Moksha Marg Prakashak-Gujarati (English transliteration). Ashravatattva Sambandhi Ayatharth Shraddhan; Bandhatattva Sambandhi Ayatharth Shraddhan; Sanvaratattva Sambandhi Ayatharth Shraddhan; Nirjaratattva Sambandhi Ayatharth Shraddhan; Mokshatattva Sambandhi Ayatharth Shraddhan; Punya-pap Tattva Sambandhi Ayatharth Shraddhan; Mithyagyananu Swaroop; Mithyacharitranu Swaroop; Ishta-anishtani Mithya Kalpana; Rag-dveshanu Vidhan Tatha Vistar; Mohano Mahima; Adhikar Panchmo; Anyamat Nirakaran; Gruhitamithyatvanu Nirakaran; Sarvavyapi Advaitabrahmamat Nirakaran; Shrushtikartutvavadanu Nirakaran; Jivoni Chetnane Brahmani Chetana Manavi; Shariradikanu Mayaroop Thavu.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 20

 

Page 73 of 370
PDF/HTML Page 101 of 398
single page version

jIvane kaShAyabhAv thatAn sharIranI cheShTA e kaShAyabhAv anusAr thaI jAy chhe. jem
krodhAdik thatAn rakta netrAdi thaI jAy, hAsyAdik thatAn praphullit vadanAdik thaI jAy ane
puruShavedAdi thatAn lingakAThiNyAdi thaI jAy. have e sarvane ekarUp mAnI A em mAne chhe
ke
‘‘e badhA kArya hun karun chhun.’’ sharIramAn shItuShNa, kShudhAtRuShA ane rogAdi avasthAo
thAy chhe tenA nimittathI mohabhAvavaDe pote sukhdukh mAne chhe. e badhAne ekarUp jANI
shItAdik vA sukhdukh potAne ja thayAn em mAne chhe. vaLI sharIranA paramANuonun maLavun
vikharAvun Adi thavAthI, athavA sharIranI avasthA palaTAvAthI vA sharIr skandhanA khanDAdik thavAthI
sthUl
kRushAdik, bALvRuddhAdik vA angahInAdhik thAy chhe ane te anusAr potAnA pradeshono
paN sankochvistAr thAy chhe. e badhAne ekarUp mAnI A jIv ‘‘hun sthUl chhun, hun kRush chhun,
hun bALak chhun, hun vRuddha chhun tathA mArAn amuk angono bhang thayo’’ ityAdi mAne chhe.
sharIranI apekShAe gatikulAdik hoy chhe tene potAnA mAnI ‘‘hun manuShya chhun, hun tiryanch
chhun, hun kShatriy chhun tathA hun vaishya chhun’’ityAdirUp mAne chhe. sharIrano sanyog thavA ane
chhUTavAnI apekShAe janmamaraN hoy chhe tene potAnAn janmamaraN mAnI ‘‘hun Upajyo, hun
marIsh’’ em mAne chhe. vaLI sharIranI ja apekShAe anya vastuothI sambandh mAne chhe. jem
ke
jenAthI sharIr nIpajyun tene potAnAn mAtApitA mAne chhe, sharIrane ramADe tene potAnI
ramaNI mAne chhe, sharIr vaDe nIpajyAn tene potAnAn dIkarAdIkarI mAne chhe, sharIrane je upakArak
chhe tene potAno mitra mAne chhe tathA sharIranun bUrun kare tene potAno shatru mAne chhe,ityAdirUp
tenI mAnyatA hoy chhe. ghaNun shun kahIe? harakoI prakAr vaDe potAne ane sharIrane te ekarUp
ja mAne chhe. indriyAdikanAn nAm to ahIn kahyAn chhe, paN tene to kAI gamya nathI. mAtra achet
jevo banI paryAyamAn ja ahambuddhi dhAraN kare chhe, tenun shun kAraN chhe te ahIn kahIe chhIe.
A AtmAne anAdi kALathI indriyagnAn chhe, jethI amUrtik evo pote to potAne
bhAsato nathI, paN mUrtik evun sharIr ja bhAse chhe. ane tethI AtmA koI anyane AparUp
jANI temAn ahambuddhi avashya dhAraN kare, kAraN ke pote potAne parathI judo na bhAsyo eTale
tenA samudAyarUp paryAyamAn ja te ahambuddhi dhAraN kare chhe. vaLI potAne ane sharIrane nimitta
naimittikasambandh ghaNo hovAthI (sharIrathI potAnI) bhinnatA bhAsatI nathI. have je vichAro vaDe
bhinnatA bhAsI shake em chhe e vichAro mithyAdarshananA jorathI thaI shakatA nathI tethI tene
paryAyamAn ja ahambuddhi hoy chhe. mithyAdarshanavaDe A jIv koI veLA bAhya sAmagrIno sanyog
thatAn tene paN potAnI mAne chhe. putra, strI, dhan, dhAnya, hAthI, ghoDA, makAn ane nokar
chAkarAdi je potAnAthI pratyakSha bhinna chhe, sadAkAL potAne AdhIn nathIem potAne jaNAy
topaN temAn mamakAr kare chhe. putrAdikamAn ‘‘A chhe te hun ja chhun.’’ evI paN koI veLA
bhramabuddhi thAy chhe. mithyAdarshanathI sharIrAdikanun svarUp paN anyathA ja bhAse chhe. anityane

Page 74 of 370
PDF/HTML Page 102 of 398
single page version

nitya, bhinnane abhinna, dukhanAn kAraNone sukhanAn kAraN mAne chhe tathA dukhane sukh mAne
chhe
ityAdi prakAre viparIt bhAse chhe. e pramANe jIvajIv tattvonun ayathArtha gnAn thatAn
shraddhAn paN ayathArtha thAy chhe.
AuAvatattva sambandhAI ayathArtha shraddhAn
vaLI A jIvane mohanA udayathI mithyAtvakaShAyAdik bhAv thAy chhe tene te potAno
svabhAv mAne chhe, parantu te karmaupAdhithI thAy chhe, em jANato nathI. darshangnAn upayog
ane AsravabhAv e bannene te ekarUp mAne chhe, kAraN keteno AdhArabhUt ek AtmA chhe.
vaLI tenun ane AsravabhAvanun pariNaman ek ja kALamAn hovAthI tenun bhinnapaNun tene bhAsatun
nathI tathA e bhinnapaNun bhAsavAnA kAraNarUp vichAro chhe te mithyAdarshananA baLathI thaI shakatA
nathI. e mithyAtvabhAv ane kaShAyabhAv vyAkuLatA sahit chhe tethI te vartamAnamAn dukhamay chhe
ane karmabandhanA kAraNarUp hovAthI bhAvimAn dukh utpanna karashe. tene e pramANe na mAnatAn
UlaTA bhalA jANI pote e bhAvorUp thaI pravarte chhe. vaLI dukhI to potAnA mithyAtva ane
kaShAyabhAvothI thAy chhe chhatAn nirarthak anyane dukh upajAvavAvALA mAne chhe. jem dukhI to
mithyAshraddhAnathI thAy chhe chhatAn potAnA shraddhAn anusAr jo padArtha na pravarte to tene dukhadAyak
mAnavA lAge chhe. dukhI to krodhathI thAy chhe chhatAn jenAthI krodh karyo hoy tene dukhadAyak
mAnavA lAge chhe tathA dukhI to lobhathI thAy chhe paN iShTa vastunI aprAptine dukhadAyak
mAne chhe
e ja pramANe anya ThekANe paN samajavun. e bhAvonun jevun phaL Ave tevun tene bhAsatun
nathI. enI tIvratAvaDe narakAdik tathA mandatAvaDe svargAdik prApta thAy chhe tyAn ghaNIthoDI
vyAkuLatA thAy tevun tene bhAsatun nathI tethI te bhAvo bUrA paN lAgatA nathI. tenun kAraN shun?
kAraN e ja ke e bhAvo potAnA karelA bhAse chhe tethI tene bUrA kem mAne? e pramANe
Asravatattvanun ayathArtha gnAn thatAn shraddhAn paN ayathArtha thAy chhe.
bandhAtattva sambandhAI ayathArtha shraddhAn
vaLI e AsravabhAvovaDe gnAnAvaraNAdi karmono bandh thAy chhe teno uday thatAn gnAn
darshananun hInapaNun thavun, mithyAtvakaShAyarUp pariNaman thavun, ichchhAnusAr na banavun, sukhdukhanAn
kAraNo maLavAn, sharIrano sanyog rahevo, gatijAtisharIrAdik nIpajavAn ane nIchunUchun kuL
pAmavun thAy chhe. e badhAn hovAmAn mUL kAraN karma chhe, tene A jIv oLakhato nathI kAraN
ke te sUkShma chhe tethI tene sUjatAn nathI ane potAne e kAryono kartA koI dekhAto nathI eTale
e badhAn hovAmAn kAn to potAne kartArUp mAne chhe agar to anyane kartArUp mAne chhe. tathA
kadAchit potAnun vA anyanun kartApaNun na bhAse to ghelA jevo banI bhavitavya mAnavA lAge
chhe, e pramANe bandhatattvanun ayathArtha gnAn thatAn shraddhAn paN ayathArtha thAy chhe.

