28 ]
iṣhṭopadesh
[ bhagavānashrīkundakund-
दिग्देशेभ्यः खगा एत्य संवसन्ति नगे नगे ।
स्वस्वकार्यवशाद्यान्ति देशे दिक्षु प्रगे प्रगे ।।९।।
टीका — संवसन्ति मिलित्वा रात्रिं यावन्निवासं कुर्वन्ति । के ते ? खगाः पक्षिणः । क्व
क्व ? नगे नगे वृक्षे वृक्षे । किं कृत्त्वा ? एत्य आगत्य । केभ्यो ? दिग्देशेभ्यः, दिशः पूर्वादयो
दश, देशस्तस्यैकदेशो अङ्गवङ्गादयस्तेभ्योऽवधिकृतेभ्यः । तथा यान्ति गच्छन्ति । के ते ? स्वगाः ।
दिशा देशसे आयकर, पक्षी वृक्ष बसन्त ।
प्रात होत निज कार्यवश, इच्छित देश उड़न्त ।।९।।
अर्थ — देखो, भिन्न-भिन्न दिशाओं व देशोंसे उड़ उड़कर आते हुए पक्षिगण वृक्षों
पर आकर रैनबसेरा करते हैं और सबेरा होने पर अपने-अपने कार्यके वशसे भिन्न-भिन्न
दिशाओं व देशोंमें उड़ जाते हैं ।
विशदार्थ — जैसे पूर्व आदिक दिशाओं एवं अंग, बंग आदि देशोंसे उड़कर पक्षिगण
वृक्षों पर आ बैठते हैं, रात रहने तक वहीं बसेरा करते हैं और सबेरा होने पर अनियत
दिशा व देशकी ओर उड़ जाते हैं – उनका यह नियम नहीं रहता है कि जिस देशसे आये
dishā – deshathī āvīne, pakṣhī vr̥ukṣhe vasanta,
prātaḥ thatān nij kāryavash, vidhavidh desh uḍanta. 9
anvayārtha : — [खगाः ] pakṣhīo [दिग्देशेभ्यः ] (pūrvādi) dishāothī ane (aṅg,
baṅg ādi) deshothī [एत्य ] āvīne [नगे नगे ] vr̥ukṣho upar [संवसन्ति ] nivās kare chhe ane
[प्रगे प्रगे ] prātaḥkāl thatān [स्वस्वकार्यवशात् ] potapotānā kāryavashāt [देशे दिक्षु ] (judā judā)
desho ane dishāomān [यान्ति ] chālyān jāy chhe.
ṭīkā : — samvās kare chhe eṭale ekaṭhā thaī rāt sudhī nivās kare chhe. koṇ te?
pakṣhīo. kyān kyān (nivās kare chhe)? vr̥ukṣho upar. shun karīne? āvīne. kyāthī (āvīne)?
dishāo ane deshothī; dishāo eṭale pūrvādi dash dishāo; desh eṭale teno ek bhāg –
aṅg, baṅg ādi; te avadhikr̥ut (maryādit) – deshothī (āve chhe) tathā jāy chhe. koṇ te?
pakṣhīo. kyān (jāy chhe?) dishāomān arthāt dishāo ane deshomān. prāpta karelā sthānathī
temano javāno niyam ūlaṭo chhe evo nirdesh chhe, arthāt javānā niyamano abhāv chhe.
evo artha chhe. je je dishāethī āvyān te te ja dishāmān jāy ane je deshathī āvyān
te te ja deshamān jāy – evo niyam nathī, to kem chhe? jyān tyān ichchhānusār teo jāy