धारणैकदेशेनापि सर्वत्र परिणमनं भवतीति कालद्रव्यं शेषद्रव्याणां परिणतेः सहकारिकारणं
भवति । कालद्रव्यस्य किं सहकारिकारणमिति ? यथाकाशद्रव्यमशेषद्रव्याणामाधारः स्वस्यापि,
तथा कालद्रव्यमपि परेषां परिणतिसहकारिकारणं स्वस्यापि । अथ मतं यथा कालद्रव्यं
स्वस्योपादानकारणं परिणतेः सहकारिकारणं च भवति तथा सर्वद्रव्याणि, कालद्रव्येण किं
प्रयोजनमिति ? नैवम्; यदि पृथग्भूतसहकारिकारणेनप्रयोजनं नास्ति तर्हि सर्वद्रव्याणां
साधारणगतिस्थित्यवगाहनविषये धर्माधर्माकाशद्रव्यैरपि सहकारिकारणभूतैः प्रयोजनं नास्ति ।
किञ्च, कालस्य घटिकादिवसादिकार्यं प्रत्यक्षेण दृश्यते; धर्मादीनां पुनरागमकथनमेव, प्रत्यक्षेण
किमपि कार्यं न दृश्यते; ततस्तेषामपि कालद्रव्यस्यैवाभावः प्राप्नोति । ततश्च
जीवपुद्गलद्रव्यद्वयमेव, च चागमविरोधः । किञ्च, सर्वद्रव्याणां परिणतिसहकारित्वं कालस्यैव
गुणः, घ्राणेन्द्रियस्य रसास्वादनमिवान्यद्रव्यस्य गुणोऽन्यद्रव्यस्य कर्तुं नायाति
द्रव्यसंकरदोषप्रसंगादिति ।
एक भागमां स्थित होवा छतां आखा आकाशमां परिणमन थाय छे.
शंकाः — काळद्रव्य बाकीनां बीजां द्रव्योनां परिणमनने सहकारी कारण थाय छे;
काळद्रव्यने परिणमनमां कोण सहकारी कारण थाय छे? समाधानः — जेम आकाशद्रव्य
बीजां बधां द्रव्योनो आधार छे अने पोतानो पण आधार छे, तेम काळद्रव्य पण बीजां
द्रव्योनां परिणमनमां सहकारी कारण छे अने पोताना परिणमनमां पण सहकारी कारण छे.
शंकाः — जेवी रीते काळद्रव्य पोताना परिणमनमां उपादानकारण छे अने
सहकारीकारण पण छे, तेम बधां द्रव्यो पण पोताना परिणमनमां उपादान अने सहकारी
कारण हो; ते द्रव्योना परिणमनमां काळद्रव्यनुं शुं प्रयोजन छे? समाधानः — एम नथी.
जो पोतानाथी भिन्न सहकारी कारणनुं प्रयोजन न होय तो सर्व द्रव्योनां सामान्य गति,
स्थिति अने अवगाहननी बाबतमां सहकारी कारणभूत एवां धर्म, अधर्म अने
आकाशद्रव्यनुं पण कोई प्रयोजन न रहे. वळी, काळद्रव्यनुं घडी, दिवस आदि कार्य तो
प्रत्यक्षपणे देखाय छे; पण धर्म वगेरे द्रव्योनुं तो आगमकथन ज छे, प्रत्यक्षपणे तेमनुं कोई
कार्य देखातुं नथी, तेथी काळद्रव्यनी पेठे तेमनो पण अभाव प्राप्त थाय; अने तो पछी
जीव अने पुद्गल बे ज द्रव्य रहे. पण ते तो (तेम मानवुं ते तो) आगमथी विरुद्ध छे.
वळी, सर्वद्रव्योने परिणमनमां सहकारी थवुं ए काळद्रव्यनो ज गुण छे; जेम घ्राणेन्द्रियथी
रसास्वाद थई शकतो नथी, तेम अन्य द्रव्यनो गुण अन्य द्रव्य द्वारा थई शकतो नथी केमके,
एम मानवाथी द्रव्यसंकररूप दोषनो प्रसंग आवे छे.
षड्द्रव्य-पंचास्तिकाय अधिकार [ ७३
10