Moksha Marg Prakashak-Gujarati (English transliteration). Samyagdarshanana Aatha Anga; Samyagdarshanana 25 Dosh; Parishisht-1; Samadhimarananu Swaroop (pandit Gumaniramaji Rachit); Samyagdrashti Kevo Chhe?; Samyagdrashti Ragi Kem Thato Nathi?; Parishisht-2; Rahasyapoorn Chiththi (pandit Todarmalji Rachit); Parishisht-3; Parmarth Vachanika (Pandit Banarasidasaji Rachit); Nishchaya Ane Vavyaharanu Vivaran; A Trane Avasthanu Vivaran; Nishchay To Dravyanu Swaroop Ane Vyavahar Sansaravasthit Bhav, Tenu Vivran; Have Trane Vyavaharanu Swroop; Aagam-adhyatmanu Swroop; Ananatata Kahi Tena Vichar; Have Moodh Ane Gyani Jivanu Visheshapanu Anya Pan Sambhalo; Samyagdrashtino Vichar Sambhalo; Hey-gyey-upadeyaroop Gyatani Chalano Vichar; Parishisht-4; Upadan-nimittani Chiththi (pandit Banarasidasaji Rachit).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 20

 

Page 333 of 370
PDF/HTML Page 361 of 398
single page version

samyaktva-mArgaNAmAn mithyAtva kahyun chhe. e ja pramANe sAsAdan ane mishra paN samyaktvanA
bhed nathI, samyaktvanA to traN ja bhed chhe, em samajavun.
ahIn karmanA upashamAdikathI upashamAdisamyaktva kahyAn paN karmanAn upashamAdik kAI
AnAn karyAn thatAn nathI, mATe A jIv to tattvashraddhAn karavAno udyam kare ane tenA nimittathI
karmanAn upashamAdik to svayamev thAy chhe tyAre tene tattvashraddhAnI prApti thAy chhe, em samajavun.
e prakArathI samyaktvanA bhed jANavA. e pramANe samyagdarshananun svarUp kahyun.
have samyagdarshananAn ATh ang kahIe chhIe.
samyagdarshananAn AL ang
nishankitattva, nikAnkShitattva, nirvichikitsatva, amUDhadraShTitva, upabRunhaN, sthitikaraN,
prabhAvanA ane vAtsalyae samyaktvanAn ATh ang chhe. 1bhayano abhAv athavA tattvomAn
sanshayano abhAv te nishankitattva chhe. 2paradravya AdimAn rAgarUp vAnchhAno abhAv
te nikAnkShitattva chhe. 3paradravya AdimAn dveSharUp glAnino abhAv te nirvichikitsatva chhe. 4
tattvomAn ane devAdikamAn anyathA pratItirUp mohano abhAv te amUDhadraShTitva chhe.
5
Atmadharma vA jinadharmane vadhAravo tenun nAm upabRunhaN chhe, tathA e ja anganun nAm
upagUhan paN kahIe chhIe, tyAn dharmAtmA jIvonA doShane DhAnkavA evo upagUhanano artha
samajavo. 6
potAnA svabhAvamAn vA jinadharmamAn potAne vA parane sthApan karavo te sthitikaraN
ang chhe. 7potAnA svarUpanun vA jinadharmanun mAhAtmya pragaT karavun, te prabhAvanA chhe.
8potAnA svarUpamAn, jinadharmamAn vA dharmAtmA jIvomAn ati prItibhAv te vAtsalya chhe. e
pramANe ATh ang jANavAn.
jem manuShyasharIranAn hAthpag Adi ang chhe tem A paN samyaktvanAn ang chhe.
prashnakeTalAk samyagdraShTi jIvone paN bhay, ichchhA ane glAni Adi hoy
chhe tathA koI mithyAdraShTine te nathI hotAn, tethI e nishankitAdine samyaktvanAn ang kem
kaho chho?
uttarajem manuShyasharIranAn hAthpag Adi ang kahIe chhIe tyAn koI manuShya
evA paN hoy chhe ke jemane hAthpag Adi koI ang hotAn nathI chhatAn tene manuShyasharIr
to kahIe chhIe, parantu e ango vinA te shobhAyamAn vA sakaL kAryakArI thato nathI; tem
samyaktvanA nishankitAdi ang kahIe chhIe tyAn koI samyagdraShTi evA paN hoy chhe ke jemane
nishankitatvAdimAnnAn koI ang na hoy chhatAn temane samyaktva to kahevAmAn Ave chhe. parantu
e ango vinA te samyagdarshan nirmaL sakaL kAryakArI thatun nathI. vaLI jem vAndarAne paN

Page 334 of 370
PDF/HTML Page 362 of 398
single page version

hAthpag Adi ang to hoy chhe, parantu jevA manuShyane hoy chhe tevAn hotAn nathI; tem
mithyAdraShTine paN vyavahArarUp nishankitAdi ango hoy chhe, parantu jevAn nishchayanI sApekShatAsahit
samyagdraShTine hoy chhe tevAn hotAn nathI.
samyagdarshananAn 25 doSh
tathA samyaktvamAn pachIs maL kahe chheshankAdi ATh doSh, ATh mad, traN mUDhatA
ane chha anAyatan; e pachIs doSh samyagdraShTine hotA nathI. kadAchit koIne k kmaL lAge
chhe paN samyaktvano sarvathA nAsh thato nathI, tyAn samyaktva malin ja thAy chhe
em samajavun.
vaLI......
e pramANe shrI mokShamArgaprakAshak nAm shAstramAn ‘mokShamArganun svarUp’
e nAmano navamo adhikAr samApta

Page 335 of 370
PDF/HTML Page 363 of 398
single page version

parishiShTa 1
samAdhiAmaraNanun svarup
[ panDitapravar ToDaramalajInA suputra panDit gumAnIrAmajIe rachelun ]
[AchArya panDit ToDaramalajInA sahAdhyAyI ane dharmaprabhAvanAmAn utsAhaprerak bra.
rAjamalajI kRut ‘‘gnAnAnand nirbhar nijaras shrAvakAchAr’’ nAmanA granthamAnthI A adhikAr bahu
sundar jANIne AtmadharmanA ank 253
54mAn lIdho hato. temAnthI ja sharUAtano ansh ahIn
ApavAmAn Ave chhe.]
he bhavya! tun sAmbhaL! have samAdhimaraNanun lakShaN varNavavAmAn Ave chhe. samAdhimaraN
nAm *nikaShAyabhAvanun chhe, shAnt pariNAmonun chhe; bhedavignAn sahit, kaShAyarahit shAnti
pariNAmapUrvak maraN thavun te samAdhimaraN chhe. sankShiptapaNe samAdhimaraNanun A ja varNan chhe.
visheSh kathan AgaL karIe chhIe.
samyaggnAnI jIvano e sahaj svabhAv ja chhe ke te samAdhimaraNanI ja ichchhA kare
chhe, tene hammeshAn e ja bhAvanA rahe chhe. ant samaye maraN najadIk AvatAn te evI rIte
sAvadhAn thAy chhe jem te sUtelo sinh sAvadhAn thAy chhe
ke jene koI manuShya paDakAre chhe
ke, ‘‘he sinh! tArA upar dushmanonI senA AkramaNanI taiyArI karI rahI chhe, tun puruShArtha kar
ane guphAmAnthI bahAr nIkaL. jyAn sudhI dushmanonI senA dUr chhe tyAn sudhImAn tun taiyAr thaI
jA ane shatrunI senAne jItI le. mahAn puruShonI e ja paddhati chhe ke te shatrunA jAgavA
pahelAn ja taiyAr rahe chhe.’’
te puruShanA AvA vachan sAmbhaLIne sinh tarat ja uThyo ane teNe evI garjanA karI
jANe ke aShADh mAsamAn megharAjAe ja garjanA karI hoy.
mRutyune samIp jANIne samyaggnAnI puruSh sinhanI jem sAvadhAn thAy chhe ane
kAyaratAno dUrathI ja tyAg kare chhe.
samyagdraShTi kevo chhe?
tenA hRudayamAn AtmAnun svarUp dedIpyamAn pragaTapaNe pratibhAse chhe. te gnAnajyotithI
AnandarasathI paripUrNa chhe. te potAne sAkShAt puruShAkAr, amUrtik, chaitanyadhAtuno pinD, anant
* krodh, mAn, mAyA ane lobh e chAr kaShAy chhe.

