Chidvilas-Gujarati (English transliteration). Nishchay; Paryayarthik Nayana Prakaro; Sukha Adhikar; Jivan Shakti; Prabhutva Shakti; Dravyanu Prabhutva, Gunanu Prabhutva; Paryayanu Prabhutva; Virya Shakti; Dravya Virya; Guna Virya; Paryaya Virya; Kshetra Virya.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 7

 

Page 47 of 113
PDF/HTML Page 61 of 127
single page version

vyavahAr
[ 47
vigere ekek guNamAn koI jaghanyautkRuShTapaNAthI pariNatibhed karavA,
ek vastunA nishchayvyavahAr pariNatithI bhed karavA
(e pramANe) te
sarve bhedabhAv, vyavahArapariNati (evA) bhed karavA. evI evI rIte
ekekanA bhed karavA te sarve bhedabhAv vyavahAr nAm pAme.
(3)
guN bandhAyA, guN chhUTyA, dravya bandhAyun, dravya chhUTyunevA sarve
bhAvone paN vyavahAr kahIe.
(4)
vaLI chirakALanA (vi)bhAvanA vashathI, svabhAv chhoDIne dravya-guN-
paryAyane anyabhAv kahIe. (jem ke) gnAnIne agnAnI, samyaktvIne
mithyAtvI, svasamayIne parasamayI, sukhIne dukhI; anant gnAn-darshan-
chAritra sukh-vIryane alparUp kahIe; gnAnane agnAn, samyaktvane
mithyAtva, sthirane chapaL, sukhane dukh, upAdeyane hey, amUrtikane
mUrtik, param shuddhane ashuddha, ekapradeshI pudgalane bahupradeshI, pudgalane
karmatva, ek chetanarUp jIvane mArgaNA-guNasthAnAdi jeTalI pariNati, vaDe
nirUpavo (te vyavahAr chhe); vaLI, ek jIvane puNya-pAp, Asrav-samvar
(
nirjarA)
bandh ane mokShapariNati vaDe nirUpavo (te), ane jeTalun
vachanapinDavaDe kathan chhe te sarva vyavahAr nAm pAme.
vaLI ek sAmAnyathIsamuchchayathI vyavahArano ATalo artha
jANavo;ATalo dravya vyavahAr jANavo ke, je bhAv vastu sAthe
avyApakarUp sambandhavALo hoyvastu sAthe vyApyavyApak (rUp) ekamek
sambandhavALo na hoy te vyavahAr nAm pAmeAvun vyavahAr bhAvanun kathan
dvAdashAng viShe chAlyun chhe te jANavun.
A pramANe vyavahAranun svarUp kahyun.

Page 48 of 113
PDF/HTML Page 62 of 127
single page version

48 ]
chiddavilAs
nishchay
जेसिं गुणाणं पचयं, णियसहावं च अभेयभावं च
दव्वपरिणमणाधिणं तण्णिच्छयं भणियं ववहारेण ।।
येषां गुणानां प्रचयं, निजस्वभावं च अभेदभावं च
द्रव्यपरिणमनाधीनं, तं निश्चयं भणितं व्यवहारेण ।।
येषां गुणानां प्रचयं एकसमूहं तं निश्चयं पुनः येषां द्रव्य-गुण-पर्यायाणां
निजस्वभावं निजजातिस्वरूपं तं निश्चयं पुनः येषां द्रव्य-गुणानां गुणशक्ति
पर्यायाणां यं अभेदभावं एकप्रकाशं तं निश्चयं पुनर्येषां द्रव्याणां यं
द्रव्यपरिणमनाधीनं तस्य द्रव्यस्य परिणाम आश्रयं भावं तं निश्चयं, एतादृशं
निश्चयं व्यवहारेण वचनद्वारेण भणितं वर्णितं
(1) je nij anant guNo (chhe) teno je paraspar ek ja samUh
punj te nishchayanun rUp jANavun. (2) ek nij dravyanA anant guN-
paryAyonun je kevaL nij jAti svarUp te paN nishchayanun rUp jANavun. (3)
ek nij dravyanA anant guNone ek kahevA (tem ja) guNanA anant
paryAyone je ek ja svarUpathI bhAvavA; (4) te ja dravyane (AdhIn)
pariNAm pariName, anya pariNAm na pariName
e nishchay jANavo; evA
evA bhAvone vachanadvArathI nishchay sangnA kahI.
bhAvArtha(1) he sant! A nij nij anant guNo maLIne
je ek pinD (rUp) bhAv-ek (rUp) sambandh ja (chhe), tene guNano punj
kahIe; te guN-punjane vastu evun nAm kahIe. A vastutva evun nAm
guNanA punj sivAy bIjA kone kahIe? e guN
punjane vastu kahIe;
mATe A vastune nishchayasangnA jANavI.
AtmAvalokan gAthA 11 tathA TIkA

