114 ]
iShTopadesh
[ bhagavAnashrIkundakund-
‘‘jenun manarUpI jal rAg – dveShAdi tarangothI chanchal (vikShipta) thatun nathI, te ja puruSh
AtmAnA yathArtha svarUpano anubhav kare chhe; rAg – dveShAdi kallolothI Akulit chittavALo
puruSh Atma – tattvano anubhav karI shakato nathI.’’
mATe yogIe pratham gurunA upadeshathI hey – upAdey tattvomAn buddhi nishchal karI
potAnA chittane moh – kShobharahit karavun, pachhI kAyotsargAdi dvArA vyavasthit thaI
ekAntamAn — shUnya gRuhamAn ke parvatanI guphAmAn — ALas tathA nidrAdino tyAg karI potAnA
AtmAnA yathArtha svarUpano abhyAs karavo.
A shlokamAn AtmasvarUpanA abhyAs mATe AchArye nIchenA mukhya traN upAyo
sUchavyA chhe —
1. gurunA upadesh dvArA hey – upAdey tattvomAn arthAt sva – paranA bhedavignAnamAn buddhine
sthir karavI;
2. chittane moh – kShobharahit karavun arthAt rAg – dveShAdi vikalpothI vikShipta na karavun;
3. pramAdano tyAg karI ekAntamAn AtmasvarUpanA anubhavano abhyAs karavo. 36.
have shiShya kahe chhe — ‘samvitti’ eTale abhyAs kevI rIte anuvartAy (karAy)? A
artha (bhAv) sanyamit karAto nathI ( – arthAt ATalAthI pUro thato nathI).
bhagavAn! ukta lakShaNavALI samvitti (AtmAnubhav) thaI rahI chhe te yogIne kayA
upAyathI jANI shakAy? ane pratikShaN teno prakarSha thaI rahyo chhe te paN kevI rIte jANI
shakAy?
यदि वा तत्त्वेन साध्ये वस्तुनि सम्यक् स्थितो यथोक्तकायोत्सर्गादिना व्यवस्थितः ।
अत्राह शिष्यः संवित्तिरिति अभ्यासः कथमित्यनुवर्त्यन्ते नायमर्थः संयम्यते । भगवन् !
उक्तलक्षण संवित्तिः प्रवर्तमाना केनोपायेन योगिनो विज्ञायते कथं च प्रतिक्षणं प्रकर्षमापद्यते ।
योग्य ऐसे शून्य गृहोंमें ? पर्वतोंकी गुहा कंदरादिकोंमें, आलस्य निद्रा आदिको दूर करते
हुए अभ्यास करे ।।३६।।
यहाँ पर शिष्य पूछता है कि भगवन् ! जिसका लक्षण कहा गया है ऐसी ‘संवित्ति
हो रही है ।’ यह बात योगीको किस तरहसे मालूम हो सकती है ? और उसकी हरएक
क्षणमें उन्नति हो रही है, यह भी कैसे जाना जा सकता है ?