50 ]
iṣhṭopadesh
[ bhagavānashrīkundakund-
पुनराह शिष्यः ‘भोगोपभोगायेति ।’ भगवन् ! यद्येवं धनार्जनस्य पापप्रायतया
दुःखहेतुत्वात् धनं निन्द्यं, तर्हि धनं विना सुखहेतोर्भोगोपभोगस्यासंभवात्तदर्थं स्यादिति प्रशस्यं
भविष्यति । भोगो भोजनताम्बूलादिः । उपभोगो वस्तु कामिन्यादिः । भोगोश्चोपभोगाश्च
भोगोपभोगं तस्मै । अत्राह गुरुः । तदपि नेति न केवलं पुण्यहेतुतया धनं प्रशस्यमिति यत्त्वयोक्तं
तदुक्तरीत्या न स्यात् । किं तर्हि ? भोगोपभोगार्थं धनं तत्साधनं प्रशस्यमिति । यत्त्वया संप्रत्युच्यते
तदपि न स्यात् । कुत इति चेत्, यतः ।
उत्थानिका — फि र शिष्य कहता है कि भगवन् ! धनके कमानेमें यदि ज्यादातर पाप
होता है, और दुःखका कारण होनेसे धन निंद्य है, तो धनके बिना भोग और उपभोग भी
नहीं हो सकते, इसलिए उनके लिए धन होना ही चाहिए, और इस तरह धन प्रशंसनीय
माना जाना चाहिए । इस विषयमें आचार्य कहते हैं कि ‘यह बात भी नहीं है’ अर्थात् ‘पुण्यका
कारण होनेसे धन प्रशंसनीय है,’ यह जो तुमने कहा था, सो वैसा ख्याल कर धन कमाना
उचित नहीं, यह पहिले ही बताया जा चुका है । ‘भोग और उपभोगके लिए धन साधन है,’
यह जो तुम कह रहे हो, सो भी बात नहीं है, यदि कहो क्यों ? तो उसके लिये कहते हैं : —
paṇ tenā jevo ja mūrkha chhe, kāraṇ ke te em samaje chhe ke dhanopārjanamān je pāp thashe te
dānādithī upārjit puṇyathī nāsh pāmashe, paṇ ā eno bhram chhe.
jem varṣhār̥̄utumān nadīo melā pāṇīthī ja ubharāy chhe, tem pāpabhāvī dhananun upārjan
thāy chhe. māṭe dhanopārjan karavāno pāpabhāv karavo ane pachhī te dhanane puṇyopārjan māṭe
pūjā – pātradānādi shubhakāryamān ‘hun te kharchīsh’ evo agnānabhāv karavo mūḍhatā chhe. 16.
shiṣhya pharīthī kahe chhe – ‘bhog ane upabhogane māṭe’ he bhagavan! jo e rīte
dhanopārjanamān prāyaḥ pāp hoy, dhan duḥkhanun kāraṇ hoy ane tethī te nindya hoy, to dhan
vinā sukhanā kāraṇarūp bhog – upabhog asambhavit bane; tethī te (bhog – upabhog) māṭe
dhan hoy to te prashansanīy chhe.
bhojan, tāmbul ādi te bhog chhe ane vastu, strī ādi upabhog chhe. bhog
ane upabhog – te bhogopabhog – te māṭe (dhan hovun yogya chhe, em shiṣhyanī dalīl chhe).
ahīn, āchārya kahe chhe – te vāt paṇ nathī. ‘puṇyanā kāraṇe dhan prashansanīy chhe – em
je ten kahyun te rīte (prashansanīy) hoī shake nahi. vaḷī bhog – upabhog māṭe tenun (dhananun)
sādhan prashansanīy chhe, em je ten hamaṇān kahyun te paṇ kem banī shake? jo tun kahe, ‘kem?’
to kāraṇ e chhe keḥ —