Page 75 of 370
PDF/HTML Page 103 of 398
single page version

samvaratattva sambandhAI ayathArtha shraddhAn
vaLI Asravano abhAv thavo te samvar chhe. jo Asravane yathArtha na oLakhe to tene
samvaranun yathArtha shraddhAn kyAthi thAy? jem koInun ahit AcharaN chhe, paN tene te ahitarUp
na bhAse to tenA abhAvane te hitarUp kem mAne? e ja pramANe jIvane AsravanI pravRutti
chhe; te tene ahitarUp na bhAse to tenA abhAvarUp samvarane hitarUp kem mAne? vaLI
anAdikALathI A jIvane AsravabhAv ja thayo chhe, paN samvar koI kALe thayo nathI tethI samvar
thavo tene bhAsato paN nathI, samvar thatAn sukh thAy chhe tathA bhAvimAn dukh paN nahi thAy.
parantu em tene bhAsatun nathI tethI te Asravano to samvar karato nathI paN e anya padArthone
dukhadAyak mAnI tene ja na thavA devAno upAy karyA kare chhe, paN te potAne AdhIn nathI,
mAtra nirarthak khedakhinna thAy chhe. e pramANe samvaratattvanun ayathArtha gnAn thatAn shraddhAn paN
ayathArtha thAy chhe.
nirjarAtattva sambandhAI ayathArtha shraddhAn
bandhano ekadesh abhAv thavo te nirjarA chhe. bandhane yathArtha na oLakhe tene nirjarAnun
yathArtha shraddhAn kyAthi hoy? jem bhakShaN karelA viShAdikathI dukh thatun je na jANe te tene
naShTa karavAnA upAyane bhalo kem jANe? tem e bandhanarUp karelAn karmothI dukh thAy chhe em
je na jANe te tenI nirjarAnA upAyane bhalo kem jANe? vaLI A jIvane indriyo vaDe sUkShmarUp
karmonun to gnAn thatun nathI tathA temAn dukhanA kAraNabhUt shakti chhe tenun paN gnAn nathI tethI
anya padArthonAn nimittone ja dukhadAyak jANI teno ja abhAv karavAno upAy kare chhe; paN
te potAnA AdhIn nathI. kadAchit dukh dUr karavAnA nimittarUp koI iShTa sanyogAdi kArya
bane chhe te paN karmAnusAr bane chhe. chhatAn teno upAy karI vyartha khed kare chhe.
e pramANe
nirjarAtattvanun ayathArtha gnAn thatAn shraddhAn paN ayathArtha thAy chhe.
mokShatattva sambandhAI ayathArtha shraddhAn
sarva karmabandhano abhAv thavo tenun nAm mokSha chhe. jo bandhane vA bandhajanit sarvadukhone
na oLakhe to tene mokShanun yathArtha shraddhAn paN kyAthi thAy? jem koIne rog chhe te A rogane
vA rogajanit dukhone na jANe to roganA sarvathA abhAvane te bhalo kem jANe? e rIte A
jIvane karmabandhan chhe, A te bandhanane tathA bandhajanit dukhone na jANe to sarvathA bandhanA abhAvane
kevI rIte jANe? vaLI A jIvane karmonun vA tenI shaktinun to gnAn nathI ane tethI bAhyapadArthone
dukhanA kAraNarUp jANI teno sarvathA abhAv karavAno upAy kare chhe, tathA A jIv em to
jANe chhe ke
‘‘sarvathA dukh dUr thavAnA kAraNarUp iShTa sAmagrI chhe, tenA meLApathI sarvathA sukhI

Page 76 of 370
PDF/HTML Page 104 of 398
single page version

thavun chhe,’’ paN em to kadI paN banI shake nahi. A jIv nirarthak ja khed kare chhe. e pramANe
mithyAdarshanathI mokShatattvanun ayathArtha gnAn thatAn shraddhAn paN ayathArtha thAy chhe. evI rIte A
jIv mithyAdarshanathI jIvAdi sAte prayojanabhUt tattvonun ayathArtha shraddhAn kare chhe.
puNyapAp sambandhAI ayathArtha shraddhAn
vaLI puNyapAp chhe te tenAn ja visheSh chhe, e puNyapApanI ek jAti chhe topaN
mithyAdarshanathI puNyane bhalun tathA pApane bUrun jANe chhe. puNyavaDe potAnI ichchhAnusAr kinchit
kArya bane tene bhalun jANe chhe tathA pApavaDe ichchhAnusAr kArya na bane tene bUrun jANe chhe. have
e banne AkuLatAnAn ja kAraNo hovAthI bUrAn ja chhe. chhatAn A jIv potAnI mAnyatAthI ja
tyAn sukh
dukh mAne chhe. vAstavikapaNe jyAn AkuLatA chhe tyAn dukh ja chhe; mATe puNyapApanA
udayane bhalobUro jANavo e bhram ja chhe. tathA koI jIv kadAchit puNyapApanA kAraNarUp
shubhAshubh bhAvone bhalAbUrA jANe chhe te paN bhram chhe, kAraN ke e banne karmabandhanAn ja
kAraNo chhe. e pramANe puNyapApanun ayathArtha gnAn thatAn shraddhAn paN ayathArtha thAy chhe. e
rIte atattvashraddhAnarUp mithyAdarshananun svarUp kahyun. te asatyarUp chhe; mATe tenun ja nAm mithyAtva
chhe tathA satyashraddhAnathI rahit chhe mATe tenun ja nAm adarshan chhe. have mithyAgnAnanun svarUp
kahIe chhIe.
mithyAgnAnanun svarup
prayojanabhUt jIvAdi tattvone ayathArtha jANavAn tenun nAm mithyAgnAn chhe. e vaDe e
tattvone jANavAmAn sanshay, viparyay ane anadhyavasAy thAy chhe. tyAn ‘‘A pramANe chhe ke A
pramANe chhe’’
evun je paraspar viruddhatA pUrvak be prakArarUp gnAn tenun nAm sanshay chhe. jem
‘‘hun AtmA chhun ke sharIr chhun’’ em jANavun te sanshay. vastusvarUpathI viruddhatA pUrvak ‘‘A Am
ja chhe,’’ evun ekarUp gnAn tenun nAm viparyay chhe. jem ‘‘hun sharIr chhun’’ em jANavun te
viparyay chhe, tathA ‘‘k kchhe’’ evo nirdhArarahit vichAr tenun nAm anadhyavasAy chhe. jem ‘‘hun
koIk chhun’’ em jANavun te anadhyavasAy chhe. e pramANe prayojanabhUt jIvAdi tattvomAn sanshay,
viparyay ane anadhyavasAy je jANavun thAy tenun nAm mithyAgnAn chhe. paN aprayojanabhUt
padArthone yathArtha jANe athavA ayathArtha jANe tenI apekShAe kAI mithyAgnAn
samyaggnAn nathI.
jem mithyAdraShTi doraDIne doraDI jANe tethI kAI samyaggnAn nAm pAme nahi tathA samyagdraShTi
doraDIne sAp jANe tethI kAI te mithyAgnAn nAm pAme nahi.
prashnapratyakSha sAchAjUThA gnAnane samyaggnAnmithyAgnAn kem na kahevAy?
uttarajyAn jANavAnun ja
sAchajUTh nirdhAr karavAnun japrayojan hoy tyAn to