Page 336 of 370
PDF/HTML Page 364 of 398
single page version

akShay guNo sahit chaitanyadev ja jANe chhe. tenA atishayathI ja te paradravya pratye jarA paN
rAgI thato nathI.
samyagdraShTi rAgI kem thato nathI?
te potAnA nijasvarUpane gnAtA, draShTA, paradravyothI bhinna, shAshvat ane avinAshI jANe
chhe ane paradravyane tathA rAgAdine kShaNabhangur, ashAshvat, potAnA svabhAvathI sArI rIte bhinna
jANe chhe tethI samyaggnAnI kevI rIte Dare?

Page 337 of 370
PDF/HTML Page 365 of 398
single page version

parishiShTa 2
rahasyapUrNa chiÕI
(AchAryakalpa panDit ToDaramalajI dvArA rachit)
siddha shrI mulatAn nagar mahAshubhasthAnaviShe svadharmI bhAI anek upamAyogya
adhyAtmarasarochak bhAI shrI khAnachandajI, gangAdharajI, shrIpAlajI, siddhArathadAsajI Adi sarva
svadharmI yogya. li0 ToDaramalajInA shrI pramukh vinay shabda avadhArajo.
ahIn yathAsambhav Anand chhe. tamane chidAnandaghananA anubhavathI sahajAnandanI vRuddhi chAhun chhun.
bIjun, tamAro ek patra bhAIshrI rAmasinghajI bhuvAnIdAsajIne Avyo hato. tenA
samAchAr jahAnAbAdathI anya svadharmIoe lakhyA hatA.
bhAIshrI! AvA prashna tamArA jevA ja lakhe. A vartamAnakALamAn adhyAtmarasanA rasik
jIvo bahu ja thoDA chhe. dhanya chhe temane je svAnubhavanI vArtA paN kare chhe. e ja vAt kahe
chhe ke
तत्प्रति प्रीतिचित्तेन येन वार्तापि हि श्रुता
निश्चितं स भवेद्भव्यो भाविनिर्वाणभाजनम् ।।
पद्मनन्दिपंचविंशतिका (एकत्वाशीतिः २३)
arthaje jIve prasannachittathI A chaitanyasvarUp AtmAnI vAt ja sAmbhaLI chhe te
bhavyapuruSh bhaviShyamAn thanArI muktino nishchayathI pAtra thAy chhe, arthAt te jarUr mokShamAn
jAy chhe.
bhAIshrI! tame je prashno lakhyA tenA uttar mArI buddhi anusAr k klakhun chhun te
jANasho. ane adhyAtma Agamano charchAgarbhit patra to shIghra shIghra ApyA karasho. meLAp to
kadI thavo hashe tyAre thashe, ane nirantar svarUpAnubhavano abhyAs rAkhashojI. shrIrastu.
have, svAnubhavadashA viShe pratyakShaparokShAdik prashnonA uttar svabuddhi anusAr lakhun
chhun
temAn pratham ja svAnubhavanun svarUp, jANavA arthe lakhun chhun
jIv [nAmano chetan] padArtha anAdi [kAL]thI mithyAdraShTi chhe; tyAn svaparanA
yathArtharUpathI viparIt shraddhAnanun nAm mithyAtva chhe. vaLI je kALe koI jIvane darshanamohanA

Page 338 of 370
PDF/HTML Page 366 of 398
single page version

upashamkShaykShayopashamathI svaparanA yathArthashraddhAnarUp tattvArthashraddhAn thAy tyAre te jIv
samyaktvI thAy chhe. mATe svaparanA shraddhAnamAn shuddhAtmashraddhAnarUp nishchayasamyaktva garbhit chhe.
vaLI jo svaparanun shraddhAn nathI ane jainamatamAn kahelA dev, guru ane dharma e traNene
mAne chhe tathA sAt tattvone mAne chhe, anya matamAn kahelAn devAdi vA tattvAdine mAnato nathI
to evA kevaL vyavahArasamyaktvavaDe te samyaktvI nAmane pAme nahi, mATe sva
par
bhedavignAnapUrvak je tattvArthashraddhAn hoy te samyaktva jANavun.
vaLI evA samyaktvI thatAnnI sAthe, je gnAn [pUrve] pAnch indriy tathA chhaThThA man dvArA
kShayopashamarUp mithyAtvadashAmAn kumati, kushrutarUp thaI rahyun hatun te ja gnAn have matishrutarUp
samyaggnAn thayun. samyagdraShTi je kAI jANe te sarva jANavun samyaggnAnarUp chhe.
e [samyagdraShTi] jo kadAchit ghaTapaTAdi padArthone ayathArtha paN jANe to te
AvaraNajanit audayik agnAnabhAv chhe; ane kShayopashamarUp pragaT gnAn chhe te to sarva
samyaggnAn ja chhe, kemake jANavAmAn padArthone viparItarUpe sAdhatun nathI, mATe te samyaggnAn
kevaLagnAnano ansh chhe. jem thoDunk meghapaTal (
vAdaL) vilay thatAn je kAI prakAsh pragaTe chhe
te sarva prakAshano ansh chhe.
je gnAn matishrutarUp thaI pravarte chhe te ja gnAn vadhatun vadhatun kevalagnAnarUp thAy chhe,
tethI samyaggnAnanI apekShAe to jAti ek chhe.
vaLI e samyagdraShTinA pariNAm savikalpa tathA nirvikalparUp thaI be prakAre pravarte chhe.
tyAn je pariNAm viShaykaShAyAdirUp vA pUjAdAnshAstrAbhyAsAdikarUp pravarte chhe te
savikalparUp jANavA.
prashnajyAn shubhashubharUp pariNamato hoy tyAn samyaktvanun
astitva kevI rIte hoy?
samAdhAnajem koI gumAsto sheThanA kAryamAn pravarte chhe, te kAryane potAnun kArya
paN kahe chhe, harShaviShAdane paN pAme chhe, e kAryamAn pravartatAn te potAnI ane sheThanI
ApasamAn judAI paN vichArato nathI, parantu tene evun antarang shraddhAn chhe ke ‘A mArun kAm
nathI.’ e pramANe kArya karanAr te gumAsto shAhukAr chhe; paN te sheThanA dhanane chorI tene
potAnun mAne to te gumAsto chor ja kahevAy; tene karmodayajanit shubhAshubharUp kAryano kartA
thaI tadrUp pariName, topaN tene evA prakAranun antarang shraddhAn chhe ke ‘A kArya mArAn nathI.’
jo dehAshrit vrat
sanyamane paN potAnAn mAne (arthAt potAne teno kartA mAne) to te
mithyAdraShTi thAy. AvI rIte savikalpa pariNAm hoy chhe.

