Page 37 of 192
PDF/HTML Page 61 of 216
single page version
mithyAdRuShTi jIv unhen anukUl-pratikUl mAnakar unase main sukhI-
dukhI hUn, aisI kalpanA dvArA rAg-dveSh, AkulatA karatA hai .
dhan, yogya strI, putrAdikA sanyog honese rati karatA hai; rog,
nindA, nirdhanatA, putra-viyogAdi honese arati karatA hai; puNya-
pAp donon bandhanakartA hain; kintu aisA na mAnakar puNyako
hitakArI mAnatA hai; tattvadRuShTise to puNya-pAp donon ahitakar
hI hain; parantu agnAnI aisA nirdhArarUp nahIn mAnatA–yah
bandhatattvakI viparIt shraddhA hai .
abhAv vah vairAgya hai, aur vah sukhake kAraNarUp hai; tathApi
agnAnI jIv use kaShTadAtA mAnatA hai–yah samvaratattvakI viparIt
shraddhA hai
Page 38 of 192
PDF/HTML Page 62 of 216
single page version
rokatA, aur (nirAkulatA) AkulatAke abhAvako (shivarUp)
mokShakA svarUp (na joy) nahIn mAnatA . (yAhI) is (pratItijut)
mithyA mAnyatA sahit (kachhuk gnAn) jo kuchh gnAn hai (so) vah
(dukhadAyak) kaShTa denevAlA (agnAn) agRuhIt mithyAgnAn hai –aisA
(jAn) samajhanA chAhie .
nirjarA kahA jAtA hai; yah nishchayasamyagdarshan pUrvak hI ho
sakatI hai . gnAnAnandasvarUpamen sthir honese shubh-ashubh ichchhAkA
nirodh hotA hai, vah tap hai . tap do prakArakA hai; (1) bAlatap,
(2) samyaktap; agnAnadashAmen jo tap kiyA jAtA hai vah
bAlatap hai, usase kabhI sachchI nirjarA nahIn hotI; kintu
AtmasvarUpamen samyakprakArase sthiratA-anusAr jitanA shubh-
ashubh ichchhAkA abhAv hotA hai vah sachchI nirjarA hai-samyaktap
hai; kintu mithyAdRuShTi jIv aisA nahIn mAnatA . apanI ananta
gnAnAdi shaktiko bhUlakar parAshrayamen sukh mAnatA hai, shubhAshubh
ichchhA tathA pAnch indriyonke viShayonkI chAhako nahIn rokatA–yah
nirjarAtattvakI viparIt shraddhA hai .
vahI sachchA sukh hai . kintu agnAnI aisA nahIn mAnatA .
Page 39 of 192
PDF/HTML Page 63 of 216
single page version
avatAr dhAraN karanA paDatA hai –ityAdi . isaprakAr mokShadashAmen
nirAkulatA nahIn mAnatA yah mokShatattvakI viparIt shraddhA hai .
hai . upadeshAdi bAhya nimittonke Alamban dvArA use navIn grahaN
nahIn kiyA hai; kintu anAdikAlIn hai, isaliye use agRuhIt
(svAbhAvik-nisargaj) mithyAgnAn kahate hain
sahit (pravRutta) pravRutti karatA hai (tAko) use (mithyAcharitta)
agRuhIt mithyAchAritra (jAno) samajho . (yon) is prakAr (nisarga)
agRuhIt (mithyAtvAdi) mithyAdarshan, mithyAgnAn aur
mithyAchAritrakA [varNan kiyA gayA ] (ab) ab (je) jo (gRuhIt)
gRuhIt [mithyAdarshan, gnAn, chAritra ] hai (teh) use (suniye)
suno .
mithyAchAritra kahA jAtA hai . in tInonko dukhakA kAraN jAnakar
tattvagnAn dvArA inakA tyAg karanA chAhiye
Page 40 of 192
PDF/HTML Page 64 of 216
single page version
karatA hai, vah (chir) ati dIrghakAl tak (darshanamoh)
mithyAdarshan (ev) hI (poShain) poShatA hai . (jeh) jo (antar)
antaramen (rAgAdik) mithyAtva-rAg-dveSh Adi (dharain) dhAraN karatA
hai aur (bAhar) bAhyamen (dhan ambaratain) dhan tathA vastrAdise
(saneh) prem rakhatA hai, tathA (mahat bhAv) mahAtmApanekA bhAv
(lahi) grahaN karake (kuling) mithyAveShonko (dhArain) dhAraN karatA
hai, vah (kuguru) kuguru kahalAtA hai aur vah kuguru (janmajal)
sansArarUpI samudramen (upalanAv) pattharakI naukA samAn hai .
