परिस्पन्दलक्षणरूपया वा क्रियया तथैव दूरासन्नचलनकालकृतपरत्वापरत्वेन च लक्ष्यते ज्ञायते
यः, स परिणामक्रियापरत्वापरत्वलक्षण इत्युच्यते । अथ द्रव्यरूपनिश्चयकालमाह ।
स्वकीयोपादानरूपेण स्वयमेवपरिणममानानां पदार्थानां कुम्भकारचक्रस्याधस्तनशिलावत्,
शीतकालाध्ययने अग्निवत्, पदार्थपरिणतेर्यत्सहकारित्वं सा वर्त्तना भण्यते । सैव लक्षणं यस्य
स वर्त्तनालक्षणः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालः, इति व्यवहारकालस्वरूपं निश्चयकालस्वरूपं
च विज्ञेयम् ।
कश्चिदाह ‘‘समयरूप एव निश्चयकालस्तस्मादन्यः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालो
नास्त्यदर्शनात् ?’’ तत्रोत्तरं दीयते — समयस्तावत्कालस्तस्यैव पर्यायः । स कथं पर्याय इति
चेत् ? पर्यायस्तोत्पन्नप्रध्वंसित्वात् । तथाचोक्तं ‘‘समओ उप्पण्णं पद्धंसी’’ । स च पर्यायो
द्रव्यं विना न भवति, पश्चात्तस्य समयरूपपर्यायकालस्योपादानकारणभूतं द्रव्यं तेनापि
pariNAmathI – paryAyathI tathA ek pradeshathI bIje pradeshe chAlavArUp athavA gAy dohavI, rasoI
karavI vagere parispandarUp kriyAthI temaj dUr ke najIk chAlavArUp kALakRut paratva ane
aparatvathI te lakShit thAy chhe – jaNAy chhe; tethI te vyavahArakAL pariNAm, kriyA, paratva
ane aparatvalakShaNavALo kahevAy chhe.
have, dravyarUp nishchayakAL viShe kahe chhe — potAnA upAdAnarUpe svayamev pariNamatA
padArthone — kumbhAranA chAkaDAne pharavAmAn nIchenI shilAnA sahakArIpaNAnI peThe, ThanDImAn
abhyAs karatA vidyArthIne adhyayanamAn agninA sahakArIpaNAnI peThe — padArtha pariNatimAn
je sahakArIpaNun chhe tene ‘vartanA’ kahe chhe; e ‘vartanA’ jenun lakShaN chhe te, vartanAlakShaNavALo
kALANudravyarUp ‘nishchayakAL’ chhe.
e rIte vyavahArakAL ane nishchayakALanun svarUp jANavun.
koI kahe chhe ke, samayarUp ja nishchayakAL chhe; tenAthI bhinna bIjo kALANudravyarUp
nishchayakAL nathI, kemake te dekhavAmAn Avato nathI. teno uttar Ape chhe — pratham to samay
kALano ja paryAy chhe. samay kALano paryAy kevI rIte chhe? paryAy utpannadhvansI hoy chhe
tethI. tathA kahyun chhe ke ‘‘समओ१ उप्पण्ण पद्धंसी । (samay utpanna thAy chhe ane nAsh pAme
chhe.)’’ ane te paryAy dravya vinA hoto nathI. te samayarUp paryAyakALanA upAdAnakAraNarUp
1. shrI pravachanasAr gAthA 139 chhello bhAg.
ShaDdravya-panchAstikAy adhikAr [ 69