Page 339 of 370
PDF/HTML Page 367 of 398
single page version

have savikalpadvArA ja nirvikalpa pariNAm thavAnun vidhAn kahIe chhIe
te samyagdraShTi kadAchit svarUpadhyAn karavAno udyamI thAy chhe tyAn pratham svaparanun
bhedavignAn (vivek) kare; nokarma, bhAvakarmarahit kevaL chaitanyachamatkAramAtra potAnun svarUp jANe,
pachhI parano vichAr paN chhUTI jAy, ane keval svAtmavichAr ja rahe chhe; tyAn nijasvarUpamAn
anek prakAranI ahambuddhi dhAre chhe, ‘hun chidAnand chhun, shuddha chhun, siddha chhun,’ ityAdi vichAr thatAn
sahaj ja Anandatarang UThe chhe, romAnch (ullasit) thAy chhe, tyAr pachhI evA vichAro to chhUTI
jAy, keval chinmAtrasvarUp bhAsavA lAge; tyAn sarva pariNAm te svarUp viShe ekAgra thaI pravarte
chhe. darshan
gnAnAdikanA vA naypramANAdikanA vichAr (vikalpa) paN vilay thaI jAy.
savikalpa vaDe je chaitanyasvarUpano nishchay karyo hato temAn ja vyApyavyApakarUp thaI evo
pravarte chhe ke jyAn dhyAtAdhyeyapaNun dUr thaI jAy. evI dashAnun nAm nirvikalpa anubhav chhe. moTA
nayachakra granthamAn em ja kahyun chhe
तच्चाणेसणकाले समयं बुज्झेहि जुत्तिमग्गेण
णो आराहणसमये पच्चक्खोअणुहवो जह्मा ।।२६६।।
arthatattvanA avalokan (anveShaN) samaye arthAt shuddhAtmAne yukti arthAt nay
pramANavaDe pahelAn jANe, pachhI ArAdhan samay je anubhavakAL chhe temAn naypramAN chhe nahi,
kAraN ke pratyakSha anubhav chhe.
jem ratnanI kharId vakhate anek vikalpa kare chhe paN jyAre te ratna pratyakSha paheravAmAn
Ave chhe tyAre vikalpa hoto nathI, paheravAnun sukh ja chhe. e pramANe savikalpa dvArA nirvikalpa
anubhav thAy chhe.
vaLI je gnAn pAnch indriy ane chhaThThA man dvArA pravartatun hatun te gnAn sarva bAjuthI
sameTAI A nirvikalpa anubhavamAn keval svarUpasanmukh thayun; kAraN ke te gnAn kShayopashamarUp
chhe tethI ek kALamAn ek gneyane ja jANe chhe, te gnAn svarUp jANavAne pravartyun tyAre anyane
jANavAnun sahej ja bandh thayun. tyAn evI dashA thaI ke bAhya anek shabdAdik vikAr hovA
chhatAn paN svarUpadhyAnIne tenI kAI khabar nathI.
e pramANe matignAn paN svarUpasanmukh thayun.
vaLI nayAdikanA vichAro maTavAthI shrutagnAn paN svarUpasanmukh thayun.
evun varNan samayasAranI TIkAAtmakhyAtimAn chhe tathA AtmaavalokanAdimAn chhe,
eTalA mATe ja nirvikalpa anubhavane atIndriy kahIe chhIe; kAraN ke indriyono dharma to
e chhe ke sparsha, ras, gandh, varNane jANe, te ahIn nathI ane manano dharma e chhe ke te anek
vikalpa kare, te paN ahIn nathI; tethI je gnAn indriyo tathA manamAn pravartatun hatun te ja gnAn
have anubhavamAn pravarte chhe, tathApi A gnAnane atIndriy kahIe chhIe.

Page 340 of 370
PDF/HTML Page 368 of 398
single page version

vaLI A svAnubhavane man dvArA thayo em paN kahIe chhIe kemake A anubhavamAn
matignAnshrutagnAn ja chhe. anya koI gnAn nathI.
matishrutagnAn indriy tathA mananA avalamban vinA hotun nathI paN ahIn indriyano
to abhAv ja chhe, kAraN ke indriyano viShay mUrtik padArtha ja chhe. vaLI ahIn managnAn chhe,
kAraN manano viShay amUrtik padArtha paN chhe, tethI ahIn man sambandhI pariNAm svarUp viShe
ekAgra thaI anya chintAno nirodh kare chhe tethI tene man dvArA thayun em kahIe chhIe.
‘एकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानम्’ (mokShashAstra a. 8, sUtra 27) evun dhyAnanun paN lakShaN evI
anubhavadashAmAn sambhave chhe.
vaLI samayasArnATakanA kavitamAn kahyun chhe ke
वस्तु विचारत ध्यावतैं, मन पावै विश्राम
रस स्वादत सुख ऊपजै, अनुभव याकौ नाम ।।
e pramANe man vinA judA ja pariNAm svarUpamAn pravartatA nathI, tethI svAnubhavane
manajanit paN kahIe chhIe, tethI tene atIndriy kahevAmAn ane manajanit kahevAmAn kAI
virodh nathI; vivakShAbhed chhe.
vaLI tame lakhyun ke ‘AtmA atIndriy chhe tethI atIndriyavaDe ja grAhya thaI shake’, to
bhAIshrI! man amUrttik (padArtha)ne paN grahaN kare chhe kAraN ke matishrutagnAnano viShay sarva
dravyo kahyAn chhe. tattvArthasUtramAn kahyun ke
मतिश्रुतयोर्निबन्धो द्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु ।।२६।।
vaLI tame pratyakShaparokShano prashna lakhyo. paN bhAIshrI! samyaktvamAn to pratyakSha
parokShanA bhed nathI. chothA guNasthAne siddha samAn kShAyikasamyaktva thaI jAy chhe, tethI samyaktva
to mAtra yathArtha shraddhAnarUp ja chhe te (jIv) shubh
ashubh kArya karato paN rahe chhe. (tethI
kAI yathArtha padArthashraddhAn na hoy em hotun nathI;) tethI tame je lakhyun hatun ke ‘nishchayasamyaktva
pratyakSha chhe ane vyavahArasamyaktva parokSha chhe,’ te em nathI. samyaktvanA to traN bhed chhe.
temAn upashamasamyaktva ane kShAyikasamyaktva to nirmaL chhe kemake te mithyAtvanA uday rahit
chhe, tathA kShayopashamasamyaktva samaL chhe, kemake samyaktvamohanIyanA uday sahit chhe, paN A
samyaktvamAn pratyakSha
parokShanA koI bhed to chhe nahi.
shubhAshubharUp pravartatA vA svAnubhavarUp pravartatA kShAyik samyaktvIne samyaktvaguN to
samAn ja chhe, tethI samyaktvanA to pratyakShaparokSha bhed na mAnavA.
paN pramANanA pratyakShaparokSharUp be bhed chhe. e pramAN samyaggnAn chhe, tethI