Page 49 of 113
PDF/HTML Page 63 of 127
single page version

nishchay[ 49
(2) vaLI, je je guN je je svarUpane dhAraN karIne UpajyA
chhe te sarve potapotAnA rUpane dhare; guN bIjA guNothI potAnA judA
rUpe anAdi anant rahe chhe.
Avun je judun rUp tene nij jAti kahIe.
potAthI pote anAdi nidhan chhe, te rUp koI bIjAkoI rUpsAthe na
maLe. vaLI, je rUp te ja guN, je guN te ja svarUpAvun je chhe
(te) tAdAtmya lakShaN (chhe). vaLI jo koI te rUp nAsti chintave to
(teNe) guNanI nAsti chintavI. e pramANe je potapotAnun rUp chhe, te
rUpane nij jAti
svabhAvarUp kahIe, evA nijarUpane nishchay sangnA
kahIe.
(3) vaLI, anant guNonA ek punjabhAvane dekhavo, paN (guNane)
judA na dekhavA; tem ja anant shakti vaDe je guN chhe te ek guNane
ja dekhavo, te shaktine ja na dekhavI; tathA jaghanya utkRuShTa evA bhed na
dekhavA, te shaktine ekane ja dekhavI-Avun je abhed darshan
ek ja
rUpanun darshanchhe tene paN abhedadarshan (rUp) nishchay sangnA kahIe.
(4) vaLI, he sant! guNanA punj viShe to koI (judo) guN
nathIe vAt to nisandeh chheem ja chhe; parantu te bhAvano te guN
chhe, dravya-guN-paryAyane dhAraN karIne pariNAm vaDe pariName chhe. te bhAv
te guN
pariNAmathI judo nathI, parantu te ja bhAvarUp thaIne pariName chhe;
(te ahIn kahIe chhIe)jem pudgal vastu viShe skandh-karma-vikAr
koI guN to nathI, parantu te pudgal vastunA pariNAm te skandh-karma-
vikAr bhAvarUp svAng dharIne pariName chhe. bIjA koI dravyanA pariNAm
e (skandh
) karma-vikAr bhAvane dhAraN karIne pariNamatA nathI, paN A
ek pudgal ja te svAng dhAraN karIne varte chhee nisandeh chhe. evI
ja rIte A jIv vastunA pariNAm (paN) ranjak (malin), sankoch
vistAr, agnAn, mithyAdarshan, avirati Adi chetan-vikArarUpe thaIne
pariName chhe; evo chetanavikArabhAv to te chetanadravyanA pariNAm viShe

Page 50 of 113
PDF/HTML Page 64 of 127
single page version

50 ]
chiddavilAs
ja jovAmAn Ave chhe, achetan dravyanA pariNAm viShe te kadI jovAmAn
Avato nathI.
e vAt nisandeh chhe. e pramANe je vikArabhAv (chhe,
te) potapotAnA dravyanA pariNAm viShe ja thAy chhe, ane te te dravyanA
pariNAm Ashrit (ja te vikAr) hoy chhe,
te paN nishchay sangnA nAm
pAme iti nishchaya
vaLI, ‘च’ kArathI bIjA paN nishchayabhAv jANavA. (te prakAronun
varNan kare chhe)
(5) nij vastunI jeTalI parimiti (kShetra) chhe teTalI parimiti
viShe ja dravya-guN-paryAyanAn ja vyApya-vyApak, thaIne varte chhe, potapotAnI
sattA viShe ja vyApya vyApak thaIne anAdi anant rahe chhe.
ene paN
nishchay kahIe.
(6) vaLI, je bhAv je bhAvano pratipakShI-vairI hoy te tenI sAthe
ja vair kare, bIjA sAthe na kareene paN nishchay kahIe.
(7) je kAL viShe je kAI jem thavAnun chhe tem ja thAyene
paN nishchay kahIe chhIe.1
(8) vaLI, je je bhAvanI jevI jevI rIt vaMe pravartanA chhe
(te te bhAv) tevI tevI rIt pAmIne pariNameene paN nishchay
kahe chhe.
(9) ek potAnA svadravyanun paN nishchay nAm chhe.
(10) vaLI, ek prakAr A chhe ke ek guNanA rUpane mukhya
laIe tyAre bIjA sarve anant nij guNonun je rUp chhe te, te (ek)
guNarUpanA bhAv thAy chhe.
bhAvArtha :kahevAmAn to ek judun rUp laIne kahIe chhIe;
1. juo svAmI kArtikeyAnuprekShA gA. 321-2-3. samayasAr gA. 308 thI
311nI TIkA, pravachanasAr. gAthA 99 nI TIkA.

Page 51 of 113
PDF/HTML Page 65 of 127
single page version

nishchay[ 51
parantu te ja ek guNanun rUp chhe, (ane) te ja sarvano ras chhe. vaLI,
jo koI em ja mAne ke ‘anya rUp nathI, ek ja chhe,’ to tyAn
anartha Upaje chhe. jem ke ek gnAnaguN chhe, te gnAn viShe bIjA
guNanun rUp nathI
em jeNe mAnyun te puruShe gnAnane chetanarahit, tem
ja astitvavastutvajIvatva amUrtatva vagere sarva rahit mAnyun. parantu
em mAnatAn gnAnaguN kaI rIte rahyo? shA kAraNe rahyo? te na ja
rahyo. tethI ahIn e vAt siddha thaI ke je ek ek guNanun rUp
chhe te sarva svaras chhe (arthAt ek guNanA rUpamAn badhA guNonun rUp
abhedapaNe AvI jAy chhe), AvA sarva svarasane paN nishchay kahIe.
(12) vaLI, koI dravya (bIjA) koI dravya sAthe na maLe, koI
guN (bIjA) koI guN sAthe na maLe (ane) koI paryAy-shakti (bIjI)
koI paryAyashakti sAthe na maLe, Avo je amilanabhAv tene paN nishchay
kahIe.
nishchayano sAmAnya artha to ATalo kahIesankShepathI ATalo ja
artha jANavo. nij vastu sAthe je bhAv vyApyavyApakarUp ekamek
sambandhavALo hoy tene nishchay jANavo.
(13) kartA bhed viShe (tem ja) karma bhed viShe paN (ane) kriyA
bhed-viShe paNe traNey bhed viShe ek ja svabhAvane dekhavo; ek
bhAvanA e traN bhed nIpaje chhe,evo (je) ek bhAv (tene) paN
nishchay kahIe.
(14) svabhAv gupta chhe ke pragaTarUp pariName chhe (parantu) tenI
nAsti to nathI,Avo je astitvabhAv tene nishchay kahIe.
AvA AvA bhAvone nishchay sangnA jANavI. jinAgam viShe em
kahI chhe. e pramANe nishchayanun varNan pUrun thayun.