kuguru, kudev aur kudharmakA sevan hI gRuhIt mithyAdarshan
kahalAtA hai .
makAnAdi bahirang parigrah hain . jo vastrAdi sahit hone par bhI
apaneko jinalingadhArI mAnate hain ve kuguru hain . ‘‘jinamArgamen tIn
Page 41 of 192
PDF/HTML Page 65 of 216
single page version
muniling, dUsarA utkRuShTa shrAvakarUp dasavIn-gyArahavIn pratimAdhArI
shrAvakaling aur tIsarA AryikAonkA rUp–yah striyonkA
ling,–in tInake atirikta koI chauthA ling samyagdarshan svarUp
nahIn hai; isaliye in tInake atirikta anya lingonko jo
mAnatA hai, use jinamatakI shraddhA nahIn hai; kintu vah mithyAdRuShTi
hai . (darshanapAhuD gAthA 18)’’ isaliye jo kulingake dhArak hain,
mithyAtvAdi antarang tathA vastrAdi bahirang parigrah sahit hain,
apaneko muni mAnate hain, manAte hain ve kuguru hain . jis prakAr
pattharakI naukA DUb jAtI hai tathA usamen baiThane vAle bhI DUbate
hain; usIprakAr kuguru bhI svayam sansAr-samudramen DUbate hain aur
unakI vandanA tathA sevA-bhakti karanevAle bhI anant sansAramen
DUbate hain arthAt kugurukI shraddhA, bhakti, pUjA, vinay tathA
anumodanA karanese gRuhIt mithyAtvakA sevan hotA hai aur usase
jIv anantakAl tak bhav-bhramaN karatA hai
Page 42 of 192
PDF/HTML Page 66 of 216
single page version
gadA Adi sahit (chihna chIn) chihnonse pahichAne jAte hain (te)
ve (kudev) jhUThe dev hain, (tinakI) un kudevonkI (ju) jo
(shaTh) mUrkha (sev karat) sevA karate hain, (tin) unakA
(bhavabhramaN) sansAramen bhramaN karanA (na chhev) nahIn miTatA .
pahichAnA jA sakatA hai ve ‘kudev’
sansArakA anta nahIn kar sakate arthAt anantakAl tak unakA
bhavabhramaN nahIn miTatA
vaimAnik, kudev–hari, har shItalAdi; adev–pIpal, tulasI,
lakaDabAbA Adi kalpitadev, jo koI bhI sarAgI dev-devI hain ve
vandan-pUjan ke yogya nahIn hain
Page 43 of 192
PDF/HTML Page 67 of 216
single page version
(maraN khet) maraNakA sthAn (darvit) dravyahinsA (samet) sahit
(je) jo (kriyA) kriyAen [ hain ] (tinhain) unhen (kudharma) mithyAdharma
(jAnahu) jAnanA chAhiye . (tin) unakI (saradhai) shraddhA karanese
(jIv) AtmA-prANI (lahai asharma) dukh pAte hain . (yAkUn) is
kuguru, kudev aur kudharmakA shraddhAn karaneko (gRuhIt mithyAtva)
gRuhIt mithyAdarshan jAnanA, (ab gRuhIt) ab gRuhIt (agnAn)
mithyAgnAn (jo hai) jise kahA jAtA hai usakA varNan (sun)
suno .