Page 341 of 370
PDF/HTML Page 369 of 398
single page version

matignAnshrutagnAn to parokSha pramAN chhe; avadhi, manaparyay ane kevalagnAn pratyakSha pramAN
chhe. yathA‘‘आद्ये परोक्षं, प्रत्यक्षमन्यत्’’ (तत्त्वार्थ सूत्र अ. १, सू. १११२) evun sUtranun vachan
chhe. tem ja tarkashAstramAn pratyakShaparokShanun Avun lakShaN kahyun chhe‘‘स्पष्टप्रतिभासात्मकं प्रत्यक्षमस्पष्टं
परोक्षम्’’।
je gnAn potAnA viShayane sArI rIte nirmaLarUpe spaShTa jANe te pratyakSha chhe, ane je
gnAn sArI rIte spaShTa na jANe te parokSha chhe; tyAn matignAnshrutagnAnanA viShay to ghaNA chhe
parantu ek paN gneyane sampUrNa jANI shakatAn nathI tethI te parokSha chhe. avadhimanaparyAyagnAnano
viShay thoDo chhe tathApi te potAnA viShayane spaShTa sArI rIte jANe chhe tethI te ekadeshapratyakSha
chhe, ane kevaLagnAn sarva gneyane pote spaShTa jANe chhe tethI sarvapratyakSha chhe.
vaLI pratyakShanA be bhed chheek paramArtha pratyakSha ane bIjo sAmvyavahArik pratyakSha.
avadhi, manaparyay ane kevaLagnAn to spaShTa pratibhAsarUp chhe ja tethI pAramArthik pratyakSha chhe,
ane netrAdivaDe varNAdine jANe chhe, tyAn vyavahArathI evun kahevAmAn Ave chhe ke ‘teNe varNAdik
pratyakSha jANyA,’ ekadesh nirmaLatA paN hoy chhe tethI tene sAmvyavahArik pratyakSha kahe chhe; parantu
jo ek vastumAn anek mishra varNa chhe te netra dvArA sArI rIte grahyA jatA nathI tethI tene
paramArtha pratyakSha kahevAmAn Avatun nathI.
vaLI parokSha pramANanA pAnch bhed chhesmRuti, pratyabhignAn, tarka, anumAn ane
Agam. tenun svarUpa1. pUrve jANelI vastune yAd karIne jANavI tene smRuti kahe chhe,
2. draShTAntavaDe vastuno nishchay karIe tene pratyabhignAn kahe chhe, 3. hetunA vichArayukta je gnAn
tene tarka kahe chhe, 4. hetuthI sAdhya vastunun je gnAn tene anumAn kahe chhe, tathA 5. AgamathI
je gnAn thAy tene Agam kahe chhe.
e pramANe pratyakShaparokSha pramANanA bhed kahyA chhe.
tyAn A svAnubhavadashAmAn AtmAne jANIe te shrutagnAnavaDe jANavAmAn Ave chhe. shrutagnAn
matignAnapUrvak ja chhe, te matignAnshrutagnAn parokSha kahel chhe tethI tyAn AtmAnun jANavun pratyakSha
hotun nathI. vaLI avadhimanaparyayano viShay rUpI padArtho ja chhe; tathA kevaLagnAn chhadmasthane chhe
nahi, tethI anubhavamAn kevaLagnAn vA avadhimanaparyayavaDe AtmAnun jANavun nathI. vaLI ahIn
AtmAne spaShTa sArI rIte jANato nathI tethI pAramArthik pratyakShapaNun to sambhavatun nathI.
tathA jem netrAdivaDe varNAdik jANavAmAn Ave chhe tem ekadesh nirmaLatAsahit paN
AtmAnA asankhyAt pradeshAdi jANavAmAn AvatA nathI tethI sAmvyavahArik pratyakShapaNun paN
sambhavatun nathI.
ahIn to AgamanumAnAdik parokSha gnAnavaDe AtmAno anubhav hoy chhe.

Page 342 of 370
PDF/HTML Page 370 of 398
single page version

jainAgamamAn jevun AtmAnun svarUp kahyun chhe tene tevun jANI temAn pariNAmone magna kare chhe tethI
tene Agam parokShapramAN kahIe, athavA ‘‘hun AtmA ja chhun kemake mArAmAn gnAn chhe, jyAn
jyAn gnAn tyAn tyAn AtmA chhe, jem ke
siddhAdik. vaLI jyAn AtmA nahi tyAn gnAn paN
nahi jem kemRutak klevarAdik.’’ e pramANe anumAnavaDe vastuno nishchay karIne temAn
pariNAmone magna kare chhe, tethI tene anumAn parokShapramAN kahIe, athavA Agam
anumAnAdivaDe je vastu jANavAmAn AvI tene yAd rAkhIne temAn pariNAmone magna kare chhe
tethI tene smRuti kahIe. ityAdi prakArathI svAnubhavamAn parokShapramAN vaDe ja AtmAnun jANavun
hoy chhe, tyAn pratham jANavun thAy chhe, pachhI je svarUp jANyun temAn ja pariNAm magna thAy
chhe, pariNAm magna thatAn kaI visheSh jANapaNun hotun nathI.
prashnajo savikalpanirvikalpamAn jANavAnI visheShatA nathI to
adhik Anand kem thAy?
samAdhAnasavikalpadashAmAn gnAn anek gneyone jANavArUpe pravartatun hatun, nirvikalpa-
dashAmAn mAtra AtmAne ja jANavAmAn pravarte chhe, ek to e visheShatA chhe; bIjI e visheShatA
chhe ke je pariNAm vividh vikalpamAn pariNamatA hatA te mAtra svarUpamAn ja tAdAtmyarUp thaI
pravartyA, bIjI e visheShatA thaI.
evI visheShatAo thatAn koI vachanAtIt evo apUrva Anand thAy chhe ke viShayasevanamAn
tenI jAtino ansh paN nathI, tethI e Anandane atIndriy kahe chhe.
prashnaanubhavamAn paN AtmA parokSha ja chhe to granthomAn anubhavane
pratyakSha kem kahyo chhe? uparanI gAthAmAn ja kahyun chhe ke‘‘पच्चक्खो अणुहवो
जम्हा’’ te kem chhe?
samAdhAnaanubhavamAn AtmA to parokSha ja chhe, kAI AtmAnA pradeshano AkAr
to bhAsato nathI, parantu svarUpamAn pariNAm magna thatAn je svAnubhav thayo te svAnubhav pratyakSha
chhe. svAnubhavano svAd kAI Agam
anumAnAdik parokSha pramANAdivaDe jaNAto nathI. pote ja
anubhavanA rasAsvAdane vede chhe. jem koI andh manuShya sAkarano AsvAd kare chhe, tyAn sAkaranAn
AkArAdi to parokSha chhe, paN jIbhavaDe je svAd lIdho te svAd pratyakSha chhe, em svAnubhavamAn
AtmA parokSha chhe, je pariNAmathI svAd Avyo te svAd pratyakSha chhe
em jANavun.
athavA je pratyakSha jevun hoy tene paN pratyakSha kahIe chhIe. jem lokomAn kahIe chhIe
ke‘ame svapnAmAn vA dhyAnamAn phalANA puruShane pratyakSha dITho;’ tyAn tene pratyakSha dITho nathI,
parantu pratyakSha mAphak pratyakShavat (te puruShane) yathArtha dekhyo tethI tene pratyakSha kahIe; tem