Page 77 of 370
PDF/HTML Page 105 of 398
single page version

koI padArthone tenA sAchAjUThA jANavAnI apekShAe ja samyaggnAnmithyAgnAn nAm pAme chhe.
jem pratyakShaparokSha pramANanA varNanamAn koI padArtha hoy tene sAchA jANavArUpe samyaggnAn kahyun
chhe tathA sanshayAdirUp jANavApaNAne apramANarUp mithyAgnAn kahyun chhe. paN ahIn to sansAr
mokShanA kAraNabhUt satyaasatya jANavAno nirdhAr karavo chhe, doraDIsarpAdikanun yathArtha vA
anyathA gnAn kAI sansArmokShanun kAraN nathI, mATe enI apekShAe ahIn mithyAgnAn
samyaggnAn kahyun nathI, paN prayojanabhUt jIvAdi tattvone jANavAnI apekShAe ja mithyAgnAn
samyaggnAn kahyun chhe. ane e ja abhiprAyathI siddhAntamAn mithyAdraShTinA sarva jANavAne mithyAgnAn
ja kahyun tathA samyagdraShTinA sarva jANavAne samyaggnAn kahyun.
prashnamithyAdraShTinA jIvAdi tattvonA ayathArtha jANavAne mithyAgnAn bhale
kaho, paN doraDIsarpAdikanA yathArtha jANavAne to samyaggnAn kaho?
uttaramithyAdraShTi jANe chhe tyAn tene sattAasattAno visheSh (bhed) nathI, tethI
te kAraNaviparItatA, svarUpaviparItatA vA bhedAbhedaviparItatA upajAve chhe. tyAn jene te jANe
chhe tenA mUL kAraNane to na oLakhe ane anyathA kAraN mAne te kAraNaviparItatA chhe, jene
jANe chhe tenA mUL vastubhUt svarUpane to na oLakhe ane anyathA svarUp mAne te
svarUpaviparItatA chhe, tathA jene te jANe chhe tene ‘‘e AnAthI bhinna chhe tathA e AnAthI
abhinna chhe’’ em yathArtha na oLakhatAn anyathA bhinna
abhinnapaNun mAne te
bhedAbhedaviparItatA chhe. e pramANe mithyAdraShTinA jANavAmAn viparItatA hoy chhe. jem dArUno
kephI manuShya mAtAne potAnI strI mAne tathA strIne mAtA mAne tem mithyAdraShTimAn anyathA jANavun
hoy chhe. vaLI jem koI kALamAn e kephI manuShya mAtAne mAtA vA strIne strI jANe topaN
tene nishchayarUp nirdhAravaDe shraddhAnapUrvak jANavun na hovAthI tene yathArthagnAn kahetA nathI; tem
mithyAdraShTi koI kALamAn koI padArthane satya paN jANe topaN tenA nishchayarUp nirdhArathI shraddhAn
sahit jANato nathI tethI tene samyaggnAn kahetA nathI athavA satya jANe chhatAn e vaDe potAnun
ayathArtha ja prayojan sAdhe chhe tethI tene samyaggnAn kahetA nathI. e pramANe mithyAdraShTinA gnAnane
mithyAgnAn kahIe chhIe.
prashnae mithyAgnAnanun kAraN shun chhe?
uttaramohanA udayathI je mithyAtvabhAv thAy chhesamyagbhAv nathI thato e ja
mithyAgnAnanun kAraN chhe. jem viShanA sanyogathI bhojanane paN viSharUp kahevAmAn Ave chhe tem
mithyAtvanA sambandhathI gnAn paN mithyAgnAn nAm pAme chhe.
prashnaahIn gnAnAvaraNanun nimitta tame kem kahetA nathI?
uttaragnAnAvaraNanA udayathI to gnAnanA abhAvarUp agnAnabhAv hoy chhe tathA

Page 78 of 370
PDF/HTML Page 106 of 398
single page version

tenA kShayopashamathI kinchit gnAnarUp matishrut Adi gnAn hoy chhe. have jo temAnthI koIne
mithyAgnAn tathA koIne samyaggnAn kahIe to e banne bhAv mithyAdraShTi vA samyagdraShTimAn hoy
chhe, tethI e bannene mithyAgnAn vA samyaggnAnano sadbhAv thaI jAy, je siddhAntaviruddha chhe.
mATe ahIn gnAnAvaraNanun nimitta banatun nathI.
prashnadoraDIsarpAdikanun ayathArtha gnAn hovAnun kayun kAraN chhe? tene ja
jIvAdi tattvanA ayathArthayathArtha gnAnanun kAraN kaho to shun vAndho?
uttarajANavAmAn jeTalun ayathArthapaNun hoy chhe teTalun to gnAnAvaraNanA udayathI hoy
chhe tathA yathArthapaNun hoy chhe teTalun gnAnAvaraNanA kShayopashamathI hoy chhe. jem doraDIne sarpa
jANavAmAn Ave tyAn ayathArtha jANavAnI shaktinA kAraNarUp gnAnAvaraNano uday chhe tethI te
ayathArtha jANe chhe, tathA doraDIne doraDI jANavAmAn Ave chhe tyAn yathArtha jANavAnI shaktinA
kAraNarUp gnAnAvaraNano kShayopasham chhe tethI te yathArtha jANe chhe, tem jIvAdi tattvone yathArtha
jANavAnI shakti na hovA athavA hovAmAn to gnAnAvaraNanun ja nimitta chhe, parantu jem koI
puruShane kShayopashamathI dukh vA sukhanA kAraNabhUt padArthone yathArtha jANavAnI shakti hoy, tyAn
jene ashAtAvedanIyano uday hoy te dukhanA kAraNabhUt je padArtho hoy tene ja vede paN sukhanA
kAraNabhUt padArthone na vede. jo te sukhanA kAraNabhUt padArthone vede to sukhI thAy, paN
ashAtAnA udayathI tenAthI em banI shakatun nathI, mATe ahIn dukh ke sukhanA kAraNabhUt
padArthone vedavAmAn gnAnAvaraNanun nimitta nathI, paN ashAtA
shAtAvedanIyano uday ja kAraNabhUt
chhe. e ja pramANe jIvamAn prayojanabhUt jIvAdi tattva tathA aprayojanabhUt anya padArthone yathArtha
jANavAnI shakti hoy, paN tyAn jene mithyAtvano uday hoy te to aprayojanabhUt hoy tene
ja vede
jANe chhe paN prayojanabhUtane jANato nathI. jo te prayojanabhUtane jANe to samyagdarshan
thaI jAy, paN mithyAtvano uday hovAthI em banI shakatun nathI. mATe tyAn prayojanabhUt
aprayojanabhUt padArtho jANavAmAn gnAnAvaraNanun nimitta nathI; parantu mithyAtvano udayanuday
ja kAraNabhUt chhe.
ahIn em jANavun kejyAn ekendriyAdik jIvone jIvAdi tattvone yathArtha jANavAnI
shakti ja na hoy tyAn to gnAnAvaraN ane mithyAtvanA udayathI thayelun mithyAgnAnmithyAdarshan
e bannenun nimitta chhe, tathA jyAn sangnI manuShyAdikane kShayopashamAdi labdhijanit shakti hoy
ane te na jANe tyAn to mithyAtvano uday ja nimittarUp jANavo. tethI mithyAgnAnanun mukhya
kAraN gnAnAvaraN na kahetAn darshanamohanIyanA udayajanit bhAvane ja kAraNarUp kahyo.
prashnajo gnAn thayA pachhI shraddhAn thAy chhe, to pahelAn mithyAgnAn kaho
ane pachhI mithyAdarshan kaho?

Page 79 of 370
PDF/HTML Page 107 of 398
single page version

uttarachhe to e ja pramANe, kAraN ke jANyA vinA shraddhAn kevI rIte thAy?
parantu gnAnamAn mithyA tathA samyag evI sangnA mithyAdarshansamyagdarshananA nimittathI thAy chhe.
jem mithyAdraShTi vA samyagdraShTi suvarNAdik padArthone jANe chhe to samAn, parantu e ja jANapaNun
mithyAdraShTine mithyAgnAn tathA samyagdraShTine samyaggnAn nAm pAme chhe. e ja pramANe sarva
mithyAgnAn
samyaggnAnanun kAraN mithyAdarshansamyagdarshan jANavun. tethI jyAn sAmAnyapaNe gnAn
shraddhAnun nirUpaN hoy tyAn gnAn kAraNabhUt chhe, mATe tene pahelAn kahevun, tathA shraddhAn kAryabhUt
chhe mATe tene pAchhaL kahevun; paN jyAn mithyA samyaggnAn
shraddhAnanun nirUpaN hoy tyAn to shraddhAn
kAraNabhUt hovAthI tene pahelAn kahevun tathA gnAn kAryabhUt hovAthI tene pAchhaL kahevun.
prashnagnAnshraddhAn to yugapat hoy chhe, to temAn kAraNkAryapaNun kevI
rIte kaho chho?
uttara‘e hoy to e hoy’ e apekShAe kAraNkAryapaNun hoy chhe. jem dIpak
ane prakAsh e banne yugapat hoy chhe, topaN dIpak hoy to prakAsh hoy, tethI dIpak kAraN
chhe ane prakAsh kArya chhe. e ja pramANe gnAn
shraddhAnane paN chhe athavA mithyAdarshanmithyAgnAnane
tathA samyagdarshansamyaggnAnane kAraNkAryapaNun jANavun.
prashnajo mithyAdarshananA sanyogathI ja gnAn mithyAgnAn nAm pAme chhe to ek
mithyAdarshanane ja sansAranun kAraN kahevun joIe, paN ahIn mithyAgnAn judun shA mATe kahyun?
uttaragnAnanI ja apekShAe to mithyAdraShTi vA samyagdraShTine kShayopashamathI thayelA
yathArtha gnAnamAn kAI visheSh nathI tathA te gnAn kevaLagnAnamAn paN jaI maLe chhe, jem nadI
samudramAn jaI maLe chhe; tethI gnAnamAn kAI doSh nathI, parantu kShayopasham gnAn jyAn lAge tyAn
ek gneyamAn lAge. have A mithyAdarshananA nimittathI te gnAn anya gneyomAn to lAge paN
prayojanabhUt jIvAdi tattvono yathArtha nirNay karavAmAn na lAge e ja gnAnamAn doSh thayo, ane
tene ja mithyAgnAn kahyun. tathA jIvAdi tattvonun yathArtha shraddhAn na thAy te A shraddhAnamAn doSh
thayo tethI tene mithyAdarshan kahyun. e pramANe lakShaNabhedathI mithyAdarshan
mithyAgnAn judAn kahyAn
chhe. e pramANe mithyAgnAnanun svarUp kahyun. tene tattvagnAnanA abhAvathI agnAn kahIe chhIe
tathA potAnun prayojan sAdhatun nathI mATe tene ja kugnAn paN kahIe chhIe. have mithyAchAritranun
svarUp kahe chhe.
mithyAchAritranun svarup
chAritramohanA udayathI kaShAyabhAv thAy chhe, tenun nAm mithyAchAritra chhe. ahIn potAnI
svabhAvarUp pravRutti nathI. (‘‘A sukhI chhe.’’) evI jUThI parasvabhAvarUp pravRutti karavA ichchhe