dharma mAnA jAtA hai, use kudharma kahate hain . jo jIv us
kudharmakI shraddhA karatA hai vah dukh prApta karatA hai . aise mithyA
guru, dev aur dharmakI shraddhA karanA use ‘‘gRuhIt mithyAdarshan’’
kahate hain . vah paropadesh Adi bAhya kAraNake Ashrayase grahaN
kiyA jAtA hai; isaliye ‘‘gRuhIt’’ kahalAtA hai . ab gRuhIt
mithyAgnAnakA varNan kiyA jAtA hai
Page 44 of 192
PDF/HTML Page 68 of 216
single page version
AdikI (poShak) puShTi karanevAle (kapilAdi rachit) kalpanAon
dvArA svechchhAchArI Adike rache hue (aprashasta) mithyA (samasta)
samasta (shrutako) shAstronkA (abhyAs) paDhanA-paDhAnA, sunanA aur
sunAnA (so) vah (kubodh) mithyAgnAn [hai; vah ] (bahu) bahut
(trAs) dukhako (den) denevAlA hai .
viShay-kaShAyAdikI puShTi karanevAle kuguruonke rache hue sarva
prakArake mithyA shAstronko dharma buddhise likhanA-likhAnA, paDhanA-
paDhAnA, sunanA aur sunAnA use gRuhIt mithyAgnAn kahate hain .
Page 45 of 192
PDF/HTML Page 69 of 216
single page version
hai .
kathan karen, athavA (5) jagatakA koI kartA-hartA tathA niyantA hai
aisA varNan karen, athavA (6) dayA, dAn, mahAvratAdik shubharAg –jo
ki puNyAsrav hai, parAshray hai usase tathA sAdhuko AhAr deneke
shubhabhAvase sansAr parit (alpa, maryAdit) honA batalAyen tathA
upadesh deneke shubhabhAvase paramArtharUp dharma hotA hai –ityAdi anya
dharmiyonke granthommen jo viparIt kathan hain, ve ekAnta aur aprashasta
honeke kAraN kushAstra hain; kyonki unamen prayojanabhUt sAt tattvonkI
yathArthatA nahIn hai . jahAn ek tattvakI bhUl ho, vahAn sAton tattvakI
bhUl hotI hI hai, aisA samajhanA chAhiye
ichchhA karake (dehadAh) sharIrako kaShTa denevAlI (Atam anAtmake)
AtmA aur paravastuonke (gnAnahIn) bhedagnAnase rahit (tan)
sharIrako (chhIn) kShIN (karan) karanevAlI (vividh vidh) anek
prakArakI (je je karanI) jo-jo kriyAen hain, ve sab (mithyAchAritra)
mithyAchAritra hain .
Page 46 of 192
PDF/HTML Page 70 of 216
single page version
kaShAyake vashIbhUt hokar sharIrako kShIN karanevAlI anek prakArakI
kriyAen karatA hai, use ‘‘gRuhIt mithyAchAritra’’ kahate hain
(hit) kalyANake (panth) mArgamen (lAg) lag jAo, (jagajAl)
sansArarUpI jAlamen (bhramaNako) bhaTakanA (dehu tyAg) chhoD do,
Page 47 of 192
PDF/HTML Page 71 of 216
single page version
(supAg) bhalI-bhAnti lIn ho jAo .
mithyAdarshan-gnAn-chAritrakA tyAg karake AtmakalyANake mArgamen
laganA chAhiye . shrI paNDit daulatarAm jI apane AtmAko
sambodhan karake kahate hain ki –he Atman ! parAshrayarUp sansAr
arthAt puNya-pApamen bhaTakanA chhoDakar sAvadhAnIse AtmasvarUpamen
lIn ho
bhog rahA hai . jab tak dehAdise bhinna apane AtmAkI sachchI pratIti
tathA rAgAdikA abhAv na kare, tab tak sukh-shAnti aur AtmAkA
uddhAr nahIn ho sakatA .
yathArtha pratIti, (3) sva-parake svarUpakI shraddhA, (4) nij
shuddhAtmAke pratibhAsarUp AtmAkI shraddhA,–in chAr lakShaNonke
avinAbhAvasahit satya shraddhA (nishchay samyagdarshan) jab tak jIv
pragaT na kare, tab tak jIv (AtmAkA) uddhAr nahIn ho sakatA
arthAt dharmakA prArambha bhI nahIn ho sakatA aur tab tak AtmAko
anshamAtra bhI sachchA atIndriy sukh pragaT nahIn hotA .