Page 343 of 370
PDF/HTML Page 371 of 398
single page version

anubhavamAn AtmA pratyakShanI mAphak yathArtha pratibhAse chhe, tethI A nyAye AtmAnun paN pratyakSha
jANavun hoy chhe em kahIe to doSh nathI. kathan to anek prakAranAn hoy chhe; te sarva Agam
adhyAtmashAstrothI jem virodh na Ave tem vivakShAbhedavaDe jANavAn.
prashnaevo anubhav kayA guNasthAnamAn thAy chhe?
samAdhAnachothA guNasthAnathI ja thAy chhe. parantu chothAmAn to ghaNA kALanAn
antarAlathI thAy chhe ane uparanA guNasthAnomAn shIghra shIghra thAy chhe.
prashnaanubhav to nirvikalpa chhe, tyAn uparanA ane nIchenA guN-
sthAnomAn bhed sho?
uttarapariNAmonI magnatAmAn visheSh chhe; jem be puruSh nAm le chhe ane bannenA
pariNAm nAm viShe chhe; tyAn ekane to magnatA visheSh chhe tathA bIjAne thoDI chhe, tem AmAn
paN jANavun.
prashnajo nirvikalpa anubhavamAn koI vikalpa nathI to shukladhyAnano
pratham bhed (je) pRuthaktvavitarkavichAr kahyo chhe, temAn ‘pRuthaktvavitarka’
nAnAprakAranA shrutano ‘vichAr’arthavyanjanyogsankramaNem kem kahyun?
uttarakathan be prakAre hoy chhe ek sthULarUp chhe ane bIjun sUkShmarUp chhe.
jem sthULarUpe to chhaThThA guNasthAnamAn sampUrNa brahmacharyavrat kahyun, paN sUkShmatAe navamA guNasthAn
sudhI maithunasangnA kahI; tem ahIn anubhavamAn nirvikalpatA sthULarUpe kahI chhe. tathA sUkShmatAthI
pRuthaktvavitarkavichArAdi bhed vA kaShAyAdik dashamA guNasthAn sudhI kahyAn chhe tyAn potAnA tathA
anyanA jANavAmAn AvI shake evA bhAvanun kathan sthUL jANavun, ane je pote paN na
jANI shake, (mAtra) kevaLI bhagavAn ja jANI shake evA bhAvonun kathan sUkShma jANavun.
charaNAnuyogaAdimAn sthUL kathananI mukhyatA chhe ane karaNAnuyogamAn sUkShma kathananI mukhyatA chhe,
evA bhed anya ThekANe paN jANavA.
e pramANe nirvikalpa anubhavanun svarUp jANavun.
vaLI bhAIshrI! tame traN draShTAnt lakhyAn athavA draShTAnt dvArA prashna lakhyA, paN draShTAnt
sarvAng maLatAn Ave nahi. draShTAnt chhe te ek prayojan darshAve chhe. ahIn bIjano chandra,
jaLabindu, agnikaN
e to ekadesh chhe ane pUrNimAno chandra, mahAsAgar tathA agnikunD
e sarvadesh chhe, e ja pramANe chothA guNasthAnamAn AtmAne gnAnAdiguNo ekadesh pragaT thayA
chhe tathA teramA guNasthAnamAn AtmAne gnAnAdiguNo sarvathA pragaT thAy chhe ane jem draShTAntonI

Page 344 of 370
PDF/HTML Page 372 of 398
single page version

ek jAti chhe, tem ja jeTalA guN avrat samyagdraShTine pragaT thayA chhe tenI ane teramA
guNasthAnamAn je guN pragaT thAy chhe tenI ek jAti chhe.
prashnajo ek jAti chhe to jem kevaLI sarva gneyane pratyakSha jANe
chhe tem chothA guNasthAnavALo jIv paN AtmAne pratyakSha jANato hashe?
uttarabhAIshrI! pratyakShatAnI apekShAe ek jAti nathI paN samyaggnAnanI
apekShAe ek jAti chhe. chothA guNasthAnavALAne matishrutarUp samyaggnAn chhe, ane teramA
guNasthAnavALAne kevaLarUp samyaggnAn chhe. vaLI ekadesh sarvadeshanun antar to eTalun ja chhe ke
mati
shrutagnAnavALA amUrtik vastune apratyakSha ane mUrtik vastune paN pratyakSha vA apratyakSha,
kinchit, anukramathI jANe chhe tathA kevaLagnAnI sarva vastune sarvathA yugapat jANe chhe. prathamano
parokSharUpe jANe chhe ane bIjo pratyakSharUpe jANe chhe, eTalo ja temAn visheSh (bhed) chhe, vaLI
jo sarvathA (e banne gnAnanI) ek ja jAti kahIe to jem kevaLagnAnI yugapat pratyakSha
aprayojanarUp gneyane nirvikalparUpe jANe chhe tem e (mati-shrutasamyaggnAnI) paN jANe, paN
em to nathI, tethI pratyakSha
parokShano visheSh (bhed) jANavo. kahyun chhe ke
स्याद्वादकेवलज्ञाने सर्वतत्त्वप्रकाशने
भेदः साक्षादसाक्षाच्च ह्यवस्त्वन्यतमं भवेत् ।।
(अष्टसहस्त्रीदशमःपरिच्छेद१०५)
arthasyAdvAd arthAt shrutagnAn ane kevaLagnAne banne sarva tattvone prakAshanArAn
chhe, bhed eTalo ja ke kevaLagnAn pratyakSha chhe, shrutagnAn parokSha chhe. parantu vastu chhe te anyarUpe
nathI.
vaLI tame nishchay samyaktvanun ane vyavahArasamyaktvanun svarUp lakhyun te satya chhe. parantu
eTalun jANavun ke samyaktvIne vyavahArasamyaktvamAn vA anya kALamAn antarang nishchayasamyaktva
garbhit chhe, nirantar gaman (pariNaman) rUp rahe chhe.
vaLI tame lakhyun ke koI sAdharmI kahe chhe keAtmAne pratyakSha jANe to
karmavargaNAone pratyakSha kem na jANe?
e ja kahyun chhe ke AtmAne pratyakSha to kevaLI ja jANe chhe, karmavargaNAne avadhignAn
paN jANe chhe.
vaLI tame lakhyun chhe ke ‘bIjanA chandranI jem AtmAnA pradesh thoDA khullA chhe em
kaho.’

Page 345 of 370
PDF/HTML Page 373 of 398
single page version

uttarae draShTAnt pradeshanI apekShAe nathI paN guNanI apekShAe chhe.
e pramANe samyaktvI sambandhI tathA anubhav sambandhI pratyakShaapratyakShAdikanA je prashno
tame lakhyA hatA teno pratyuttar mArI buddhi anusAr lakhyo chhe. tame paN jinavANIthI tathA
potAnI pariNatithI meLavI lesho.
ane bhAIshrI, visheSh kyAn sudhI lakhIe? je vAt jANavAmAn Ave te lakhavAmAn AvI
shake nahi. maLyethI k kkahI shakAy; parantu maLavun karmAdhIn chhe. mATe sArun to e chhe ke
chaitanyasvarUpanA anubhavanA udyamI rahevun.
vartamAnakALamAn adhyAtmatattva to AtmakhyAtisamayasAr granthanI shrI amRutachandra
AchAryakRut TIkAmAn chhe ane AgamanI charchA gommaTasAramAn chhe tathA bIjA paN anya granthomAn
chhe.
je jANI chhe te sarva lakhavAmAn Ave nahi; tethI tame paN adhyAtma tathA Agamagranthono
abhyAs rAkhajo ane svarUpAnandamAn magna rahejo.
vaLI tame koI visheSh granth jANyA hoy to mane lakhI mokalajo; svadharmIne to paraspar
(dharma) charchA ja joIe; vaLI mArI to eTalI buddhi chhe nahi, parantu tamArA jevA bhAIothI
paraspar vichAr chhe, te moTI vAt chhe.
jyAn sudhI maLavun thAy nahi tyAn sudhI patra to avashya lakhyA karo.
miti phAgaN vad
5 samvat 1811.
ToDaramal.