Page 80 of 370
PDF/HTML Page 108 of 398
single page version

paN tem banatun nathI. tethI tenun nAm mithyAchAritra chhe. e ja ahIn kahIe chhIe
potAno svabhAv to draShTAgnAtA chhe. have pote kevaL dekhavAvALojANavAvALo to
raheto nathI, paN je je padArthone te dekhejANe chhe temAn iShTaaniShTapaNun mAne chhe ane tethI
rAgIdveShI thAy chhe. koInA sadbhAvane tathA koInA abhAvane ichchhe chhe paN teno sadbhAv
ke abhAv A jIvano karyo thato ja nathI, kAraN kekoI dravya koI anya dravyanun kartAhartA
chhe ja nahi paN sarva dravyo potapotAnA svabhAvarUp pariName chhe. mAtra A jIv vyartha
kaShAyabhAv karI vyAkuL thAy chhe. vaLI kadAchit pote ichchhe tem ja padArtha pariName topaN
te potAno pariNamAvyo to pariNamyo nathI paN jem chAlatA gADAne bALak dhakelI em mAne
ke ‘‘A gADAne hun chalAvun chhun’’
to te asatya mAne chhe. jo e gADun tenun chalAvyun chAle
chhe to jyAre e na chAlatun hoy tyAre te kem chalAvI shakato nathI? tem padArtha pariName
chhe ane jyAre koIvAr jIvane anusAre pariName tyAre em mAne ke ‘Ane hun Am
pariNamAvun chhun’ paN te asatya mAne chhe. jo teno pariNamAvyo pariName chhe to jyAre te em
na pariNamato hoy tyAre te kem pariNamAvato nathI? eTale potAnI ichchhAnusAr padArthanun
pariNaman to kadI paN thatun nathI, kadAchit thAy to tevA jogAnujog banatAn ja thAy chhe,
ghaNAn pariNaman to potAnI ichchhA viruddha ja thatAn joIe chhIe. mATe nishchay thAy chhe ke
potAno karyo koI paN padArthono sadbhAv athavA abhAv thato nathI, ane jo potAnA karavAthI
koI paN padArthono sadbhAv
abhAv thato ja nathI to kaShAyabhAv karavAthI shun vaLe? kevaL
pote ja dukhI thAy chhe. jem koI vivAhAdi kAryamAn jenun kahyun kAm thatun na hoy chhatAn pote
kartA banI kaShAy kare to pote ja dukhI thAy; tem ahIn paN samajavun. mATe kaShAyabhAv karavo
e ‘jem jaLane valovavun kAI kAryakArI nathI’ evo chhe, tethI e kaShAyonI pravRuttine
mithyAchAritra kahIe chhIe. tathA kaShAyabhAv thAy chhe te padArthone iShTa
aniShTarUp mAnavAthI
thAy chhe. e iShTaaniShTapaNun mAnavun paN mithyA chhe; kAraN ke koI paN padArtha iShTa
aniShTarUp chhe nahi. te kevI rIte te ahIn kahIe chhIe
£ShTaaniShTanI mithyA kalpanA
je potAne sukhadAyakupakArI hoy tene iShTa kahIe chhIe tathA je potAne dukh-
dAyakanupakArI hoy tene aniShTa kahIe chhIe. have lokamAn sarva padArtho to potapotAnA
svabhAvanAn kartA chhe. koI koIne sukhadAyakdukhadAyak ke upakArIanupakArI nathI, mAtra A
jIv potAnA pariNAmomAn temane sukhadAyak ane upakArI jANI iShTarUp mAne chhe athavA
dukhadAyak ane anupakArI jANI aniShTarUp mAne chhe. juo, ek ja padArtha koIne iShTarUp
lAge chhe tyAre koIne aniShTarUp lAge chhe. jem jene vastra na maLatun hoy tene ghaT vastra
iShTarUp lAge chhe tathA jene bArIk vastra maLe chhe tene te aniShTarUp lAge chhe. bhUnDAdikane
12

Page 81 of 370
PDF/HTML Page 109 of 398
single page version

viShTA iShTarUp lAge chhe tyAre devAdikane aniShTarUp lAge chhe. tathA meghanI vRuShTi koIne iShTa
lAge chhe tyAre koIne aniShTa lAge chhe. em anya paN jANavun. vaLI e ja pramANe ek
jIvane paN ek ja padArtha koI kALamAn iShTa lAge chhe tyAre koI kALamAn aniShTa lAge chhe.
tathA A jIv jene mukhyapaNe iShTarUp mAne chhe te paN aniShTa thatun jovAmAn Ave chhe. jem
sharIr iShTa chhe paN rogAdisahit thatAn aniShTa thaI jAy chhe; tathA putrAdik iShTa chhe paN
kAraN maLatAn aniShTa thatAn joIe chhIe. ityAdi anya paN jANavun. vaLI mukhyapaNe A
jIv jene aniShTa mAne chhe te paN iShTa thatun joIe chhIe. jem koInI gAL aniShTa lAge
chhe paN te sAsarAmAn iShTa lAge chhe.
ityAdi samajavun. e pramANe padArthomAn to iShTa
aniShTapaNun chhe nahIn. jo padArthomAn iShTaaniShTapaNun hoy to je padArtha iShTa hoy te sarvane
iShTa ja thAy tathA je aniShTa hoy te aniShTa ja thAy; paN em to thatun nathI. mAtra A
jIv pote ja kalpanA karI tene iShTa
aniShTa mAne chhe, paN e kalpanA jUThI chhe.
vaLI e padArtho sukhadAyakupakArI yA dukhadAyakanupakArI thAy chhe te kAI
potAnI meLe thatA nathI. paN puNyapApanA udayAnusAr thAy chhe. jene puNyano uday thAy
chhe tene padArthano sanyog sukhadAyakupakArI thAy chhe tathA jene pApano uday thAy chhe tene
padArthano sanyog dukhadAyakanupakArI thAy chhe, e pratyakSha joIe chhIe. koIne strIputrAdik
sukhadAyak chhe tyAre koIne dukhadAyak chhe. vyApAr karatAn koIne napho thAy chhe tyAre koIne
nukashAn thAy chhe. koIne strI
putra paN ahitakArI thAy chhe tyAre koIne shatru paN nokar
banI jAy chhe. tethI samajAy chhe ke padArtha potAnI meLe iShTaaniShTa hotA nathI paN karmoday
anusAr pravarte chhe. jem koIno nokar potAnA svAmInI ichchhAnusAr koI puruShane iShTa
aniShTa upajAve to e kAI nokaranun kartavya nathI paN tenA svAmInun kartavya chhe, chhatAn e
puruSh pelA nokarane ja iShTa
aniShTa mAne to e jUTh chhe. tem karmodayathI prApta thayelA padArtho
karmAnusAr jIvane iShTaaniShTa upajAve tyAn e kAI padArthonun to kartavya nathI paN karmanun
kartavya chhe, chhatAn A jIv padArthone ja iShTaaniShTa mAne e jUTh chhe. tethI A vAt siddha
thAy chhe ke e padArthomAn iShTaaniShTa mAnI rAgdveSh karavo mithyA chhe.
prashnabAhya vastuono sanyog karmanA nimittathI thAy chhe, to e karmomAn
to rAgdveSh karavo?
uttarakarma to jaD chhe, temane kAI sukhdukh ApavAnI ichchhA nathI. vaLI te
svayamev to karmarUp pariNamatAn nathI, paN jIvabhAvanA nimittathI karmarUp thAy chhe. jem koI
potAnA hAthamAn moTo paththar laI potAnun mAthun phoDe to temAn paththarano sho doSh? tem ja
A jIv potAnA rAgAdik bhAvovaDe pudgalane karmarUp pariNamAvI potAnun bUrun kare tyAn karmano
sho doSh? mATe e karmothI paN rAg
dveSh karavo mithyAtva chhe.