Page 52 of 113
PDF/HTML Page 66 of 127
single page version

52 ]
chiddavilAs
paryAyArthik nayanA prakAro
RUjusUtra nay kahIe chhIesamaye samaye je pariNati thAy
te sUkShma RUjusUtra (evo) bhed chhe (ane) lAmbA kALanI maryAdAvALo
je sthUL paryAy thAy tene sthUL RUjusUtra kahIe.
doSh rahit shuddha shabda kahevA tene shabdanay kahe chhe.
jeTalA shabda teTalA nay.
ek shabdanA anek arthomAnthI ek artha mukhya ArUDh thAy tene
samabhirUDh kahIe, jem ke go shabdanA anek artho chhe, parantu gAy
arthane viShe te samabhirUDh chhe. te samabhirUDhanA anek bhed chhe.
sAdirUDh,
anAdirUDh, sArthakarUDh, asArthakarUDh, bhedarUDh, abhedarUDh, vidhirUDh,
pratiShedh rUDh
ityAdi bhedo chhe.
jevo padArtha hoy tevun ja tenun nirUpaN karavun te evambhUtanay chhe.
jem ke इन्द्रतीति इन्द्रः न शक्रः (arthAt je shAsan kare chhe te indra
chhe, shakra nathI em kahevun) te evambhUt chhe.
(have) paryAyArthik nayanA chha bhed chhe; (te kahe chhe-)
(1) anAdi nitya paryAy, jem ke nitya meru Adi.
(2) sAdinitya paryAy, jem ke siddha paryAy.
(3) sattAne gauN karIne utpAd-vyayagrAhakasvabhAv
anityashuddhaparyAyArthik; jem ke paryAyo samaye samaye vinAshI chhe.
juo, AlApapaddhati pRu. 59 thI 63; nayachakra pRu. 67.

Page 53 of 113
PDF/HTML Page 67 of 127
single page version

paryAyArthik nayanA prakAro[ 53
(4) sattAsApekSha svabhAv anitya ashuddha paryAyArthik; jem ke
paryAy ek samayamAn trayAtmak chhe.
(5) karmopAdhi nirapekSha svabhAv anitya shuddha paryAyArthik, jem
ke sansArI jIvonA paryAyo siddhaparyAyasadrash shuddha chhe.
(6) karmopAdhi sApekSha vibhAv anitya ashuddha paryAyArthik; jem
ke sansArI jIvone janma-maraN chhe.
paryAyArthik nayanA A chha bhed chhe.
pRu. 43 thI sharU karIne ahIn sudhI naigam, sangrah, vyavahAr,
RUjUsUtra, shabda, samabhirUDh ane evambhUt e sAt nayonun varNan karyun ].
A nayomAn pahelA pahelAno nay pachhInA nayanI apekShAe virUddha
mahAviShayavALo chhe, ane pachhI pachhInA nay pahelA nayanI apekShAe
sUkShma-alpa anukUL viShayavALA chhe. [A sambandhI ghaNo sundar
khulAso
tattvArtharAjavArtik pRu. 493-4mAn karyo chhe. TUkamAn tenI samajaN A
pramANe
jem ke ek pakShIno avAj sAmbhaLIne ek mANase kahyun
ke A nagaramAn pakShI bole chhe1, bIjAe kahyunA nagaranA ek jhAD
upar pakShI bole chhe2. trIjAe kahyunjhADanI moTI DAL upar pakShI
bole chhe3. chothAe kahyunnAnI DALI upar pakShI bole chhe4.
pAnchamAe kahyunDALInA ek bhAg upar besIne pakShI bole chhe5.
chhaThThAe kahyunpakShI potAnA sharIramAn bole chhe6, ane sAtamAe kahyun
pakShI potAnA kanThamAn bole chhe7. jem A draShTAntamAn pakShInA bolavAnun
sthAn pahelAn moTun batAvyun chhe ane pachhI krame krame ochhun thatun jAy chhe
tem naigamathI evambhUt sudhInA sAt nayamAn paN samajavun. naigam nayano
viShay sauthI vadhAre chhe ane evambhUt nayano viShay sauthI alpa chhe.
A apekShAe kahyun ke pahelA pahelA nayano viShay mahAn chhe ane pachhI
pachhInA nayano viShay sUkShma-alpa chhe. vaLI, pahelA naye jeTalA padArthono
AlAp

Page 54 of 113
PDF/HTML Page 68 of 127
single page version

54 ]
chiddavilAs
viShay karyo chhe teTalA padArthone bIjo nay viShay karato nathI. A
apekShAe pahelA pahelAnA nayo viruddha mahA viShayavALA chhe, ane
pachhInA naye je padArthano viShay karyo chhe te padArtho pahelA nayanA
viShayamAn garbhit chhe, tethI pachhI pachhInA nayo alpa anukUL viShayavALA
chhe. visheSh mATe juo, tattvArtharAjavArtik.
e pramANe nayonA prakAronun varNan karIne tenun phal batAvatAn
granthakAr kahe chhe ke naypramAN dvArA sukh thAy chhe.]
sukh adhiAkAr
A naypramAN dvArA yuktithI shivasAdhan thAy chhe, ane tenAthI
anantaguNo shuddha thAy chhe. te anant guNanI shuddhatAnun phaL sukh chhe, te
kahIe chhIe
sva vastune dekhatAn, jANatAn, pariNamatAn sukh thAy, Anand thAy;
te anupam, abAdhit, akhanDit, anAkuL (ane) svAdhIn chhe, (te)
sarva dravya-guN-paryAyanun sarvasva chhe. jem sarva udyam phaL vinA vRuthA hoy.
phaL yukta kAryakArI hoy, tem sukh kAryakArI vastu chhe.
e pramANe sukhadhikAr pUro thayo.