Page 346 of 370
PDF/HTML Page 374 of 398
single page version

parishiShTa 3
paramArthavachanikA
[kavivar pt. banArasIdAsajI rachit]
ek jIv dravya, tenA anant guN, anant paryAy, ek ek guNanA asankhyAt pradesh,
ek ek pradeshaviShe anant karmavargaNA, ek ek karmavargaNAviShe anantanant pudgalaparamANu,
ek ek pudgalaparamANu anant guN, anant paryAyasahit virAjamAn chhe.
A pramANe ek sansArAvasthit jIvapinDanI avasthA chhe; e ja pramANe anant jIvadravya
sapinDarUp jANavA. ek jIvadravya anant anant pudgaladravyathI sanyogit (sanyukta) mAnavun.
tenun vivaraNajudA judA rUpe jIvadravyanI pariNati tathA judA judA rUpe
pudgaladravyanI pariNati chhe.
tenun vivaraNaek jIvadravya je prakAranI avasthAsahit nAnA AkArarUp pariName
te prakAr anya jIvathI maLato Ave nahi; teno bIjo prakAr chhe. (arthAt anya jIvanun tenAthI
anya avasthArUp pariNaman hoy.) e pramANe anantAnantasvarUp jIvadravya anantAnantasvarUp
avasthAsahit vartI rahyAn chhe. koI jIvadravyanA pariNAm koIpaN anya jIvadravyathI maLatA Ave
nahi. e ja pramANe ek pudgalaparamANu ek samayamAn je prakAranI avasthA dhAraN kare te
avasthA anya pudgalaparamANu dravyathI maLatI Ave nahi. tethI pudgal (paramANu) dravyanI paN
anyaanyatA jANavI.
have jIvadravya, pudgaladravya ekakShetrAvagAhI anAdikALathI chhe; temAn visheSh eTalun ke
jIvadravya ek ane pudgalaparamANu dravya anantAnant, chalAchalarUp, AgamanagamanarUp, anantAkAr
pariNamanarUp, bandh-muktishaktisahit varte chhe.
have jIvadravyanI anantI avasthA; temAn traN avasthA mukhya sthApI. ek ashuddhaavasthA,
bIjI shuddhAshuddharUp mishraavasthA tathA trIjI shuddhaavasthA. e traNe avasthA sansArI jIvadravyanI
jANavI. sansArAtIt siddhane anavasthitarUp kahIe chhIe.
have traNe avasthA sambandhI vichAraek ashuddhanishchayAtmak dravya, bIjun
mishranishchayAtmak dravya ane trIjun shuddhanishchayAtmak dravya chhe. ashuddhanishchayAtmak dravyane sahakArI
ashuddhavyavahAr chhe; mishranishchayAtmak dravyane sahakArI mishravyavahAr chhe; tathA shuddhanishchayAtmak
dravyane sahakArI shuddhavyavahAr chhe.

Page 347 of 370
PDF/HTML Page 375 of 398
single page version

nishchay ane vyavahAranun vivaraN
nishchay to abhedarUp dravya tathA vyavahAr dravyanA yathAsthit bhAv chhe. parantu visheSh eTalun
kejyAnsudhI sansArAvasthA chhe tyAnsudhI vyavahAr kahevAy. siddhane vyavahArAtIt kahevAy. tethI
sansAr, vyavahAr e banne ekarUp kahyA arthAt sansArI te vyavahArI, vyavahArI te sansArI. have
e traNe avasthAnun vivaraN
jyAnsudhI mithyAtva avasthA chhe tyAnsudhI ashuddhanishchayAtmak dravya ashuddhavyavahArI chhe.
samyagdraShTi thatAn ja mAtra chaturtha guNasthAnakathI mAnDI bAramA guNasthAnak sudhI mishranishchayAtmak
jIvadravya mishravyavahArI chhe; ane kevalagnAnI shuddhanishchayAtmak shuddhavyavahArI chhe.
nishchay to dravyanun svarup ane vyavahAr
sansArAvasthit bhAv, tenun vivaraN
mithyAdraShTi jIv potAnun svarUp jANato nathI tethI parasvarUp viShe magna banI parakAryane
tathA parasvarUpane potAnAn mAne chhe, te kArya karato hovAthI te ashuddhavyavahArI kahevAy.
samyagdraShTi potAnun svarUp parokShapramANavaDe anubhave chhe, parasattA ane parasvarUpane
potAnun kArya nahi mAnato thako yogadvAravaDe potAnA svarUpanA dhyAnvichArarUp kriyA kare chhe,
te kArya karatAn te mishravyavahArI kahevAy.
kevaLagnAnI (jIv) yathAkhyAtachAritranA baLavaDe shuddhAtmasvarUpamAn ramaNashIl chhe tethI
te shuddhavyavahArI kahevAy. tenAmAn yogArUDh avasthA vidyamAn chhe tethI tene vyavahArI nAm
kahyo. shuddhavyavahAranI maryAdA teramA guNasthAnathI mAnDI chaudamA guNasthAn sudhI jANavI. yathA
असिद्धत्वपरिणमनत्वात् व्यवहारः।
have traNe vyavahAranun svarup
ashuddhavyavahAr shubhAshubhAchArarUp chhe, shuddhAshuddhavyavahAr shubhopayogamishrit svarUpA-
charaNarUp chhe, ane shuddhavyavahAr shuddhasvarUpAcharaNarUp chhe.
parantu visheSh tenun eTalun chhekoI kahe ke shuddhasvarUpAcharaNAtma to siddhamAn paN
vidyamAn chhe, tethI tyAn paN vyavahAr sangnA kahevI joIe; te tem nathI kemake sansAr avasthA
sudhI vyavahAr kahIe chhIe, sansArAvasthA maTatAn vyavahAr paN maTyo kahevAy, ahIn e
sthApanA karI chhe tethI siddha vyavahArAtIt kahevAy.
A rIte vyavahAravichAr samApta.

