26 ]
iShTopadesh
[ bhagavAnashrIkundakund-
टीका — प्रपद्यते । कोऽसौ ? मूढः स्वपरविवेकज्ञानहीनः पुमान् । कानि, वपुर्गृहादीनि
वस्तूनि । किंविशिष्टानि ? स्वानि स्वश्चात्मा स्वानि चात्मीयानि स्वानि । एकशेषाश्रयणादेकस्य
स्वशब्दस्य लोपः । अयमर्थो दृढतममोहाविष्टो देहादिकमात्मानं प्रपद्यते — आत्मत्वेनाभ्युपगच्छति ।
दृढतरमोहाविष्टश्च आत्मीयत्वेन । किं विशिष्टानि सन्ति स्वानि प्रपद्यत इत्याह ।
सर्वथान्यस्वभावानि — सर्वेण द्रव्य – क्षेत्र – काल – भाव लक्षणेन प्रकारेण स्वस्वभावादन्यो भिन्नः
स्वभावो येषां तानि । किं किमित्याह – वपुः शरीरं तावदचेतनत्वादिस्वभावं प्रसिद्धमस्ति । एवं गृहं
धनं दारा भार्याः पुत्राः आत्मजाः मित्राणि सुह्रदः शत्रवोऽमित्राः ।
लिए हुए पर-अन्य हैं, परन्तु मूढ़ प्राणी मोहनीयकर्मके जालमें फसकर इन्हें आत्माके समान
मानता है ।
विशदार्थ — स्व और परके विवेकज्ञानसे रहित पुरुष शरीर आदिक पर पदार्थोंको
आत्मा व आत्माके स्वरूप ही समझता रहता है । अर्थात् दृढ़तम मोहसे वश प्राणी
देहादिकको (जो कि द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव लक्षणरूप हरेक प्रकारसे आत्मस्वभावसे भिन्न
स्वभाववाले हैं) ही आत्मा मानता है और दृढ़तर मोहवाला प्राणी, उन्हीं व वैसे ही
शरीरादिकको आत्मा नहीं, अपि तु आत्माके समान मानता रहता है ।।८।।
[मित्राणि ] mitro, [शत्रवः ] shatruo [सर्वथा अन्य स्वभावानि ] sarvathA (chaitanyasvabhAvathI) bhinna
svabhAvavALAn chhe, [किन्तु ] chhatAn [मूढः ] agnAnI jIv [तानि ] temane [स्वानि ] potAnAn
[प्रपद्यते ] mAne chhe.
TIkA : — mAne chhe (samaje chhe). koN te? mUDh arthAt sva – paranA vivekagnAnathI
rahit puruSh, kone (mAne chhe)? sharIr, gRuh Adi vastuone; kevA prakAranI (mAne chhe)?
potAnI (mAne chhe). sva eTale nij AtmA, स्वानि eTale AtmIy sva. [ekasheSh samAsane
lIdhe ek ‘sva’ shabdano lop thayo chhe]. Ano artha e chhe ke – draDhatam mohathI AviShTa
(mohAbhibhUt) prANI dehAdikane AtmA mAne chhe, eTale ke temane AtmasvarUp samaje chhe
ane draDhattar mohathI AviShTa prANI (temane) AtmIy (eTale AtmAnAn) mAne chhe.
(shiShya) pUchhe chhe — kevA prakAranI vastuone potAnI mAne chhe? sarvathA (sarva prakAre)
anya (bhinna) svabhAvavALI (vastuone) — arthAt dravya – kShetra – kAL – bhAvarUp sarva prakAre
sva – svabhAvathI anya eTale bhinna jeno svabhAv chhe tevI (vastuone). vaLI pUchhyun, ‘‘kaI
kaI (vastuo)’’ pratham to vapu eTale sharIr je achetanatvAdi svabhAvavALun prasiddha chhe te,
tem ja ghar, dhan, dArA, strI (bhAryA), putro (Atmajo), mitro (suhRudo) ane shatruo
(amitro) vagere.