Page 55 of 113
PDF/HTML Page 69 of 127
single page version

[ 55
jIvan shakit
jIvanashakti kahIe chhIe
A AtmA anAdinidhan chhe, anant guNayukta chhe, ek ek
guNamAn anantashakti chhe. pratham jIvanashakti chhe; A AtmAne kAraNabhUt
chaitanyamAtra bhAv chhe, te bhAvane dhAraN karanArI jIvanashakti chhe.
1 te
jIvanashakti vaDe je jIvyo, jIve chhe ane jIvashe tene jIv kahIe. A
jIvanashakti chitprakAshathI shobhAyamAn dravya viShe chhe, guN viShe chhe,
paryAy viShe chhe. tethI te sarve jIv thayA. (dravya-guN-paryAy traNe thaIne)
jIv to ek chhe, jo jIv traN bhedamAn hoy to tenA traN prakAr thaI
jAy. paN em to nathI. dravya-guN-paryAy jIvanI avasthA chhe ane jIv
e traNerUp ek vastu chhe. jem (vastunA) anant (guNomAn) guN bhed
chhe tem jIvamAn bhed nathI, jIvanun svarUp abhed chhe.
ahIn koI prashna kare chhe kejIv abhedarUp chhe, to bhed vinA
abhed kaI rIte thayun?jo guN anant na hot to dravya na hot, paryAy
na hot, to jIv vastu paN na hot. mATe dravya-guN-paryAyanA bhed
kahevAthI abhed siddha thAy chhe.
tenun samAdhAnhe shiShya! bhed vagar abhed to na hoy, paN
bhed vastunun ang chhe. anek ang vaDe ek vastu kahIe. tenun draShTAnt
jem ek nagar chhe temAn ghaNA mahollA chhe ane te mahollAmAn ghaNAn
ghar chhe. tyAn te (mahollA, makAn vagere) judAn judAn angamAn to nagar
nathI (parantu) te sarvanA ek bhAvarUp nagar chhe. jem ek naranAn anek
ang chhe, (tyAn koI) ek angamAn nar nathI; sarva angarUp nar chhe.
tem dravyarUp guNarUp, paryAyarUp jIv nathI; jIv vastu dravya-guN-paryAyanun
1. gujarAtI samayasAr pRu. 503

Page 56 of 113
PDF/HTML Page 70 of 127
single page version

56 ]
chiddavilAs
ekatva chhe. jo ek angamAn jIv hoy to gnAnajIv, darshanajIve
pramANe anant guNo anant jIv thaI jAy. mATe anant guNano punj
jIvavastu chhe.
[vaLI jIvamAn ek chitishakti (chaitanyashakti) kahevAmAn AvI
chhe.] ahIn koI prashna kare kejo chetanA bhAvane (jIvanashaktinI
vyAkhyAmAn) jIvanun lakShaN kahyun, to chaitanyashakti judI shA mATe kahI?
tenun samAdhAn
chaitanyashakti je chhe te jaDanA abhAvathI chhe. 1ane
gnAnachetanA Adi anant chetanA sahit chhe. te anant chetanAnA prakAsharUp
chidshakti hoy to jIvanashakti rahe, chetanAnA abhAvathI jIvano
abhAv chhe. chetanA prakAsharUp chhe. anant guN
paryAy (rUp) chetanA
prANane dhAraN karIne jIvanashakti sadA jIve chhe. visheSh (rUpe jotAn) guN
tattva, paryAy tattva ane dravya tattva e traNe may jIvatattvane jIvanashakti
prakAshe chhe. te chetanA-lakShaNano prakAsh sadA prakAshit rahe to jIvatva nAm
pAme. mATe chetanAlakShaN jIvavastunun chhe; ane chidshakti judI kahI, te
chaitanyashakti potAnA anant prakAsharUp mahimAne dhAraN kare chhe te
batAvavA mATe (tene) judI kahI, paN (abhedapaNe)) dekhIe to te lakShaN
jIvanashaktinun ja chhe. jem
sAmAnya chetanA chetanAnA punjarUp chhe ane
visheSh chetanA, gnAnachetanA darshanachetanA (vagere) anantarUp chhe; sAmAnya
chetanAthI visheSh chetanA judI nathI; visheSh chetanA vinA chetanAnun svarUp
jANavAmAn na Ave. tem
jIvanashaktithI chetanabhAv judo nathI, paN
chetanabhAvonun visheSh kahyA vinA jIvanashaktinun svarUp jANavAmAn na
Ave. A jIvanashakti anAdinidhan anant mahimAne dhAraN kare chhe
ane sarva shaktiomAn te sAr chhe, tathA te sarvano jIv chhe, (arthAt
jIvanashakti badhI shaktiono AtmA chhe). AvI jIvanashaktine
jANavAthI jIv jagatpUjya padane pAme chhe, mATe jIvanashaktine jANo.
❍ ❑ ❍
1. guj. samayasAr pRu. 503.