Page 348 of 370
PDF/HTML Page 376 of 398
single page version

AgamadhayAtmanun svarup
vastuno je svabhAv tene Agam kahIe chhIe, AtmAno je adhikAr tene adhyAtma
kahIe chhIe. Agam tathA adhyAtmasvarUp bhAv AtmadravyanA jANavA. te banne bhAv
sansAraavasthAviShe trikAlavartI mAnavA.
tenun vivaraNaAgamarUp karmapaddhati chhe; adhyAtmasvarUp shuddhachetanApaddhati chhe.
tenun vivechanakarmapaddhati paudgalik dravyarUp athavA bhAvarUp chhe. dravyarUp to
pudgalanA pariNAm chhe. bhAvarUp pudgalAkAr AtmAnI ashuddhapariNatirUp pariNAm chhe;te
banne pariNAm AgamarUp sthApyA. have shuddhachetanApaddhatishuddhAtmapariNAm, te paN dravyarUp tathA
bhAvarUp em be prakAre chhe. dravyarUp to jIvatvapariNAm chhe; tathA bhAvarUp gnAn, darshan, sukh,
vIrya Adi anantaguNapariNAm chhe. e banne pariNAm adhyAtmarUp jANavA.
e Agam tathA adhyAtma banne paddhatimAn anantatA mAnavI.
anantatA kahI teno vichAr
anantatAnun svarUp draShTAntavaDe darshAve chhe, jemakevaDanA jhADanun ek bIj hAthamAn levun,
te upar dIrghadraShTithI vichAr kare to te vaDanA bIjamAn ek vaDanun jhAD chhe, bhAvikALamAn jevun
thanAr chhe tevA vistArasahit te vRukShanun vAstavya svarUp vidyamAn bIjamAn chhatun chhe. anek shAkhA,
prashAkhA, patra, puShpa, phaLayukta chhe. tenA pratyek phaLamAn evAn anek bIj chhe.
e prakAranI avasthA ek vaDanA bIj sambandhI vichArIe. vaLI pharI sUkShmadraShTithI
joIe to te vaDanA vRukShamAn je je bIjo chhe te te bIjo (evAn bIjAn) antargarbhit
vaDavRukShasanyukta hoy chhe. e ja rIte ek vaDamAn anek anek bIj ane ekek bIjamAn ekek
vaDavRukSha chhe. teno (dIrgha) vichAr karIe to bhAvinayapramANathI na vaDavRukShanI maryAdA pamAy ke
na bIjanI maryAdA pamAy.
e pramANe anantatAnun svarUp jANavun.
te anantatAnA svarUpane kevaLagnAnI puruSh paN anant ja dekhe, jANe, kahe; anantano bIjo
ant chhe ja nahi ke je gnAnamAn (antarUpe) bhAse. tethI anantatA anantarUp ja pratibhAse chhe.
e pramANe Agam, adhyAtmanI anantatA jANavI.
temAn visheSh eTalun ke adhyAtmanun svarUp anant chhe ane Agamanun svarUp anantAnantarUp
chhe. kAraN ke yathArtha pramANathI adhyAtma ek dravyAshrit, ane Agam anantAnant pudgal-
dravyAshrit chhe.

Page 349 of 370
PDF/HTML Page 377 of 398
single page version

te bannenun svarUp sarvathA prakAre to kevaLagnAnagochar chhe; anshamAtra mati-shrutagnAnagrAhya
chhe. tethI sarvathA prakAre AgamI, adhyAtmI to kevaLagnAnI, anshamAtra matishrutagnAnI tathA
deshamAtragnAtA avadhignAnI, manaparyayagnAnI chhe; e traNe (sarvathA, anshamAtra, deshamAtra)
yathAvasthit gnAnapramAN nyUnAdhikarUp jANavA.
mithyAdraShTi jIv na AgamI chhe, na adhyAtmI chhe, kAraN ke te kathanamAtra to granthapAThanA
baLavaDe AgamadhyAtmanun svarUp upadeshamAtra kahe chhe parantu te AgamadhyAtmanA svarUpane
samyakprakAre jANato nathI. tethI mUDhajIv na AgamI ke na adhyAtmI chhe. (kAraN ke tene te
bhAvanun vedan ja nathI) yathA
निर्वेदकत्वात्।
have mUDh ane gnAnI jIvanun visheShapaNun anya paN sAmbhaLo
gnAtA to mokShamArga sAdhI jANe chhe, mUDh mokShamArga sAdhI jANe nahi.
shAmATe? to sAmbhaLo
mUDh jIv Agamapaddhatine vyavahAr kahe chhe ane adhyAtma-
paddhatine nishchay kahe chhe, tethI te Agamaangane ekAntapaNe sAdhI mokShamArga darshAve chhe;
adhyAtmaangane vyavahArathI paN jANe nahi e mUDhadraShTi jIvano svabhAv chhe; tene e ja pramANe
sUje chhe.
shAthI? kAraN ke Agamaang bAhyakriyArUp pratyakShapramAN chhe, tenun svarUp sAdhavun tene
sugam chhe, te bAhyakriyA karato thato mUDh jIv potAne mokShano adhikArI mAne chhe, paN
antargarbhit adhyAtmarUp kriyA je antardaShTigrAhya chhe te kriyAne mUDh jIv jANe nahi, kAraN
antardraShTinA abhAvathI antarakriyA draShTigochar Ave nahi; tethI mithyAdraShTi jIv (game teTalI
bAhyakriyA karato chhato paN) mokShamArga sAdhavAmAn asamartha chhe. have
samyagdraShTino vichAr sAmbhaLo
samyagdraShTi koN kahevAy te sAmbhaLosanshay, vimoh ane vibhram e traN bhAv
jenAmAn nathI te jIv samyagdraShTi.
sanshay, vimoh ane vibhram shun? tenun svarUp draShTAntavaDe darshAve chhe te shravaN karo
jemake chAr puruSh koI ek sthAnamAn UbhA hatA. tyAn koI anya puruShe te chAre pAse ek
chhIpano khanD lAvI batAvyo, ane pratyekane prashna karyo ke A shun chhe? chhIp chhe ke rUpun? pratham
sanshayavALo puruSh bolyo ke kAI samaj paDatI nathI ke A te chhIp chhe ke rUpun! mArI draShTimAn
teno nirdhAr thato nathI. pachhI bIjo vimohavALo puruSh bolyo ke mane e kAI samajaN nathI
ke tame chhIp kone kaho chho tathA rUpun kone kaho chho? mArI draShTimAn kAI Avatun nathI tethI
hun nathI jANato ke tame shun kahevA mAgo chho? athavA te chup rahe, ghelachhAthI bole nahi.

