૨૮ ]
ઇષ્ટોપદેશ
[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
दिग्देशेभ्यः खगा एत्य संवसन्ति नगे नगे ।
स्वस्वकार्यवशाद्यान्ति देशे दिक्षु प्रगे प्रगे ।।९।।
टीका — संवसन्ति मिलित्वा रात्रिं यावन्निवासं कुर्वन्ति । के ते ? खगाः पक्षिणः । क्व
क्व ? नगे नगे वृक्षे वृक्षे । किं कृत्त्वा ? एत्य आगत्य । केभ्यो ? दिग्देशेभ्यः, दिशः पूर्वादयो
दश, देशस्तस्यैकदेशो अङ्गवङ्गादयस्तेभ्योऽवधिकृतेभ्यः । तथा यान्ति गच्छन्ति । के ते ? स्वगाः ।
दिशा देशसे आयकर, पक्षी वृक्ष बसन्त ।
प्रात होत निज कार्यवश, इच्छित देश उड़न्त ।।९।।
अर्थ — देखो, भिन्न-भिन्न दिशाओं व देशोंसे उड़ उड़कर आते हुए पक्षिगण वृक्षों
पर आकर रैनबसेरा करते हैं और सबेरा होने पर अपने-अपने कार्यके वशसे भिन्न-भिन्न
दिशाओं व देशोंमें उड़ जाते हैं ।
विशदार्थ — जैसे पूर्व आदिक दिशाओं एवं अंग, बंग आदि देशोंसे उड़कर पक्षिगण
वृक्षों पर आ बैठते हैं, रात रहने तक वहीं बसेरा करते हैं और सबेरा होने पर अनियत
दिशा व देशकी ओर उड़ जाते हैं – उनका यह नियम नहीं रहता है कि जिस देशसे आये
દિશા – દેશથી આવીને, પક્ષી વૃક્ષે વસન્ત,
પ્રાતઃ થતાં નિજ કાર્યવશ, વિધવિધ દેશ ઉડન્ત. ૯
અન્વયાર્થ : — [खगाः ] પક્ષીઓ [दिग्देशेभ्यः ] (પૂર્વાદિ) દિશાઓથી અને (અંગ,
બંગ આદિ) દેશોથી [एत्य ] આવીને [नगे नगे ] વૃક્ષો ઉપર [संवसन्ति ] નિવાસ કરે છે અને
[प्रगे प्रगे ] પ્રાતઃકાલ થતાં [स्वस्वकार्यवशात् ] પોતપોતાના કાર્યવશાત્ [देशे दिक्षु ] (જુદા જુદા)
દેશો અને દિશાઓમાં [यान्ति ] ચાલ્યાં જાય છે.
ટીકા : — સંવાસ કરે છે એટલે એકઠા થઈ રાત સુધી નિવાસ કરે છે. કોણ તે?
પક્ષીઓ. ક્યાં ક્યાં (નિવાસ કરે છે)? વૃક્ષો ઉપર. શું કરીને? આવીને. ક્યાંથી (આવીને)?
દિશાઓ અને દેશોથી; દિશાઓ એટલે પૂર્વાદિ દશ દિશાઓ; દેશ એટલે તેનો એક ભાગ –
અંગ, બંગ આદિ; તે અવધિકૃત (મર્યાદિત) – દેશોથી (આવે છે) તથા જાય છે. કોણ તે?
પક્ષીઓ. ક્યાં (જાય છે?) દિશાઓમાં અર્થાત્ દિશાઓ અને દેશોમાં. પ્રાપ્ત કરેલા સ્થાનથી
તેમનો જવાનો નિયમ ઊલટો છે એવો નિર્દેશ છે, અર્થાત્ જવાના નિયમનો અભાવ છે.
એવો અર્થ છે. જે જે દિશાએથી આવ્યાં તે તે જ દિશામાં જાય અને જે દેશથી આવ્યાં
તે તે જ દેશમાં જાય – એવો નિયમ નથી, તો કેમ છે? જ્યાં ત્યાં ઇચ્છાનુસાર તેઓ જાય