kahān jainashāstramāḷā ]
iṣhṭopadesh
[ 69
उक्तं च [तत्त्वानुशासने ] —
स्वपरज्ञप्तिरूपत्वात् न तस्य करणान्तरम् ।
ततश्चिन्तां परित्यज्य स्वसंवित्यैव वेद्यताम् ।।१६२।।
क्व तिष्ठन्तमित्याह, आत्मनि स्थितं, वस्तुतः सर्वभावानां स्वरूपमात्राधारत्वात् । किं
कृत्वा ? संयम्य रूपादिभ्यो व्यावृत्य । किं ? करणग्रामं चक्षुरादीन्द्रियगणम् । केनोपायेन ?
एकाग्रत्वेन एकं विवक्षितमात्मानं तद् द्रव्यं पर्यायो वा अग्रं प्राधान्येनालम्बनं विषयो यस्य अथवा
प्रत्यक्ष ज्ञानसे ही ध्यावे, कारण कि स्वयं आत्मामें ही उसकी ज्ञप्ति (ज्ञान) होती है । उस
ज्ञप्तिमें और कोई करणान्तर नहीं होते । जैसा कि तत्त्वानुशासनमें कहा है —
‘‘स्वपरज्ञप्तिरूपत्वात्०’’
‘‘वह आत्मा स्वपर-प्रतिभासस्वरूप है । वह स्वयं ही स्वयंको जानता है, और परको
भी जानता है । उसमें उससे भिन्न अन्य करणोंकी आवश्यकता नहीं है । इसलिए चिन्ताको
छोड़कर स्वसंवित्ति-स्वसंवेदनके द्वारा ही उसे जानो, जो कि खुदमें ही स्थित है । कारण
कि परमार्थसे सभी पदार्थ स्वरूपमें ही रहा करते हैं । इसके लिए उचित है कि मनको
एकाग्र कर चक्षु आदिक इन्द्रियोंकी अपने-अपने विषयों (रूप आदिकों)से व्यावृत्ति करे ।’’
यहाँ पर संस्कृतटीकाकार पंडित आशाधरजीने ‘एकाग्र’ शब्दके दो अर्थ प्रदर्शित किये हैं ।
(dhyāvavo joīe), kāraṇ ke te gnaptimān bījā karaṇ (sādhan)no abhāv chhe. (svayam ātmā
ja gnaptinun sādhan chhe.)
‘तत्त्वानुशासन’ — shlok 162mān kahyun chhe keḥ —
‘te ātmā sva – par gnaptirūp hovāthī (arthāt te svayam svane ane parane paṇ
jāṇato hovāthī tene (tenāthī bhinna) anya karaṇano (sādhanano) abhāv chhe. māṭe chintāne
chhoḍī svasamvitti (eṭale svasamvedan) dvārā ja tene jāṇavo joīe.’
(shiṣhye) pūchhyun — kyān rahelā (ātmāne)? ātmāmān sthit (thayelāne), kāraṇ ke
vastutaḥ (vāstavik rīte) sarva padārthone svarūpamātra ja ādhār chhe (arthāt sarva padārtho
potapotānā svarūpamān ja sthit hoy chhe). shun karīne? rūpādi (viṣhayo)thī rokīne (sanyamit
karīne) arthāt pāchhī vāḷīne. kone? indriyonā samūhane – eṭale chakṣhu ādi indriy – gaṇane.
kayā upāyathī? ekāgrapaṇāthī — arthāt ek eṭale vivakṣhit ātmā te dravya vā paryāy –
te agra eṭale pradhānapaṇe avalambanabhūt viṣhay chhe, jeno — te ekāgra;