Page 57 of 113
PDF/HTML Page 71 of 127
single page version

[ 57
prabhutva shakit
have prabhutvashakti kahIe chhIe
akhanD pratAp svatantra shobhit prabhutvashakti [jeno pratAp
akhanDit chhe evA svAtantryathI (svAdhInatAthI) shobhAyamAnapaNun jenun
lakShaN chhe evI prabhutvashakti.1] sAmAnyapaNAthI to ekarUp vastunun
prabhutva birAjI rahyun chhe, ane visheShapaNe dravyanun prabhutva judun chhe, guNanun
prabhutva judun chhe ane paryAyanun prabhutva judun chhe. dravyanA prabhutvathI guN-
paryAyanun prabhutva chhe ane guN-paryAyanA prabhutvathI dravyanun prabhutva chhe;
kemake dravya vaDe guN-paryAy chhe, guN-paryAy vaDe
dravya chhe. dravya guNI chhe,
guN (te) guN chhe. guNIdvArA guNanI siddhi chhe, guN dvArA guNInI siddhi
chhe, (have) visheSh prabhutva kahIe chhIe.
dravyanun prabhutva
dravyamAn je prabhutva chhe te guN-paryAyanA anant prabhutva sahit chhe,
tathA akhanDitapratAp sahit chhe; (te) guN-paryAyane drave chhe tethI guN-
paryAyanA svabhAvane dhAraN karIne dravyanA anant mahimArUp prabhutvane
dravyamAn prakaT kare chhe. te ek achal dravyanun prabhutva anek svabhAv
prabhutvanun kartA pravarte chhe eTale sarva prabhutvano punj dravyaprabhutva chhe. have
guNanun prabhutva kahIe chhIe.
guNanun prabhutva
pratham sattAguNanun prabhutva kahIe chhIe. dravyanun sattA lakShaN chhe;
te sattAlakShaN akhanDit pratApavALI svatantratAthI shobhit chhe. te sAmAnya-
visheSh prabhutva sahit chhe te sattAnun sAmAnya prabhutva kahIe chhIe
sattA
1. samayasAr guja0 pRu. 503-4

Page 58 of 113
PDF/HTML Page 72 of 127
single page version

58 ]
chiddavilAs
akhanDit pratApavALI chhe, svatantra shobhAvALI chhe, svarUparUp birAje chhe.
temAn dravyasattva, paryAyasattva, guNasattvanA visheSh kahevA na paDe te sAmAnya
sattvanun prabhutva chhe. dravyasattvanun prabhutva to pUrve dravyanun visheShaN (varNan)
karyun temAn jANavun.
sarva guNasattvanun prabhutva k (thoDun) kahIe chhIeguNo
anant chhe, (temAn) ek pradeshatva guN chhe, tenun je sattva tene pradeshasatva
kahIe. ekek pradeshamAn anantaguN potAnA mahimA sahit birAje chhe.
ekek guNamAn anant shakti
pratishakti chhe. anant mahimA sahit ekek
shaktinA anant paryAyo chhe, te sarve ekek pradeshamAn chhe. evA asankhya
pradesho potAnA akhanDit prabhutva sahit potAnI pradesh
sattAnA AdhAre
chhe. tethI pradeshasattvanun prabhutva sarve guNonA prabhutvanun kAraN chhe.
‘sUkShma’ sattAnun prabhutva paN anantaguNanA prabhutvanun kAraN chhe.
(AtmAmAn jo) sUkShma guN na hoy to sarve (guNo) sthUL hoy ane
indriy-grAhya hoy. em thatAn (te) potAnA anant mahimAne dhAre nahi.
mATe sUkShma (guNanI) sattAnA prabhutvane lIdhe sarve guNo potAnA anant
mahimA sahit chhe. gnAnanun sattva sUkShma chhe tethI te indriy
grAhya nathI;
e pramANe anant guNonun sattva sUkShma chhe, tethI (te) anant mahimA
sahit chhe. mATe anantaguNanI sattAnun prabhutva ek sUkShma (tva guNanI)
sattAnA prabhutvathI chhe. tethI e pramANe sarve guNonun prabhutva judun judun
jANo. bahu vistAr thaI jAy tethI ahIn lakhyun nathI.
paryAyanun prabhutva
paryAyanun pariNamanrUp, vedakabhAvavaDe svarUp lAbhvishrAm
sthiratArUp vastunA sarvasvane vedIne (anubhavIne) pragaT kare chheevA
akhanDit prabhutvane dhAraN kare chhe; tene paryAyanun prabhutva kahIe.
A prabhutvashaktine jANavAthI jIv potAnA anant prabhutvane
pAme chhe.❑ ❈ ❑

Page 59 of 113
PDF/HTML Page 73 of 127
single page version

[ 59
vIryashakit
have vIryashaktinun svarUp kahIe (chhIe)
potAnA svarUpane niShpanna karanArI, sAmarthyarUp vIryashakti chhe;1
te sAmAnya ane visheSh evA be bhedavALI chhe. vastunA svarUpane niShpanna
rAkhavAnun je sAmarthya te to sAmAnya vIryashakti chhe. visheSh vIryashaktinA
traN bhed chhe
dravyavIryashakti, guNavIryashakti, paryAyavIryashakti. (vaLI)
kShetravIrya, kALavIrya, tapavIrya, bhAvavIrya, ityAdi visheSh chhe. te keTalAk
visheSho lakhIe chhIe. pratham ja dravyavIrya lakhIe chhIe.
1. samayasAr guja0 pRu. 503.

