द्रव्यपरिवर्तनरूपः यः सः कालः भवेत् व्यवहारः ।
परिणामादिलक्ष्यः वर्त्तनालक्षणः च परमार्थः ।।२१।।
व्याख्या — ‘‘दव्वपरिवट्टरूवो जो’’ द्रव्यपरिवर्त्तरूपो यः ‘‘सो कालो हवेइ ववहारो’’
स कालो भवति व्यवहाररूपः । स च कथंभूतः ? ‘‘परिणामादीलक्खो’’
परिणामक्रियापरत्वापरत्वेन लक्ष्यत इति परिणामादिलक्ष्यः । इदानीं निश्चयकालः कथ्यते
‘‘वट्टणलक्खो य परमट्ठो’’ वर्त्तनालक्षणश्च परमार्थकाल इति । तद्यथा — जीवपुद्गलयोः
परिवर्त्तो नवजीर्णपर्यायस्तस्य या समयघटिकादिरूपा स्थितिः स्वरूपं यस्य स भवति
द्रव्यपर्यायरूपो व्यवहारकालः । तथाचोक्तं संस्कृतप्राभृतेन — ‘‘स्थितिः कालसंज्ञका’’ तस्य
पर्यायस्य सम्बन्धिनी याऽसौ समयघटिकादिरूपा स्थितिः सा व्यवहारकालसंज्ञा भवति, न
च पर्याय इत्यभिप्रायः । यत एव पर्यायसम्बन्धिनी स्थितिर्व्यवहारकालसंज्ञां भजते तत एव
जीवपुद्गलसम्बन्धिपरिणामेन पर्यायेण तथैव देशान्तरचलनरूपया गोदोहनपाकादि-
gAthA 21
gAthArtha — je dravyonA parivartanarUp chhe (arthAt dravyaparivartananI sthitirUp chhe)
ane pariNAmAdithI lakShit thAy chhe te vyavahArakAL chhe; vartanA lakShaNavALo je kAL chhe
te nishchayakAL chhe.
TIkA — ‘‘दव्वपरिवट्टरूवो जो’’ je dravyanA parivartanarUp chhe (arthAt dravyanA paryAy
sAthe sambandhavALI kALAvadhirUp chhe) ‘‘सो कालो हवेइ ववहारो’’ te kAL vyavahArarUp chhe. ane
te kevo chhe? ‘‘परिणामादीलक्खो’’ pariNAm, kriyA, paratva ane aparatvathI lakShit thAy chhe
– jaNAy chhe, tethI te pariNAmAdithI lakShya chhe.
have, nishchayakAL viShe kahevAmAn Ave chhe. वट्टणलक्खो य परमट्ठो’’ je vartanalakShaNavALo
chhe te paramArthakAL chhe.
te spaShTa karavAmAn Ave chhe — jIv ane pudgalanA parivartanarUp je navI ane
jUnI paryAy tenI samay – ghaDI ityAdirUp ‘sthiti’ jenun svarUp chhe, te dravyaparyAyarUp
vyavahArakAL chhe. sanskRitabhAShAmAn paN te ja kahyun chhe – ‘‘स्थितिः कालसंज्ञकाः (sthitine kAL
evI sangnA chhe).’’ te paryAy sAthe sambandhavALI je samay, ghaDI vagererUp sthiti chhe te ‘sthiti’
vyavahArakAL chhe. (pudgalAdinA parivartanarUp) paryAy vyavahArakAL nathI – evo abhiprAy
chhe. paryAyasambandhI sthitine vyavahArakAL evun nAm maLe chhe, tethI ja jIv ane pudgalanA
68 ]
bRuhad – dravyasangrah