Page 350 of 370
PDF/HTML Page 378 of 398
single page version

have trIjo vibhramavALo puruSh bolyo ke A to pratyakShapramAN rUpun chhe, Ane chhIp koN kahe
chhe? mArI draShTimAn to rUpun sUje chhe, tethI sarvathA prakAre te rUpun chhe. te traNe puruShoe to
chhIpanA svarUpane jANyun nahi, tethI e traNe mithyAvAdI chhe. have chotho puruSh bolyo ke
A to pratyakShapramAN chhIpanA khanD chhe temAn sanshay sho? chhIp, chhIp, chhIp, nirdhAr chhIp. jo
Ane koI anya vastu kahe to te pratyakShapramAN bhramit vA andh. tevI rIte samyagdraShTine sva-
par svarUpamAn sanshay, vimoh, vibhram nathI, yathArtha draShTi chhe; tethI samyagdraShTi jIv antardraShTivaDe
mokShapaddhati sAdhI jANe chhe. te bAhyabhAvane bAhyanimittarUp mAne chhe; te nimitta to
nAnAprakAranAn chhe ekarUp nathI; tethI antardraShTinA pramANamAn mokShamArga sAdhe chhe. samyaggnAn
(svasamvedan) ane svarUpAcharaNanI kaNikA jAgye mokShamArga sAcho.
mokShamArga sAdhavo e vyavahAr ane shuddhadravya akriyArUp te nishchay chhe. e pramANe
nishchayvyavahAranun svarUp samyagdraShTi jANe chhe; paN mUDh jIv jANe nahi ane mAne paN nahi.
mUDh jIv bandhapaddhatine sAdhato thako tene mokShamArga kahe te vAt gnAtA mAne nahi.
kemake bandhane sAdhavAthI bandh sadhAy paN mokSha sadhAy nahi. gnAtA jyAre kadAchit
bandhapaddhatino vichAr kare tyAre te jANe ke A paddhatithI mArun dravya anAdinun bandharUp chAlyun
chhe, have e paddhatithI moh toDI vartun; A paddhatino rAg pUrvanI jem he nar! tun shA mATe
kare chhe? te kShaNamAtra paN bandhapaddhatimAn magna thAy nahi. te gnAtA potAnun svarUp vichAre,
anubhave, dhyAve, gAve shravaN kare tathA navadhAbhakti, tap, kriyA potAnA shuddhasvarUpasanmukh thaIne
kare, e gnAtAno AchAr chhe. enun nAm mishravyahAr chhe. have
heygneyupAdeyarup gnAtAnI chAlano vichAr
heytyAgarUp to potAnA dravyanI ashuddhatA, gneyvichArarUp anya ShaTdravya svarUp
upAdeyAcharaNarUp potAnA dravyanI shuddhatA. tenun vivechanaguNasthAnakanA pramANamAn hey-
gney-upAdeyarUp shakti gnAtAnI hoy. jem jem gnAtAnI hey-gney-upAdeyarUp shakti vardhamAn
thatI jAy tem tem guNasthAnanI vRuddhi thAy em kahyun chhe.
guNasthAn pramANe gnAn ane guNasthAn pramANe kriyA. temAn visheSh eTalun ke ek
guNasthAnavartI anek jIv hoy to (temane) anekarUpanun gnAn tathA anekarUpanI kriyA kahevAmAn
Ave chhe. kAraN ke bhinna
bhinna sattAnA pramANe karI (gnAnkriyAmAn) ekatA maLe nahi. ekek
jIvadravyamAn anyAnyarUp audayikabhAv hoy, te audayikabhAvAnusAr gnAnanI paN anya
anyatA jANavI.
parantu visheSh eTalun ke (e sarva AtmAmAn) koI prakAranun gnAn evun na hoy ke
parasattAvalambanashIl banI mokShamArga sAkShAt kahe! kemake avasthA (dashA)nA pramANamAn

Page 351 of 370
PDF/HTML Page 379 of 398
single page version

parasattAvalambak chhe (paN tene te mokShamArga kaheto nathI) te AtmA parasattAvalambI gnAnane
paramArthatA kaheto nathI.
je gnAn hoy te svasattAvalambanashIl hoy tenun nAm gnAn. te gnAnane sahakArabhUt
nimittarUp nAnAprakAranA audayikabhAv hoy chhe. te audayikabhAvano gnAtA, tamAshagIr chhe paN
teno kartA, bhoktA ke avalambI nathI; tethI koI em kahe ke
‘A prakAranA audayikabhAv sarvathA
hoy to tene amuk (phalANun) guNasthAn kahIe’em kahevun e jUTh chhe. em kahenAre dravyanun
svarUp sarvathA prakAre jANyun nathI.
kAraNanya guNasthAnanI to vAt shun kahevI? kevaLIone paN audayikabhAvonun
anekaprakArapaNun jANavun. kevaLIone paN audayikabhAv ekasarakhA hoy nahi; koI kevaLIne
danD
kapATarUp kriyAno uday hoy tyAre koI kevaLIne te na hoy. e pramANe kevaLIomAn paN
udayanI anekarUpatA chhe to anya guNasthAnonI to vAt shun kahevI?
mATe audayikabhAvonA bharose gnAn nathI. gnAn svashaktipramAN chhe. svaparaprakAshak gnAnanI
shakti, gnAyakapramAN gnAn, svarUpAcharaN chAritra yathAnubhavapramANe gnAtAnun sAmarthya chhe.
e vAtanun vivechan kyAnsudhI lakhIe, kyAnsudhI kahIe? (tattva) vachanAtIt, indriyAtIt,
gnAnAtIt chhe tethI A vichAro bahu shA lakhavA? je gnAtA hashe te thoDun lakhelun (paN) bahu
samajashe. je agnAnI hashe te A chiThThI sAmbhaLashe kharo, parantu samajashe nahi. A vachanikA
jem chhe tem
(yathAyogya)sumatipramAN kevaLIvachanAnusAr chhe. je jIv A sAmbhaLashe, samajashe,
shraddhashe, tene kalyANakArI chhebhAgyapramAN.
iti paramArtha vachanikA

Page 352 of 370
PDF/HTML Page 380 of 398
single page version

parishiShTa 4
upAdAnnimittanI chiÕI
[kavivar pt. banArasIdAsajI likhit]
pratham ja koI pUchhe ke nimitta shun? upAdAn shun?
tenun vivaraNa
nimitta to sanyogarUp kAraN, upAdAn vastunI sahajashakti.
tenun vivaraNaek dravyArthik nimitta-upAdAn, bIjun paryAyArthik nimitta-upAdAn.
tenun vivechanadravyArthik nimitta-upAdAn (vastumAn) guNabhed kalpanArUp chhe.
paryAyArthik nimitta-upAdAn (vastumAn) parayog kalpanArUp chhe. tenI chaubhangI
pratham guNabhed kalpanArUp chaubhangIno vistAr kahIe chhIe te shravaN karo
jIvadravyanA anant guN, sarvaguN asahAy, svAdhIn ane sadAkAL (shAshvat chhe.) temAn mukhya
be guN pradhAn sthApyA, te par chaubhangIno vichAra
ek to jIvano gnAnaguN ane bIjo jIvano chAritraguN. e banne guN shuddharUpabhAv
jANavA, ashuddharUp paN jANavA ane yathAyogya sthAnake (guNasthAne) mAnavA. tenun vivaraNa
e banne guNonI gati nyArI nyArI, shakti nyArI nyArI, jAti nyArI nyArI ane sattA nyArI
nyArI.
tenun vivechanagnAnaguNanI to gnAnagnAnarUp gati, svaparaprakAshak shakti, gnAn
(samyaggnAn) rUp tathA mithyAtvarUp jAti, tathA dravyapramAN sattA chhe, parantu ek visheSh eTalun
ke gnAnarUp jAtino kadI nAsh thato nathI; ane mithyAtvarUp jAtino nAsh samyagdarshananI utpatti
thatAn thAy chhe. A to gnAnaguNano nirNay thayo.
have chAritraguNanun vivechan kahe chhechAritraguNanI sankleshvishuddharUp gati,
sthiratAasthiratArUp shakti, mandtIvrarUp jAti, ane dravyapramAN sattA chhe. temAn eTalun
visheSh ke mandatAnI sthiti chaudamA guNasthAnaparyant hoy chhe, ane tIvratAnI sthiti pAnchamA
guNasthAn sudhI hoy chhe.
A to gnAnchAritra bannenA guNabhed nyArA nyArA kahyA. have tenI vyavasthA
gnAn chAritrane AdhIn nathI, chAritra gnAnane AdhIn nathI. banne asahAyarUp chheevI to
maryAdA bandhAyelI chhe.