ਸਮ੍ਯਗ੍ਜ੍ਞਾਨਕੇ ਭੇਦ, ਪਰੋਕ੍ਸ਼ ਔਰ ਦੇਸ਼ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ਕੇ ਲਕ੍ਸ਼ਣ
ਤਾਸ ਭੇਦ ਦੋ ਹੈਂ, ਪਰੋਕ੍ਸ਼ ਪਰਤਛਿ ਤਿਨ ਮਾਂਹੀਂ .
ਮਤਿ ਸ਼੍ਰੁਤ ਦੋਯ ਪਰੋਕ੍ਸ਼, ਅਕ੍ਸ਼ – ਮਨਤੈਂ ਉਪਜਾਹੀਂ ..
ਅਵਧਿਜ੍ਞਾਨ ਮਨਪਰ੍ਜਯ ਦੋ ਹੈਂ ਦੇਸ਼-ਪ੍ਰਤਚ੍ਛਾ .
ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਪਰਿਮਾਣ ਲਿਯੇ ਜਾਨੈ ਜਿਯ ਸ੍ਵਚ੍ਛਾ ..੩..
ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : – (ਤਾਸ) ਉਸ ਸਮ੍ਯਗ੍ਜ੍ਞਾਨਕੇ (ਪਰੋਕ੍ਸ਼) ਪਰੋਕ੍ਸ਼
ਔਰ (ਪਰਤਛਿ) ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ (ਦੋ) ਦੋ (ਭੇਦ ਹੈਂ) ਭੇਦ ਹੈਂ; (ਤਿਨ ਮਾਂਹੀਂ)
ਉਨਮੇਂ (ਮਤਿ ਸ਼੍ਰੁਤ) ਮਤਿਜ੍ਞਾਨ ਔਰ ਸ਼੍ਰੁਤਜ੍ਞਾਨ (ਦੋਯ) ਯਹ ਦੋਨੋਂ
(ਪਰੋਕ੍ਸ਼) ਪਰੋਕ੍ਸ਼ਜ੍ਞਾਨ ਹੈਂ . [ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵੇ ] (ਅਕ੍ਸ਼ ਮਨਤੈਂ) ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋਂ ਤਥਾ
ਮਨਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ (ਉਪਜਾਹੀਂ) ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਤੇ ਹੈਂ . (ਅਵਧਿਜ੍ਞਾਨ)
ਅਵਧਿਜ੍ਞਾਨ ਔਰ (ਮਨਪਰ੍ਜਯ) ਮਨਃਪਰ੍ਯਯਜ੍ਞਾਨ (ਦੋ) ਯਹ ਦੋਨੋਂ ਜ੍ਞਾਨ
(ਦੇਸ਼-ਪ੍ਰਤਚ੍ਛਾ) ਦੇਸ਼ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ (ਹੈਂ) ਹੈਂ; [ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਇਨ ਜ੍ਞਾਨੋਂਸੇ ] (ਜਿਯ)
ਜੀਵ (ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ ਪਰਿਮਾਣ) ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਔਰ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰਕੀ ਮਰ੍ਯਾਦਾ (ਲਿਯੇ) ਲੇਕਰ
(ਸ੍ਵਚ੍ਛਾ) ਸ੍ਪਸ਼੍ਟ (ਜਾਨੈ) ਜਾਨਤਾ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : – ਇਸ ਸਮ੍ਯਗ੍ਜ੍ਞਾਨਕੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹੈਂ–(੧) ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ ਔਰ
(੨) ਪਰੋਕ੍ਸ਼; ਉਨਮੇਂ ਮਤਿਜ੍ਞਾਨ ਔਰ ਸ਼੍ਰੁਤਜ੍ਞਾਨ ਪਰੋਕ੍ਸ਼ਜ੍ਞਾਨ੧ ਹੈਂ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ
ਵੇ ਦੋਨੋਂ ਜ੍ਞਾਨ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋਂ ਤਥਾ ਮਨਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਵਸ੍ਤੁਕੋ ਅਸ੍ਪਸ਼੍ਟ ਜਾਨਤੇ
ਹੈਂ . ਸਮ੍ਯਕ੍ਮਤਿ-ਸ਼੍ਰੁਤਜ੍ਞਾਨ ਸ੍ਵਾਨੁਭਵਕਾਲਮੇਂ ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ ਹੋਤੇ ਹੈਂ; ਉਨਮੇਂ
ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ ਔਰ ਮਨ ਨਿਮਿਤ੍ਤ ਨਹੀਂ ਹੈਂ . ਅਵਧਿਜ੍ਞਾਨ ਔਰ ਮਨਃਪਰ੍ਯਯਜ੍ਞਾਨ
ਦੇਸ਼ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼੨ ਹੈਂ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜੀਵ ਇਨ ਦੋ ਜ੍ਞਾਨੋਂਸੇ ਰੂਪੀ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯ,
੧. ਜੋ ਜ੍ਞਾਨ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋਂ ਤਥਾ ਮਨਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਵਸ੍ਤੁਕੋ ਅਸ੍ਪਸ਼੍ਟ ਜਾਨਤਾ ਹੈ,
ਉਸੇ ਪਰੋਕ੍ਸ਼ਜ੍ਞਾਨ ਕਹਤੇ ਹੈਂ .
੨. ਜੋ ਜ੍ਞਾਨ ਰੂਪੀ ਵਸ੍ਤੁਕੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯ-ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ-ਕਾਲ ਔਰ ਭਾਵਕੀ ਮਰ੍ਯਾਦਾ
ਪੂਰ੍ਵਕ ਸ੍ਪਸ਼੍ਟ ਜਾਨਤਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਦੇਸ਼ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ ਕਹਤੇ ਹੈਂ .
ਚੌਥੀ ਢਾਲ ][ ੯੭