Page 60 of 113
PDF/HTML Page 74 of 127
single page version

60 ]
chiddavilAs
dravyavIrya
dravyavIrya guN-paryAyavIryano samudAy chhe. ahIn koI prashna kare
chhe keguN-paryAyane drave, [temAn] vyApe te dravya chhe, tem ja guN-
paryAyano samudAy paN dravya chhe.[e rIte] guN-paryAyano samudAy
ane [guN-paryAyamAn] vyApavun[e] visheSh judA chhe, to shun dravya paN
judA [ be prakAranA] chhe?
tenun samAdhAAn :vyApakabhAvanA be bhed chhe(1)
bhinnavyApak, (2) abhinnavyApak. bhinnavyApakanA be bhed chhe
bandhavyApak, (ane) abandhavyApak. jem tal viShe tel bandhavyApak chhe,
tem deh viShe AtmA bandhavyApak chhe; dhanAdik viShe abandhavyApak chhe.
(
bhinna vyApakapaNAnA A banne prakAro) ashuddha avasthAmAn chhe. ahIn
shuddhatAmAn guN-paryAyathI abhinna vyApak chhe; te abhinna vyApakanA be
bhed chhe
ekayugapat sarvadeshavyApak ane bIjo kramavartI ekadeshavyApak.
dravya (potAnA) guNomAn yugapat sarvadeshavyApak chhe (ane) paryAyamAn
kramavartI vyApak chhe; kemake sarve guNaparyAyanun ek dravya nipajelun chhe;
tethI sarva (vyApak ane) kramavyApak abhinnatA guN-paryAyathI thaI.
eTale vyApakapaNAmAn, guN-paryAyano samudAy Avyo; mATe vyApakatA
ane ‘guN-paryAy(no samudAy)’ (e to) kahevA mAtra bhed chhe, (
dravya kAI be bhedarUp nathI.) vastuno svabhAv anya anya bhed vaDe
(tathA) sattAthI abhedavaDe siddha chhe. dravyanun visheSh (
varNan) pUrve
kahyun, tene TakAvI rAkhavAnI sAmarthyatA (te) dravyavIryashakti chhe.
(ahIn) koI prashna kare chhe ke

Page 61 of 113
PDF/HTML Page 75 of 127
single page version

vIryashakit[ 61
(1) A dravyavIrya bhed chhe ke abhed?
(2) asti chhe ke nAsti chhe?
(3) nitya chhe ke anitya chhe?
(4) ek chhe ke anek chhe?
(5) kAraN chhe ke kArya chhe?
(6) sAmAnya chhe ke visheSh chhe?
tenun samAdhAn karIe chhIe
(1) sAmAnyapaNe kahIe tyAre to dravyavIrya abhed chhe ane
guNonA samudAyanI vivakShAthI kahIe tyAre bhed chhe; guNonA bhed judA
chhe tethI A vivakShAmAn bhed Avyo, parantu abhedane sAdhavAnun nimitta
A bhed chhe. bhed vinA abhed hoy nahi; tethI (dravyavIryane) bhed-
abhed kahIe.
(2) (dravyavIrya) potAnA chatuShTayathI asti chhe (ane)
parachatuShTayathI nAsti chhe.
(3) dravyavIrya nitya chhe, (ane) A dravyavIryamAn paryAyavIrya
paN Ave chhe te (paryAyavIrya)vaDe anitya chhe. parantu dravyavIrya nitya
chhe tene paryAyavIrya sAdhe chhe, tethI anitya te nityanun sAdhan chhe. te
(dravyavIrya)no nityAnityAtmak svabhAv chhe. (e rIte te) anek
dharmAtmak chhe. nayachakra granthamAn kahyun chhe ke
‘नानास्वभावसंयुक्तं द्रव्यं
ज्ञात्वा प्रमाणतः (‘arthAt anek svabhAv sanyukta dravyane pramANavaDe
jANIne’) e vachanathI paryAy svabhAvathI anitya chhe.
(ahIn ) koI prashna kare chhe keparyAyane anitya kaho, paN
dravyane anitya na kaho.
1. juo, nayachakra gA. 173.

Page 62 of 113
PDF/HTML Page 76 of 127
single page version

62 ]
chiddavilAs
tenun samAdhAAnupachArathI dravyane (anitya) kahIe; lakShaNathI
paryAyane anitya kahIe.
(vaLI ahIn ) bIjo prashna thAy chhe keutpAd-vyay-dhruv to
sattAnun lakShaN chhe1 ane sattA dravyanun lakShaN chhe,2 (mATe tene) paryAyanun
lakShaN na kaho.
tenun samAdhAn karIe chhIeutpAd-vyay paN paryAyasattAnun
ja lakShaN (chhe), upachArathI (tene) dravyamAn kahIe. nayachakramAn kahyun chhe
ke
‘द्रव्ये पर्यायोपचारः पर्याये द्रव्योपचारः3 (arthAt dravyamAn paryAyano
upachAr thAy chhe ane paryAyamAn dravyano upachAr thAy chhe)’ mATe
(anitya paryAyano) upachAr karIne (dravyane anitya) kahIe chhIe.
anitya dravya mULabhUt vastu nathI
em jANavun.
(4) (dravyavIrya) dravyathI ek chhe ane guN-paryAyanA svabhAvathI
anek chhe; anek svabhAvavaDe ek chhe, mATe anek upachArathI kahIe.
ek svabhAv sAdhavAnun nimitta anekapaNun em upachArathI sAdhyun chhe.
(5) pUrva pariNAmathI yukta (te) kAraNarUp dravya chhe (ane)
uttar pariNAmathI yukta (te) kAryarUp dravya chhe,4kAraN kArya-svabhAv
dravyamAn ja chhe; tethI nayavivakShAvaDe dravyamAn kAraN-kArya sAdhavAmAn koI
doSh nathI. pUrva pariNAm grAhakanay (ane) uttar pariNAm grAhakanay
vaDe (kAraN
kArya) sAdhavun.
(6) dravyavIrya sAmAnya chhe, tene guN-paryAyavIryathI visheSh
kahIe; tethI sAmAnyavisheSharUp tenun ja chhe.
dravyavIryanA A badhAn visheShaNo nayathI kahIe.
1. tattvArtha sUtra 530;
2. tattvArtha sUtra 529;
3. juo nayachakra gA. 51.
4. svAmI kArtikeyAnuprekShA. gA. 222, 230.