Page 82 of 370
PDF/HTML Page 110 of 398
single page version

e pramANe paradravyone iShTaaniShTa mAnI rAgdveSh karavo mithyA chhe. jo paradravya
iShTaaniShTa hot ane tyAn A jIv rAgdveSh karato hoy to mithyA nAm na pAmat, paN
te to iShTaaniShTa nathI ane A jIv tene iShTaaniShTa mAnI rAgdveSh kare chhe tethI e
pariNAmone mithyA kahyA chhe. mithyArUp je pariNaman tenun nAm mithyAchAritra chhe.
rAgdveShanun vidhAAn tathA vistAr
pratham to A jIvane paryAyamAn ahambuddhi chhe tethI te potAne ane sharIrane ek jANI
pravarte chhe. A sharIramAn potAne ruche evI iShTa avasthA thAy chhe temAn rAg kare chhe tathA potAne
aNaruchatI evI aniShTa avasthA thAy chhe temAn dveSh kare chhe. sharIranI iShTa avasthAnA kAraNabhUt
bAhya padArthomAn rAg kare chhe tathA tenA ghAtak padArthomAn dveSh kare chhe. sharIranI aniShTa avasthAnA
kAraNabhUt bAhya padArthothI dveSh kare chhe tathA tenA ghAtak padArthomAn rAg kare chhe. temAn paN je
bAhya padArthomAn rAg kare chhe tenA kAraNabhUt anya padArthomAn rAg kare chhe tathA tenA ghAtak
padArthomAn dveSh kare chhe. vaLI je bAhya padArthothI dveSh kare chhe tenA kAraNabhUt anya padArthomAn
dveSh kare chhe tathA tenA ghAtak padArthomAn rAg kare chhe. temAn paN jenAthI rAg chhe tenA kAraN
vA ghAtak anya padArthomAn rAg vA dveSh kare chhe tathA jenAthI dveSh chhe tenA kAraN vA ghAtak
anya padArthomAn dveSh vA rAg kare chhe. e ja pramANe rAg
dveShanI paramparA pravarte chhe. vaLI koI
bAhyapadArtha sharIranI avasthAne kAraN nathI chhatAn temAn paN te rAgadveSh kare chhe. jem gAy Adine
putrAdikathI sharIranun kAI iShTa thatun nathI topaN temAn te rAg kare chhe, tathA shvAnAdikane bilADI
Adi AvatAn sharIranun kAI aniShTa thatun nathI topaN temAn te dveSh kare chhe. koI varNa
gandh
shabdAdinA avalokanAdithI sharIranun kAI iShTa thatun nathI topaN temAn rAg kare chhe, tathA koI
varNAdikanA avalokanAdithI sharIranun kAI aniShTa thatun nathI topaN temAn dveSh kare chhe, e pramANe
bhinna
bhinna bAhya padArthomAn rAgdveSh kare chhe. vaLI temAn paN jenAthI rAg kare chhe tenA kAraN
vA ghAtak anya padArthomAn rAg vA dveSh kare chhe tathA jenAthI dveSh kare chhe tenA kAraN vA ghAtak
anya padArthomAn dveSh vA rAg kare chhe. e pramANe tyAn paN rAg
dveShanI ja paramparA pravarte chhe.
prashnaanya padArthomAn to rAgadveSh karavAnun prayojan jANyun, parantu pratham
mULabhUt sharIranI avasthAmAn vA sharIranI avasthAne kAraNarUp nathI evA padArthomAn
iShTa
aniShTapaNun mAnavAnun shun prayojan chhe?
uttarapratham mULabhUt sharIranI avasthAdik chhe temAn paN jo prayojan vichArI
rAgdveSh kare to mithyAchAritra nAm shA mATe pAme? parantu temAn prayojan vinA ja rAgadveSh
kare chhe, tathA tenA arthe anyanI sAthe paN rAgdveSh kare chhe, tethI sarva rAgdveSh pariNatinun
nAm mithyAchAritra kahyun chhe.

Page 83 of 370
PDF/HTML Page 111 of 398
single page version

prashnasharIranI avasthA vA bAhya padArthomAn iShTaaniShTapaNun mAnavAnun
prayojan to bhAsatun nathI ane iShTaaniShTa mAnyA vinA rahyun jatun nathI tenun shun kAraN?
uttaraA jIvane chAritramohanA udayathI rAgdveShabhAv thAy chhe ane te bhAv
koI padArthanA Ashray vinA thaI shakatA nathI. jem rAg thAy to koI padArthomAn thAy chhe,
ane dveSh thAy te paN koI padArthamAn ja thAy chhe, e pramANe e padArthone tathA rAg
dveShane
nimittanaimittik sambandh chhe. temAn visheShatA e chhe ke koI padArtha to mukhyapaNe rAganun kAraN
chhe tathA koI padArtha mukhyapaNe dveShanun kAraN chhe, koI padArtha koIne koI kALamAn rAganun kAraN
thAy chhe tyAre koIne koI kALamAn dveShanun kAraN thAy chhe. ahIn eTalun samajavun ke ek kArya
thavAmAn anek kAraNonI AvashyakatA hoy chhe. rAgAdik thavAmAn antarang kAraN to mohano
uday chhe, te to baLavAn chhe tathA bAhya kAraN padArtha chhe te baLavAn nathI. mahAmunine moh
mand hovAthI bAhya padArthonAn nimitta hovA chhatAn paN temane rAg
dveSh Upajato nathI tathA
pApI jIvone tIvra moh hovAthI bAhya kAraNo na hovA chhatAn paN temane sankalpathI ja rAg
dveSh thAy chhe. mATe mohano uday thatAn ja rAgAdik thAy chhe. tyAn je bAhya padArthanA Ashray
vaDe rAgabhAv thato hoy temAn prayojan vinA vA k kprayojanasahit iShTabuddhi hoy chhe tathA
je padArthonA Ashray vaDe dveShabhAv thato hoy temAn prayojan vinA vA k kprayojanasahit
aniShTabuddhi thAy chhe. tethI mohanA udayathI padArthone iShTa
aniShTa mAnyA vinA rahyun jatun nathI.
e pramANe padArthomAn iShTaaniShTabuddhi thatAn rAgdveSharUp pariNaman thAy chhe tenun nAm
mithyAchAritra jANavun.
vaLI e rAgdveShanAn ja visheSho krodh, mAn, mAyA, lobh, hAsya, rati, arati, shok,
bhay, jugupsA, strIved, puruShaved ane napunsakavedarUp kaShAyabhAv chhe, e badhA A
mithyAchAritranA ja bhed samajavA. enun varNan pahelAn ja karI gayA. e mithyAchAritramAn
svarUpAcharaN chAritrano abhAv hovAthI tene achAritra paN kahIe chhIe, tathA e pariNAm
maTatA nathI vA virakta nathI tethI tene asanyam vA avirati paN kahIe chhIe. kAraN ke
pAnch indriyo ane mananA viShayomAn tathA pAnch sthAvar ane ek trasanI hinsAmAn svachchhandapaNun
hoy, tenA tyAgarUp bhAv na thAy e ja asanyam vA bAr prakAranI avirati kahI chhe.
kaShAyabhAv thatAn ja evAn kAryo thAy chhe tethI mithyAchAritranun nAm asanyam vA avirati
jANavun. vaLI enun ja nAm avrat paN jANavun. kAraN ke hinsA, anRut, chorI, abrahmacharya
ane parigrah e pApakAryomAn pravRuttinun nAm avrat chhe. ane tenun mUL kAraN pramattayog chhe.
e pramattayog kaShAyamay chhe tethI mithyAchAritranun nAm avrat paN kahIe chhIe. e pramANe
mithyAchAritranun svarUp kahyun.

Page 84 of 370
PDF/HTML Page 112 of 398
single page version

e pramANe sansArI jIvane mithyAdarshanmithyAgnAnmithyAchAritrarUp pariNaman anAdi-
kALathI chhe. evun pariNaman ekendriyAdithI asangnI sudhI sarva jIvone hoy chhe tathA sangnI
panchendriyomAn samyagdraShTi vinA anya sarva jIvonun evun pariNaman hoy chhe. vaLI e pariNaman
jevun jyAn sambhave tevun tyAn jANavun. jem ekendriyAdikane indriyAdikanI hInatA
adhikatA hoy
chhe vA dhanputrAdikano sambandh manuShyAdikane ja hoy chhe. tenA nimittathI mithyAdarshanAdikanun
varNan karyun chhe tyAn jevA visheSho sambhave tevA samajavA. jem ekendriyAdik jIvo indriy
sharIrAdikanAn nAm paN jANatA nathI, parantu e nAmanA artharUp bhAvamAn pUrvokta prakAre
pariNaman hoy chhe. jem
‘‘hun sparsha vaDe sparshun chhun, sharIr mArun chhe.’’ e pramANe teo nAm
jANatA nathI topaN tenA artharUp je bhAv chhe te-rUp teo pariName chhe. ane manuShyAdik
koI nAm paN jANe chhe tathA tenA bhAvarUp paN pariName chhe. ityAdi je visheSho sambhave
te jANI levA.
mohano mahimA
e pramANe A jIvane mithyAdarshanAdik bhAv anAdithI hoy chhe, navIn grahelA nathI.
juo to kharA eno mahimA keje paryAy dhAraN kare chhe tyAn vagar shikhavADe paN mohanA
udayathI svayam evun ja pariNaman thAy chhe. vaLI manuShyAdikane satya vichAr thavAnAn kAraNo
maLavA chhatAn paN samyakpariNaman thatun nathI. shrIgurunA upadeshanun nimitta bane ane teo
vAramvAr samajAve chhatAn A jIv kAI vichAr ja karato nathI. vaLI potAne paN pratyakSha bhAse
te to na mAne ane anyathA ja mAne chhe. te kevI rIte te ahIn kahIe chhIe
maraN thatAn sharIr ane AtmA pratyakSha judA thAy chhe, ek sharIrane chhoDI AtmA anya
sharIr dhAraN kare chhe, te vyantarAdik potAnA pUrva bhavano sambandh pragaT karatA joIe chhIe,
topaN A jIvane sharIrathI bhinnabuddhi thaI shakatI nathI. strI
putrAdik pratyakSha potAnA svArthanAn
sagAn joIe chhIe, temanun prayojan na sadhAy tyAre viparIt ja thatAn joIe chhIe, chhatAn
A jIv temAn mamatva kare chhe ane temanA arthe narakAdimAn javAnA kAraNarUp nAnA prakAranAn
pAp upajAve chhe. dhanAdik sAmagrI koInI koIne thatI joIe chhIe, chhatAn A jIv tene
potAnI mAne chhe. vaLI sharIranI avasthA vA bAhya sAmagrI svayam upajatI
viNasatI joIe
chhIe, chhatAn A jIv teno nirarthak pote kartA thAy chhe. tyAn jo potAnI ichchhAnusAr kArya
thAy tene to kahe ke
‘‘A men karyun’’, ane tethI anyathA thAy to kahe ke‘‘hun shun karun?
Am ja thavA yogya hatun, vA Am kem thayun?’’ em mAne chhe. paN kAn to sarvanA kartA
ja rahevun hatun agar kAn to akartA ja rahevun hatun! paN A jIvane teno kAI vichAr nathI.
maraN avashya thashe em to jANe, paN maraNanA nishchayavaDe pote kAI kartavya kare nahi,