Page 48 of 192
PDF/HTML Page 72 of 216
single page version
viparIt shraddhA honese gnAnAvaraNI Adi dravyakarma, sharIrAdi nokarma
tathA puNya-pAp-rAgAdi malinabhAvommen ekatAbuddhi-kartAbuddhi hai aur
isaliye shubharAg tathA puNya hitakar hai; sharIrAdi parapadArthonkI
avasthA (kriyA) main kar sakatA hUn, par mujhe lAbh-hAni kar sakatA
hai, tathA main parakA kuchh kar sakatA hUn–aisI mAnyatAke kAraN use
sat-asatkA vivek hotA hI nahIn . sachchA sukh tathA hitarUp
shraddhA-gnAn-chAritra apane AtmAke hI Ashrayase hote hain, is
bAtakI bhI use khabar nahIn hotI .
mithyAtvAdi mahAn doShonko poShaN karaneevAlI honese dukhadAyak
hai, ananta sansAr-bhramaNakA kAraN hai . jo jIv usakA sevan
karatA hai, use kartavya samajhatA hai vah durlabh manuShya-jIvanako
naShTa karatA hai .
abhyAs karake athavA kugurukA upadesh svIkAr karake gRuhIt
mithyAgnAn-mithyAshraddhA dhAraN karatA hai, tathA kumatakA anusaraN
karake mithyAkriyA karatA hai; vah gRuhIt mithyAchAritra hai . isaliye
jIvako bhalI-bhAnti sAvadhAn hokar gRuhIt tathA agRuhIt–donon
prakArake mithyAbhAv chhoDane yogya hain, tathA unakA yathArtha nirNay
karake nishchay samyagdarshan pragaT karanA chAhiye . mithyAbhAvonkA sevan
Page 49 of 192
PDF/HTML Page 73 of 216
single page version
anantakAl gamvA diyA; isaliye ab sAvadhAn hokar AtmoddhAr
karanA chAhiye .
tattva :–jIv, ajIv, Asrav, bandha, samvar, nirjarA aur mokSha .
dravya :–jIv, pudgal, dharma, adharma, AkAsh aur kAl .
mithyAdarshan :–gRuhIt, agRuhIt .
mithyAgnAn :–gRuhIt (bAhyakAraN prApta), agRuhIt (nisargaj) .
mithyAchAritra :– gRuhIt aur agRuhIt .
mahAdukh :–svarUp sambandhI agnAn; mithyAtva .
vimAnavAsI :–kalpopapanna aur kalpAtIt .
shaktiyonkA ekasAth prakAshit honA . (AtmA sadaiv sva-
rUpase hai aur par-rUpase nahIn hai, aisI jo dRuShTi vah
anekAntadRuShTi hai .)
AtmA :–jAnane-dekhane athavA gnAn-darshan shaktivAlI vastuko
pariNamit ho use jIv athavA AtmA kahate hain .
Page 50 of 192
PDF/HTML Page 74 of 216
single page version
dravyahinsA :–tras aur sthAvar prANiyonkA ghAt karanA .
mUrtik :– rUp, ras, gandha aur sparsha sahit vastu .
Page 51 of 192
PDF/HTML Page 75 of 216
single page version
prasangamen to mokShamArgake pradarshak suguruse tAtparya hai .
gRuhIt-mithyAgnAn, gRuhIt-mithyAchAritra evan jIvAdi chhah
dravya–in sabake lakShaN batalAo .
hai, vah batalAo .
huI vAstavikatA, mRutyukAlamen jIv nikalate hue dikhAI nahIn
detA usakA kAraN, mithyAdRuShTikI ruchi, mithyAdRuShTikI
aruchi, mithyAdarshan-gnAn-chAritrakI sattAkA kAl;
mithyAdRuShTiko dukh denevAlI vastu, mithyA-dhArmik kArya
karane-karAne vA usamen sammat honese hAni tathA sAt
tattvonkI viparIt shraddhAke prakArAdikA spaShTa varNan karo .
Page 52 of 192
PDF/HTML Page 76 of 216
single page version
kAraN darshAo .
hai ? rAg to bAdhak hI hai, tathApi vyavahAr mokShamArgako
arthAt (shubharAgako) nishchayakA hetu kyon kahA hai?