Page 63 of 113
PDF/HTML Page 77 of 127
single page version

vIryashakit[ 63
guNavIrya
guNavIryanun visheSh kahIe chhIe
guNane (TakAvI) rAkhavAnun je sAmarthya tene guNavIrya kahIe.
sAmAnya-visheSh guNavIrya kahIe chhIe. gnAnaguNamAn gnAyakapaNAne
(TakAvI) rAkhavAnun je sAmarthya chhe te gnAnaguNavIrya chhe; darshanamAn
dekhavAnI shakti chhe tene (TakAvI) rAkhavAnun je sAmarthya chhe te darshan
(guN)
vIrya chhe. sukhane (TakAvI) rAkhavAnun je sAmarthya chhe te sukh
(guN)vIrya chhe. ityAdi guNone (TakAvI) rAkhavAnun sAmarthya te
visheShguNavIrya chhe; ekek guNamAn vIryashaktinA prabhAvathI Avun
sAmarthya chhe te kahIe chhIe
ek sattAguN vIryanA prabhAvathI AvA mahimAne dhAraN kare chhe
ke dravyasattAvIryanA prabhAvathI dravyanA ‘chhe’ paNAnI sAmarthyatA AvI,
guN-sattAvIryanA prabhAvathI guNanA ‘chhe’ paNAnI sAmarthyatA AvI;
paryAy
sattAvIryanA prabhAvathI paryAyanA ‘chhe’paNAnI sAmarthyatA AvI;
ek sUkShmaguNsattAvIryamAn evI shakti chhe ke (tene lIdhe sarva guN)
‘sUkShma chhe’ evI sAmarthyatA thaI. gnAnasUkShma chhe evI sAmarthyatA AvI
ityAdi sarve guNomAn vIryasattA (
sattAvIrya)no prabhAv phelAI rahyo
chhe. A prakAre sarve guNomAn potapotAnA guNaguNanun vIrya, anant
prabhAvane dhAraN kare chhe, vistAr (thaI jAy te) mATe (ahIn) lakhyun
nathI.
gnAn asAdhAraN guN chhe, sattA sAdhAraN guN chhe, emAn
sattAnI mukhyatA laIe tyAre (em) kahIe ke gnAn sattAnA AdhAre
chhe tethI sattA pradhAn chhe.
sattA dravya-guN-paryAyanA rUpane rAkhe chhe temaj gnAnanA rUpane
paN rAkhe chhe, tethI asAdhAraN vaDe sAdhAraN chhe.

Page 64 of 113
PDF/HTML Page 78 of 127
single page version

64 ]
chiddavilAs
have gnAnanI pradhAnatA kahIe chhIe. jo gnAn na hot to
sattA achetan thaIne vartatI hot. A (sattAnI) chetanA gnAnathI chhe
(ane) chetanAvaDe chetananI sattA chhe, mATe chetan sattAne rAkhavAnun
kAraN gnAn chetanA chhe. gnAn vaDe sarvagnashakti chhe, (te) sarvemAn pradhAn
chhe, pUjya chhe. te gnAn hoy to sarve guNo hoy. jem nigodiyAne
gnAn hIn chhe, tethI sarve guNo dabAyelA chhe, gnAn vadhyun tyAre guNo
vadhatA gayA. jem jem svasamvedan
gnAn vadhyun tem tem sukhAdi sarve
guNo vadhyA. bAramA guNasthAne chAritra shuddha thayun, parantu (kevaL) gnAn
vinA anant sukh (evun) nAm na pAmyun, mATe gnAnaguN sarva
chetanAmAn pradhAn chhe. tenAthI ja chetanA sattA chhe. sAdhAraN sattA hatI
tene chetanAsattA evun nAm maLyun te chetanAne lIdhe maLyun chhe. chetanAmAn
gnAn pradhAn chhe. sAdhAraN sattA apradhAn hatI tene asAdhAraN
chetanatArUp gnAnanI pradhAnatAthI ‘asAdhAraN chetanasattA’ evun pradhAn
nAm maLyun. sattA gnAnamAn Avo mahimA sattAgnAnanA vIryathI chhe, tethI
vIryaguN pradhAn chhe.
paryAyavIrya
have paryAy vIryanun visheSh (svarUp) kahIe chhIevasturUp
pariName tene paryAy kahIe. tene niShpanna rAkhavAnI sAmarthyatAne
paryAyavIrya kahIe. (pariNAm vaDe) vastune vede, guNane vede tyAre vastu
pragaTe, vastunun ane guNanun svarUp paryAy dvArA pragaT thAy chhe.
vasturUp na pariName to avastu thaI jAy, guNarUp na pariName to
guNanun svarUp na rahe; jo gnAnarUp na pariName to gnAn na rahe.
tethI sarva guNo na pariName. to sarva guNo kaI rIte hoy? sarvanun
mUL kAraN paryAy chhe. paryAy anitya chhe, (te) nityanun kAraN chhe,
nitya-anitya vastu chhe. paryAy(rUpI) chanchaL tarango dravya (rUpI) dhruv
samudrane darshAve chhe.

