16 ]
iShTopadesh
[ bhagavAnashrIkundakund-
दुत्कर्षं प्रापितम् । तर्हि क्व केषामिव तदित्याह, नाके नाकौकसामिव स्वर्गे देवानां यथा
अनन्योपममित्यर्थः ।
अत्र शिष्यः प्रत्यवतिष्ठते — यदि स्वर्गेऽपि सुखमुत्कृष्टं किमपवर्गप्रार्थनयेति । भगवन् !
यदि चेत् — स्वर्गेऽपि न केवलमपवर्गे — सुखमस्ति, कीदृशं ? उत्कृष्टं मर्त्यादिसुखातिशायि, तर्हि
किं कार्यं ? कया ? अपवर्गस्य मोक्षस्य प्रार्थनया — अपवर्गो मे भूयादित्यभिलाषेण ।
जाता है, जैसे ‘‘भैया ! राम-रावणका युद्ध तो राम-रावणके युद्ध समान ही था ।
रामरावणोर्युद्धं रामरावणयोरिव ।’’
अर्थात् इस पंक्तिमें युद्ध सम्बन्धी भयंकरताकी पराकाष्ठाको जैसा द्योतित किया गया
है । ऐसा ही सुखके विषयमें समझना चाहिए ।।५।।
शंका – इस समाधानको सुन, शिष्यको पुनः शंका हुई और वह कहने लगा —
‘‘भगवन् ! न केवल मोक्षमें, किन्तु यदि स्वर्गमें भी, मनुष्यादिकोंसे बढ़कर उत्कृष्ट सुख
पाया जाता है, तो फि र ‘‘मुझे मोक्षकी प्राप्ति हो जावे’’ इस प्रकारकी प्रार्थना करनेसे क्या
लाभ ?’’
‘tyAre kyAn konA jevun te (sukh) chhe?’ — em (shiShye) pUchhyun.
svargamAn nivAs karanArA devonun sukh, svargavAsI devonA (sukh) jevun hoy chhe,
arthAt te sukh ananyopam (jenI upamA bIjA koI sAthe thaI shake nahi tevun) hoy chhe,
tevo artha chhe.
bhAvArtha : — A svargIy sukh atIndriy nathI paN indriyajanit chhe, chhatAn te
indriyajanit sukhomAn anupam chhe, kAraN ke rAjyAdinA sukh jevun chittakShobh kare tevun nathI
ane devo te sukh potAnI devIo sAthe sAgaropam kAl sudhI bhogave chhe; bhogabhUminA
sukh jevun te alpakAlIn nathI. 5.
ahIn shiShya pUrvapakSha laI pUchhe chhe, ‘‘jo svargamAn paN sukh utkRuShTa hoy to mokSha
mATe prArthanAnI shI jarUr? bhagavan! na keval mokShamAn, kintu svargamAn paN sukh hoy –
kevun? utkRuShTa – manuShyAdinA sukhane TapI jAy tevun hoy — to (tenun) shun prayojan? konun?
‘mane mokSha ho (mokShanI prApti ho)’ evI apavarga eTale mokShanI abhilAShArUp prArthanAnun
(shun prayojan)?