Page 85 of 370
PDF/HTML Page 113 of 398
single page version

mAtra vartamAn paryAy sambandhI ja jatan karyA kare chhe. e maraNanA nishchayathI koI veLA to kahe
ke
‘‘hun marIsh ane sharIrane bALI mUkashe,’’ tyAre koI veLA kahe ke‘‘mane bALI mUkashe,’’
koI veLA kahe ke‘‘jash rahyo to hun jIvato ja chhun,’’ tyAre koI veLA kahe‘‘putrAdik raheshe
to hun ja jIvun chhun.’’ e pramANe mAtra bahAvarAnI mAphak bake chhe paN kAI sAvadhAnatA nathI.
potAne paralokamAn pratyakSha javAnun jANe chhatAn e sambandhI to kAI paN iShTa
aniShTano upAy
karato nathI, paN ahIn putrapautrAdik mArI santatimAn ghaNA kAL sudhI iShTa rahyA kare, aniShTa
na thAy evA anek upAy kare. koInA paralok gayA pachhI A lokanI sAmagrIvaDe upakAr
thayo joyo nathI, parantu A jIvane paralok hovAno nishchay thavA chhatAn paN mAtra A lokanI
sAmagrInun ja jatan rahe chhe. vaLI viShay-kaShAyanI pravRuttivaDe vA hinsAdi kAryavaDe pote dukhI
thAy, khedakhinna thAy, anyano verI thAy, A lokamAn nindApAtra bane tathA paralokamAn bUrun
thAy e badhun pote pratyakSha jANe topaN e ja kAryomAn pravarte,
ityAdi anek prakAre pratyakSha
bhAse tene paN anyathA shraddhAn karejANeAchare e badhun mohanun ja mAhAtmya chhe.
e pramANe A jIv mithyAdarshangnAnchAritrarUp anAdi kALathI pariName chhe ane
e ja pariNamanavaDe sansAramAn anek prakAranAn dukh upajAvavAvALAn karmono sambandh thAy chhe.
e ja bhAv dukhonun bIj chhe, anya koI nathI. mATe he bhavya! jo tun dukhathI
mukta thavA ichchhe chhe to e mithyAdarshanAdik vibhAvabhAvono abhAv karavo e ja
kArya chhe, e kArya karavAthI tArun param kalyAN thashe.
iti shrI mokShamArga prakAshak nAm shAstra viShe mithyAdarshan-gnAn
chAritra nirUpak chotho adhikAr samApta
I

Page 86 of 370
PDF/HTML Page 114 of 398
single page version

adhikAr pAnchamo
anyamat nirAkaraN
bahuvidhi mithyA gahanathI, malin thayA nij bhAv;
abhAv thatAn e
hetuno,
1 sahajarUp darshAv.
pUrvokta prakAre anAdi kALathI A jIv mithyAdarshangnAnchAritrarUp pariNamI rahyo
chhe, jethI sansAramAn dukh sahan karato karato koI veLA manuShyAdi paryAyomAn visheSh shraddhAnAdi
karavAnI shaktine prApta thAy chhe. have tyAn jo mithyAshraddhAnAdikanAn visheSh kAraNo vaDe e ja
mithyAshraddhAnAdikane poShaN kare to te jIvanun dukhamukta thavun ati durlabh thaI paDe chhe.
jem koI rogI k ksAvadhAnatA pAmIne paN jo kupathya sevan kare to tenun rogamukta
thavun atyant kaThaN thaI paDe chhe; tem mithyAtvAdi rog sahit A jIv paN kaI gnAnAdishakti
pAmIne paN jo visheSh viparItashraddhAnAdinAn kAraNonun sevan kare to tenun sansArarogathI mukta
thavun kaThaN ja thaI paDe.
tethI jem vaidya kupathyanAn visheSho batAvI tenA sevanano niShedh kare chhe tem ahIn paN
visheSh mithyAshraddhAnAdikanAn kAraNonAn visheSho batAvI teno niShedh karIe chhIe.
anAdikALathI je mithyAtvAdik bhAv varte chhe te agRuhItamithyAtvAdi jANavA, kAraN
ke te navIn grahaN karelA nathI. tathA tene puShTa karavAnA kAraNarUp je visheSh mithyAtvAdibhAv
thAy chhe te gRuhItamithyAtvAdik jANavAn. agRuhItamithyAtvAdikanun varNan to pUrve karI gayA e
ja pramANe samajavun. have ahIn gRuhItamithyAtvAdikanun nirUpaN karIe chhIe.
gRuhItamithyAtvanun nirAkaraN
kudev, kuguru, kudharma tathA kalpit tattvonun shraddhAn karavun e mithyAdarshan chhe, tathA jemAn
viparIt nirUpaN dvArA rAgAdibhAvone poShavAmAn AvyA hoy evAn kushAstrono shraddhAnapUrvak
abhyAs karavo e mithyAgnAn chhe, tathA je AcharaNamAn kaShAyanun sevan thatun hoy chhatAn tene
dharmarUp angIkAr karavun te mithyAchAritra chhe.
have tenun visheSh svarUp kahIe chhIe.
indra, lokapAl, advaitabrahma, rAm, kRiShNa, mahAdev, buddha, khudA, pIr, pegambar ityAdi.
1. ‘‘tethI Ap samhArIne’’ ahIn Avo paN lAhoravALI pratamAn pATh chhe. anuvAdak.

Page 87 of 370
PDF/HTML Page 115 of 398
single page version

hanumAn, bhairav, kShetrapAl, devI, dahADI, satI, shItalA, choth, sAnjhI gaNagaurI, holI, ityAdi.
sUrya, chandramA, gRuh, pitRu, vyantar ityAdi. rUpiyA
mahor, gAy, sarpa, agni, jaL, vRukSha, shastra,
khaDiyo tathA vAsaNAdi anekane anyathA shraddhAnapUrvak jagatamAn pUjavAmAn Ave chhe, enAthI
potAnAn kArya siddha thAy chhe em shraddhAnamAn mAne chhe, paN e koI kAI kAryasiddhinAn kAraNo
nathI; tethI evA shraddhAnane gRuhItamithyAtva kahIe chhIe.
have tenun anyathA shraddhAn kevun hoy chhe te ahIn kahIe chhIe
sarvavyApI advaitabraÙmat nirAkaraN
keTalAk 1advaitabrahmane sarvavyApI sarvano kartA mAne chhe, paN evo (advaitabrahma) koI
chhe ja nahi. mAtra teo mithyA kalpanA kare chhe. pratham ene jo sarvavyApI mAnIe to sarva
padArtha tathA tenA svabhAv judA judA pratyakSha jovAmAn Ave chhe. to e brahmane ek kem manAy?
hA, A prakAro vaDe ek mAnI shakAya
ek prakAr to A chhe kesarva judA judA padArthonA samudAyane kalpanA pUrvak koI
ek nAm Apavun hoy to ApI shakAy. jem hAthI, ghoDA ityAdi bhinnabhinna chhe chhatAn
tenA samasta samudAyane sainya kahevAmAn Ave chhe, paN sainya nAmanI koI khAs judI vastu
nathI; tem sarva padArthonun samUhAtmak nAm brahma rAkhavAmAn Avyun hoy topaN tethI e brahma
nAmanI koI khAs judI vastu to na TharI, paN mAtra ek kalpanA ja TharI.
ek prakAr A chhe kevyakti apekShAe to sarva padArtho judA judA chhe paN te sarvane
jAtiapekShAe kalpanApUrvak ek kahIe to kahI shakAy. jem so ghoDA vyaktiapekShAe pratyek
judA judA chhe, parantu tenA AkArAdinI samAnatA joI kalpanApUrvak ek jAtirUp kahevAmAn
Ave chhe. have e jAti ghoDAonA samUhathI koI judI vastu nathI. tem jo e sarvane
ekajAtinI apekShAe ek brahma mAnavAmAn Ave to tethI kAI brahma khAs judI vastu na TharI,
paN mAtra kalpanA ja TharI.
ek prakAr A chhe kepratyek padArtha judA judA chhe, tenA meLApathI je ek skandh
thAy chhe tene ek kahIe chhIe. jem jaLanA paramANu judA judA chhe, paN teno samudAyarUp
meLAp thatAn samudrAdi kahIe chhIe. athavA pRithvInA paramANuono meLAp thatAn ghaTAdik kahIe
chhIe. have ahIn e samudra
ghaTAdik tenA paramANuothI bhinna koI judI vastu nathI. tem
1.‘‘सर्व खलु इदं ब्रह्म’’ chhAndogyopaniShad pratham khanD 14, mantra 1।; ‘‘नेह नानास्तिकिंचन’’ kaThopaniShad
a. 2, khanD 41, mantra 11।; ब्रह्मदेवममृतं पुरस्ताद् ब्रह्म दक्षिणं तपश्चोत्तरेण। अघश्चोर्ध्व च प्रसूतं
ब्रह्मवेद विश्वमिदं वरिष्ठम्। मण्डूकोपनिषद खंड २, मंत्र ११.