Page 65 of 113
PDF/HTML Page 79 of 127
single page version

vIryashakit[ 65
(ahIn) koI prashna kare chhe keparyAy vastu chhe ke avastu chhe?
jo te vastu hoy to vastune vastusangnA na kahevI joIe? (kem ke)
paryAy ja vastu chhe, avastu hoy to te nAsharUp hoy (arthAt te
abhAvarUp hoy) mATe teno virodh Ave chhe.
tenun samAdhAAn :dravya-guN-paryAyarUp vastu chhe. paryAy,
pariNAm, dravyavedanA, guNutpAd Adi paryAy chhe. tethI paryAyane
vastu sangnA AvivakShAthI kahIe. (dravya-guN-paryAy) traNenI pariNAm
sattA abhed chhe tethI vastu sangnA pariNAm svarUpane pariNAm
apekShAe kahIe, dravya apekShAe pariNAmane vastu na kahIe. jo
A
apekShAe (pariNAm apekShAe) paN (paryAyane) vastu na kahIe
to pariNAm koI vastu rahetI nathI (teno) nAsh thAy chhe. mATe
(paryAyanun vastupaNun) vivakShAthI pramAN chhe. (te) dravyarUp nathI (paN)
paryAy (rUp) vastu chhe; (te) anant guNathI dhruvarUp vastunA kAraN
(rUp) vastu chhe. (paN pote) dhruvarUp kArya nathI (arthAt paryAy te
dhruv dravyaguNanun kAraN chhe paN pote ja dhruv dravyaguNarUp nathI) (ahIn)
A ek judI vivakShA chhe. ghaNe ThekANe to dravya
guN te kAraN ane
paryAy te kAryaem batAvavAmAn Ave chhe. parantu A ThekANe to
paryAyane kAraN kahyun chhe ane dravya-guNane tenun kArya kahyun chhe; kemake
ahIn
paryAyamAn paN vastupaNun chhe em siddha karavun chhe; kArya
pariNAm ja dekhADe chhe e vivakShA judI chhe, e (vAt) pahelAn kahI
chhe. nAnA (
anek) bhedathI nAnI (anek) vivakShAo chhe; nayane
jANavAthI vivakShA jaNAy chhe. tethI paryAyarUp vastu dravyAtmak nathI e
kathan siddha thayun.
paryAyanAn dravya-kShetra-kAL-bhAv kevA? te kahIe chhIe
[paryAy] UpajavAnun kShetra to dravya chhe;
pravachanasAr gA. 87 TIkA.

Page 66 of 113
PDF/HTML Page 80 of 127
single page version

66 ]
chiddavilAs
svarUp kShetrapradeshe pradeshe pariNAmashakti chhe, te shaktisthAn ja
kShetra chhe;
kAL samaymaryAdA chhe, nijvartanAnI maryAdA kAL chhe.
bhAvsarva pragaTsarvasva pariNamansarve nijalakShaN (rUp)
avasthAthI shobhit chhe te bhAv kahIe.
A pramANe paryAyanA svarUpane sadA nishchal rAkhe evI
sAmarthyatAnun nAm paryAyavIryashakti kahIe.
kShetravIrya
have kShetravIrya kahIe chhIe. potAnA pradeshane kShetra kahIe; tene
paripUrNa niShpanna rAkhavAnI sAmarthyatA te kShetravIryashakti chhe. kShetravIryane
lIdhe kShetra chhe, kShetramAn anantaguNano nivAs chhe, ekek guNamAn anant
shakti chhe, anant paryAy chhe. ekek guNanA rUpamAn sarve guNonun rUp
sadhAy chhe. sattAguNanA rUpamAn sarve guNonun rUp sadhAy chhe. sattAthI
sarve guNo ‘chhe’ lakShaNavALA chhe, sattA sarvemAn vyApak chhe. gnAn ‘chhe,’
darshan ‘chhe,’ dravya ‘chhe,’
e pramANe dravyatva, agurulaghutva vagere badhA
guNomAn (sattAnun vyApakapaNun) jANavun. kShetramAn guNano vilAs,
paryAyano vilAs chhe. dravya
mandiranI mUL bhUmikA pradeshanun kShetra chhe.
kShetrapradeshamAn anant guNo chhe, kShetra vaDe dravyanI maryAdA jANavAmAn
Ave chhe. dravyaguNparyAyano vilAs, nivAs athavA prakAsh kShetranA
AdhAre chhe. A kShetra badhAnun adhikaraN chhe. jem, narakanun kShetra dukh
utpanna karavAnun kAraN chhe, koI devAdik nArakInAn dukhane maTADI shake
nahi, evo te kShetrano prabhAv chhe. ane svargabhUmimAn sahajapaNe
shItAdi vedanA nathI (evo te) kShetrano prabhAv chhe. te pramANe
AtmapradeshanA kShetrano evo prabhAv chhe ke anant chetanA dravya-guN-
paryAyanA vilAsane pragaT kare chhe. (ahIn) eTalun visheSh chhe ke