Page 53 of 192
PDF/HTML Page 77 of 216
single page version
Page 54 of 192
PDF/HTML Page 78 of 216
single page version
(shivamAnhi) mokShamen (na) nahIn hai, (tAtain) isaliye (shivamag)
mokShamArgamen (lAgyo) laganA (chahiye) chAhiye . (samyagdarshan-gnAn-
charan) samyagdarshan-gnAn-chAritra in tInonkI ekatA vah (shivamag)
mokShakA mArga hai . (so) us mokShamArgakA (dvividh) do prakArase
(vichAro) vichAr karanA chAhiye ki (jo) jo (satyAratharUp)
vAstavik svarUp hai (so) vah (nishchay) nishchay-mokShamArga hai aur
(kAraN) jo nishchay-mokShamArgakA nimittakAraN hai (so) use
(vyavahAro) vyavahAr-mokShamArga kahate hain .
samyak bhAvashrutagnAn hotA hai aur nishchayanay tathA vyavahAranay
–yah donon samyak shrutagnAnake avayav (ansh) hain; isaliye
mithyAdRuShTiko nishchay yA vyavahAranay ho hI nahIn sakate; isaliye
‘‘vyavahAr pratham hotA hai aur nishchayanay bAdamen pragaT hotA
hai’’–aisA mAnanevAleko nayonke svarUpakA yathArtha gnAn nahIn hai .
nirapekShanay huA aur yadi pahale akelA vyavahAranay ho to
agnAnadashAmen samyagnay mAnanA paDegA; kintu ‘‘nirapekShAnayA mithyA
sApekShAvastu terthakRut’’ (AptamImAnsA shlok–108) aisA
AgamakA vachan hai; isaliye agnAnadashAmen kisI jIvako
vyavahAranay nahIn ho sakatA; kintu vyavahArAbhAs athavA
nishchayAbhAsarUp mithyAnay ho sakatA hai .
Page 55 of 192
PDF/HTML Page 79 of 216
single page version
shAstra-gurukI shraddhA sambandhI rAgamishrit vichAr tathA
mandakaShAyarUp shubhabhAv–jo ki us jIvako pUrvakAlamen thA, use
bhUtanaigamanayase vyavahArakAraN kahA jAtA hai . (paramAtmaprakAsh,
adhyAy 2 gAthA 14 kI TIkA) . tathA usI jIvako
nishchayasamyagdarshanakI bhUmikAmen shubharAg aur nimitta kis prakArake
hote hain, unakA sahacharapanA batalAneke liye vartamAn shubharAgako
vyavahAramokShamArga kahA hai, aisA kahanekA kAraN yah hai ki usase
bhinna prakArake (viruddha) nimitta us dashAmen kisIko ho nahIn
sakate . –is prakAr nimitta-vyavahAr hotA hai; tathApi vah yathArtha
kAraN nahIn hai .
vyavahArake Ashrayase sukh pragaT nahIn ho sakatA .
mokShamArga prakAshak dehalI, pRuShTha 462)
prarUpaNA kI hai vah nishchayamokShamArga hai tathA jahAn jo mokShamArga to
nahIn hai; kintu mokShamArgakA nimitta hai athavA sahachArI hai, vahAn use
upachArase mokShamArga kahen to vah vyavahAramokShamArga hai; kyonki
nishchay-vyavahArakA sarvatra aisA hI lakShaN hai arthAt yathArtha nirUpaN
Page 56 of 192
PDF/HTML Page 80 of 216
single page version
nirUpaNakI apekShAse do prakArakA mokShamArga jAnanA . kintu ek
nishchayamokShamArga hai aur dUsarA vyavahAramokShamArga hai–is prakAr do
mokShamArga mAnanA mithyA hai
nishchay (samyaktva) samyagdarshan hai; (AparUpako) AtmAke
svarUpako (paradravyanatain bhinna) paradravyonse bhinna (jAnapanon) jAnanA
(so) vah (samyaggnAn) nishchay samyaggnAn (kalA) prakAsh (hai) hai .
(paradravyanatain bhinna) paradravyonse bhinna aise (AparUpamen) AtmasvarUpamen
(thir) sthiratApUrvak (lIn rahe) lIn honA so (samyakchArit)