Page 88 of 370
PDF/HTML Page 116 of 398
single page version

sarva padArtha judA judA chhe, parantu kadAchit e badhA maLIne ek thaI jAy e ja brahma chhe,
em mAnIe topaN tethI kAI brahma bhinna Tharato nathI.
ek prakAr A chhe keang to judAnjudAn chhe ane jenAn te ang chhe evo angI
ek chhe. jem netra, hAth, pag Adi ang judAnjudAn chhe paN jenAn e judAnjudAn ango
chhe te manuShya to ek chhe. e pramANe sarva padArtho to ang chhe ane jene e judAnjudAn
ang chhe tevo angI brahma chhe. A sarva lok virATasvarUp brahmanA ang chhe em mAnIe to
manuShyanA hAth, pag Adi angomAn paraspar antarAl thatAn ekapaNun rahetun nathI, joDAyelAn rahe
tyAn sudhI ja ek sharIr nAm pAme chhe. tem lokamAn to sarva padArthonun paraspar antarAl pragaT
dekhAy chhe to tenun ekapaNun kevI rIte mAnavAmAn Ave? antarAl hovA chhatAn paN ekapaNun
mAnavAmAn Ave to bhinnapaNun kyAn mAnasho?
ahIn koI em kahe ke‘sarva padArthonA madhyamAn sUkShmarUp brahmanun ang chhe je vaDe
sarva padArtha joDAyelA rahe chhe. tene kahIe chhIe ke
je ang je angathI joDAyelun chhe te tenAthI ja joDAyelun rahe chhe ke te angathI chhUTI
chhUTI anyaanya anganI sAthe joDAyA kare chhe? jo pratham pakSha grahaN karavAmAn Ave to
sUryAdik gaman kare chhe tenI sAthe je je sUkShma angothI te joDAyelo chhe te paN gaman karashe
vaLI tene gaman karatAn e sUkShma ango je anya sthUl angothI joDAyelAn rahe chhe te sthUl
ango paN gaman karavA lAge, ane em thatAn Akho lok asthir thaI jAy. jem sharIranun
koI ek ang khenchatAn Akhun sharIr khenchAy chhe, tem koI ek padArthanun gamanAdik thatAn sarva
padArthanun gamanAdik thAy, paN em bhAsatun nathI. tathA bIjo pakSha grahaN karavAmAn Ave to
e ang tUTavAthI jyAre bhinnapaNun thaI jAy tyAre ekapaNun kevI rIte kahyun? tethI siddha thAy
chhe ke sarva lokanA ekapaNAne brahma mAnavun e kem sambhave?
vaLI ek prakAr A chhe kepratham to ek hatun, pachhI te anek thayun, pharI ek thaI
jAy chhe tethI te ek chhe. jem jaL ek hatun te judAjudA vAsaNamAn judunjudun thayun chhatAn
jyAre te maLe chhe tyAre ek thaI jAy chhe tethI te ek chhe. athavA jem sonAno pATalo
ek chhe te kankaN
kunDalAdirUp thayo pharI maLIne te ek sonAno pATalo banI jAy chhe; tem
brahma ek hatun paN pAchhaLathI anekarUp thayun vaLI te ek thaI jAy chhe tethI te ek ja chhe.
e pramANe ekapaNu mAnavAmAn Ave to jyAre anekarUp thayun tyAre te joDAyelun rahyun
ke bhinna thayun? jo joDAyelun chhe em kahesho to pUrvokta doSh Avashe tathA jo bhinna thayun
kahesho to te veLA ekapaNun na rahyun. vaLI jal
suvarNAdikane bhinna hovA chhatAn paN ek
kahevAmAn Ave chhe, paN te to ek jAti apekShAe kahevAmAn Ave chhe, parantu ahIn to sarva
13

Page 89 of 370
PDF/HTML Page 117 of 398
single page version

padArthonI jAti ek bhAsatI nathI kAraN ketemAn to koI chetan chhe tathA koI achetan chhe
ityAdi anekarUp chhe, tenI ek jAti kem kahevAy? e pramANe jAti apekShAe paN ekapaNun
mAnavun e mAtra kalpanA ja chhe em pahelAn kahyun chhe. vaLI e brahma pratham ek hatun paN
pAchhaLathI bhinna thayun mAno chho to jem ek moTo paththar Adi phUTI tenA TUkaDA thaI jAy
chhe tem brahmanA paN khanD thaI gayA, tene pAchhA ekaThA thavA mAne chhe to tyAn tenun svarUp
bhinna rahe chhe ke ek thaI jAy chhe? jo bhinna rahe chhe to tyAn potapotAnA svarUpathI te
bhinna ja chhe tathA jo ek thaI jAy chhe to tyAn jaD paN chetan banI jAy ane chetan
jaD banI jAy. vaLI jo anek vastuonI ek vastu thaI hoy to koI kALamAn anek vastu
tathA koI kALamAn ek vastu em kahevun bane, paN em mAnatAn ‘anAdi anant ek brahma
chhe’ em kahevun banashe nahi.
tame kahesho ke‘lokarachanA thatAn vA na thatAn paN brahma to jevun ne tevun ja rahe chhe
tethI e brahma anAdianant chhe.’ tyAn ame pUchhIe chhIe kelokamAn pRithvIjaLAdi jovAmAn
Ave chhe te judAn koI navIn utpanna thayAn chhe ke brahma pote ja e rUp banyun chhe? jo judAn
navIn utpanna thayAn hoy to e svayam nyArAn thayAn ane brahma paN nyArun thayun. to sarvavyApI
advaitabrahma na Tharyun. vaLI jo brahma pote ja e (pRithvI
jaLAdi) rUp thayun chhe to te koI veLA
lokarUp ane koI veLA brahmarUp thayun paN jevun ne tevun kevI rIte rahyun?
tyAre teo kahe chhe ke‘samasta brahma to lokarUp thatun nathI paN teno koI ansh
ja thAy chhe.’ tene ame kahIe chhIe kejem samudranun ek bindu viSharUp thayun hoy te
sthULadraShTivaDe to dekhAtun nathI, parantu sUkShmadraShTie jotAn ek binduapekShAe paN samudramAn
anyathApaNun thayun. tem jo brahmano ek ansh judo thaI lokarUp thayo hoy tyAn sthULadraShTie
to e ansh dekhAto nathI paN sUkShmadraShTie jotAn e ek ansh apekShA paN brahmamAn
anyathApaNun thayun. evun anyathApaNun bIjA koIne to thayun nathI.
e pramANe sarvarUp brahma mAnavun e paN bhram ja chhe.
vaLI ek prakAr A chhe ke‘‘jem AkAsh sarvavyApI ek chhe tem brahma paN
sarvavyApI ek chhe. jo e pramANe tame mAno chho to AkAshanI mAphak vishAL brahmane mAno,
athavA jyAn ghaTapaTAdik chhe tyAn jem AkAsh chhe tem tyAn brahma paN chhe em paN mAno,
parantu jem ghaTapaTAdik tathA AkAshane ek ja kahIe e kem bane? tem lok ane brahmane
ek mAnavun kem sambhave? vaLI AkAshanun lakShaN to sarvatra bhAse chhe tethI teno to sadbhAv
sarvatra manAy chhe, paN brahmanun lakShaN to sarvatra bhAsatun nathI to teno sadbhAv sarvatra kem
manAy? e pramANe uparokta rIte sarvarUp brahma koI chhe ja nahIn.

