḷalabdhirūp yathākāḷe (nirjare chhe). mātra yathākāḷe ja nathī
nirjaratā, parantu ‘तवेण य’ akāḷe pakavelī kerīonī jem avipāk nirjarānī apekṣhāe
tapathī paṇ nirjare chhe – ke je tap samasta paradravyonī ichchhānā nirodharūp abhyantar hoy
chhe ane antaḥtattvanā, samvedananā sādhanabhūt anashan vagere bār prakāranun bahiraṅg hoy
chhe. ‘तस्सडणं’ karmanun je gaḷavun, te dravya - nirjarā chhe.
shaṅkāḥ — pahelān je ‘सडदि’ kahyun hatun tenāthī ja dravya - nirjarā āvī gaī, to pachhī
‘‘णिज्जरा’’ भाव निर्जरा । सा का ? निर्विकारपरमचैतन्यचिच्चमत्कारानुभूतिसञ्जातसहजानन्द-
स्वभावसुखामृतरसास्वादरूपो भाव इत्यध्याहारः । ‘‘जेण भावेण’’ येन भावेन जीवपरिणामेन ।
किं भवति ‘‘सडदि’’ विशीर्यते पतति गलति विनश्यति । किं कर्तृ ? ‘‘कम्मपुग्गलं’’
कर्मारिविध्वंसकस्वकीयशुद्धात्मनो विलक्षणं कर्मपुद्गलद्रव्यं । कथंभूतं ? ‘‘भुत्तरसं’’
स्वोदयकालं प्राप्य सांसारिकसुखदुःखरूपेण भुक्तरसं दत्तफलं । केन कारणभूतेन गलति ?
‘‘जहकालेण’’ स्वकालपच्यमानाम्रफलवत्सविपाकनिर्जरापेक्षया, अभ्यन्तरे निजशुद्धात्म-
संवित्तिपरिणामस्य बहिरंगसहकारिकारणभूतेन काललब्धिसंज्ञेन यथाकालेन, न केवलं
यथाकालेन ‘‘तवेण य’’ अकालपच्यमानानामाम्रादिफलवदविपाकनिर्जरापेक्षया, अभ्यन्तरेण
समस्तपरद्रव्येच्छानिरोधलक्षणेन बहिरंगेणान्तस्तत्त्वसंवित्तिसाधकसंभूतेनानशनादिद्वादशविधेन
तपसा चेति । ‘‘तस्सडणं’’ कर्म्मणो गलनं यच्च सा द्रव्यनिर्जरा । ननु पूर्वं यदुक्तं ‘‘सडदि’’
1. chothā guṇasthānathī bhāvanirjarā sharū thāy chhe, tethī te guṇasthānathī nirvikār chaitanyarūp chitchamatkāranā
anubhavathī utpanna sahajānandamay sukhāmr̥ut hoy chhe, em samajavun. shrī jayasenāchārya shrī pañchāstikāy
gāthā 163 nī ṭīkāmān kahe chhe ke ‘te anant sukhane bhavya jīv jāṇe chhe, upādeyapaṇe shraddhe chhe ane
potapotānā guṇasthān anusār anubhave chhe.’ (juo, gujarātī pañchāstikāy pā. – 241.)