Page 90 of 370
PDF/HTML Page 118 of 398
single page version

evA anek vichAro karatAn koI prakAre paN ek brahma sambhavato nathI, paN sarva padArtho
bhinna ja bhAse chhe.
have ahIn prativAdI kahe chhe ke‘‘sarva ek ja chhe, paN tamane bhram hovAthI te ek
bhAsato nathI. vaLI tame yuktio kahI paN brahmanun svarUp yuktigamya nathI, te to
vachanaagochar chhe. ek paN chhe, anek paN chhe, judo paN chhe tathA maLelo paN chhe. eno
mahimA ja koI evo chhe.’’ tene uttara
uttaratane tathA sarvane je pratyakSha bhAse chhe tene to tun bhram kahe chhe, tathA jo
tyAn yuktianumAnAdik karIe to tyAn kahe chhe ke‘‘sAchun svarUp yuktigamya nathI, sAchun
svarUp to vachanaagochar chhe.’’ have vachan vinA nirNay paN kevI rIte thAy? tun kahe chhe ke,
ek paN chhe
anek paN chhe tathA bhinna paN chhemaLelun paN chhe, parantu tenI apekShA to koI
darshAvato nathI, mAtra bhramit manuShyanI mAphak ‘Am paN chhe ane tem paN chhe’ em yadvAtadvA
bolI eno mahimA batAve (e shun nyAy chhe?) parantu jyAn nyAy na hoy tyAn mAtra mithyA
evun ja vAchALapaNun kare chhe to karo paN nyAy to jem satya chhe tem ja thashe.
sRuShTikartRutvavAdanun nirAkaraN
have te brahmane lokano kartA mAne chhe te sambandhI mithyApaNun darshAvIe chhIe
pratham to em mAne chhebrahmane evI ichchhA thaI ke‘‘एकोऽहं बहुस्याम’’ arthAt ‘‘hun
ek chhun to ghaNo thAun.’’
tyAn pUchhIe chhIe keje pUrva avasthAmAn dukhI hoy te ja anya avasthAne ichchhe.
brahme ekarUp avasthAthI bahurUp thavAnI ichchhA karI paN tene ekarUp avasthAmAn shun dukh
hatun? tyAre te kahe chhe ke
dukh to nahotun paN tene evun ja kutUhal Upajyun. tyAn ame kahIe
chhIe ke je pUrve thoDo sukhI hoy ane kutUhal karavAthI ghaNo sukhI thAy te ja evun kutUhal
karavun vichAre, paN ahIn brahma ek avasthAthI ghaNI avasthArUp thatAn ghaNon sukhI thavo kem
sambhave? vaLI je prathamathI ja sampUrNa sukhI hoy te anya avasthA shA mATe palaTe? prayojan
vinA to koI kaI paN kArya karatun nathI.
vaLI te pUrve paN sukhI hashe tathA ichchhAnusAr kArya thatAn paN sukhI thashe, parantu ichchhA
thaI te kALamAn to te dukhI hashe ne? tyAre te kahe kebrahmane je kALamAn ichchhA thAy chhe
te ja kALamAn kArya banI jAy chhe tethI te dukhI thato nathI. tyAn kahIe chhIe kesthULakALanI
apekShAe to em mAno, parantu sUkShmakALanI apekShAe to ichchhA ane tenA kAryanun yugapat
hovun sambhavatun nathI. ichchhA to tyAre ja thAy ke jyAre kArya na hoy ane kArya thatAn ichchhA

Page 91 of 370
PDF/HTML Page 119 of 398
single page version

rahetI nathI. mATe sUkShmakALamAtra ichchhA rahI tyAre to te dukhI thayo hashe? kAraN keichchhA
chhe te ja dukh chhe, anya koI dukhanun svarUp nathI. tethI brahmane ichchhA kem hoy? (brahmane
ichchhAnI kalpanA kare chhe te mithyA chhe.)
vaLI te kahe chhe ke‘‘ichchhA thatAn brahmanI mAyA pragaT thaI;’’ tene kahIe chhIe
kebrahmane mAyA thaI tyAre brahma paN mAyAvI thayo, shuddha svarUp kevI rIte rahyo? vaLI brahma
ane mAyAne danDIdanDavat sanyogasambandh chhe ke agniuShNatAvat samavAyasambandh chhe? jo
sanyogasambandh chhe to brahma bhinna chhe, mAyA bhinna chhe. banne judAn TharyAn ane to pachhI advait
brahma te kevI rIte rahyo? vaLI danDI danDane upakArak jANIne grahaN kare chhe tem brahma paN
mAyAne upakArak jANe chhe to grahaN kare chhe, nahi to tene shA mATe grahaN kare? vaLI je
mAyAne brahma grahaN kare chhe, teno ja niShedh karavo kem sambhave? kAraN ke te to upAdey
thaI. tathA jo samavAyasambandh chhe to jem agnino uShNapaNun svabhAv chhe tem brahmano mAyA
svabhAv ja thayo. have je brahmano svabhAv chhe teno niShedh karavo kem sambhave? kAraN ke te
to uttam TharI.
vaLI te kahe chhe ke‘‘brahma to chaitanya chhe ane mAyA jaD chhe,’’ paN samavAy-
sambandhamAn evA be svabhAv sambhavatA nathI, jem prakAsh ane andhakAr ekatra kem sambhave?
tyAre te kahe chhe ke‘‘mAyA vaDe brahma pote te bhramarUp (mAyArUp) thato nathI, paN
tenI mAyA vaDe jIv bhramarUp thAy chhe.’’ tene kahIe chhIe kejem potAnA kapaTane pote jANato
evo kapaTI pote to bhramarUp thato nathI paN tenA kapaT vaDe anya bhramarUp thaI jAy chhe.
have kapaTI to tene kahevAy ke jeNe kapaT karyun hoy, paN tenA kapaT vaDe anya bhramarUp thayA
hoy temane kapaTI na kahevAy. e ja pramANe potAnI mAyAne jANato evo brahma pote
to bhramarUp thato nathI paN tenI mAyA vaDe anya jIv bhramarUp thAy chhe. have tyAn mAyAvI
to brahmane ja kahevAy, paN tenI mAyAvaDe bhramarUp thayelA anya jIvone mAyAvI shA mATe
kaho chho?
vaLI jIv brahmathI ek chhe ke judo? jo ek chhe to jem koI pote ja potAnAn
angone pIDA upajAve to tene bahAvaro (unmatta) kahIe chhIe, tem brahma pote ja, potAnAthI
bhinna nathI evA anya jIvone mAyAvaDe dukhI kare chhe to tene shun kahesho? vaLI jo judo
chhe to jem koI bhUt prayojan vinA paN anyane bhram ane pIDA upajAve to tene halako
ja kahIe chhIe, tem brahma prayojan vinA paN anya jIvone mAyA upajAvI pIDA utpanna
kare te paN banatun nathI.
e rIte mAyAne brahmanI kahe chhe te kem sambhave?

Page 92 of 370
PDF/HTML Page 120 of 398
single page version

jIvonI chetanAne braÙnI chetanA mAnavI
vaLI teo kahe chhe ke ‘‘mAyA hovAthI lok utpanna thayo tyAn jIvone je chetanA chhe
te to brahmasvarUp chhe ane sharIrAdik mAyA chhe; tyAn jem jaLanAn bharelAn judAn judAn ghaNAn
pAtro chhe te sarvamAn chandranun pratibimb judun judun paDe chhe paN chandramA to ek chhe, tem judAn
judAn ghaNAn sharIromAn brahmano chaitanyaprakAsh judo judo hoy chhe, paN brahma to ek chhe. tethI
jIvanI chetanA chhe te brahmanI ja chhe.’’
em kahevun paN bhram ja chhe. kAraN kesharIr jaD chhe temAn brahmanA pratibimbathI
chetanA thaI to ghaTapaTAdi jaD chhe temAn brahmanun pratibimb kem na paDyun? tathA temAn chetanA
kem na thaI?
tyAre te kahe chhe ke‘‘sharIrane to chetan karatun nathI paN jIvane kare chhe.’’
tene pUchhIe chhIe kejIvanun svarUp chetan chhe ke achetan? jo chetan chhe to chetananun
chetan shun karashe? tathA jo achetan chhe to sharIr, ghaTapaTAdi ane jIvanI ek jAti thaI?
vaLI brahmanI ane jIvonI chetanA ek chhe ke judI? jo ek chhe to (beumAn) gnAnanun vadhatA
ochhApaNun kem dekhAy chhe? tathA te jIvo paraspar ekabIjAnI vAtane jANatA nathI tenun shun
kAraN? tun kahIsh ke
‘‘e ghaTaupAdhino bhed chhe’’ to ghaTaupAdhi thatAn to chetanA bhinnabhinna
TharI. vaLI ghaTaupAdhi maTatAn tenI chetanA brahmamAn maLashe ke nAsh thaI jashe? jo nAsh thaI
jashe to A jIv achetan rahI jashe. tathA jo tun kahIsh ke
jIv ja brahmamAn maLI jAy
chhe to tyAn brahmamAn maLatAn jIvanun astiv rahe chhe ke nathI rahetun? jo tenun astitva rahe
chhe to e rahyo ane tenI chetanA tenAmAn rahI, to brahmamAn shun maLyun? tathA jo astitva
nathI rahetun to teno nAsh thayo pachhI brahmamAn koN maLyun? tun kahIsh ke ‘‘brahmanI ane jIvanI
chetanA judI judI chhe’’ to brahma ane sarva jIvo pote ja judA judA TharyA. e pramANe jIvonI
chetanA chhe te brahmanI chhe em paN banatun nathI.
sharIrAdikanun mAyArup thavun
vaLI tun sharIrAdikane mAyAnA kahe to tyAn mAyA ja hADamAnsAdirUp thAy chhe ke mAyAnA
nimittathI anya koI hADamAnsAdirUp thAy chhe? jo mAyA ja thAy chhe to mAyAne varNagandhAdik
pahelAnthI ja hatAn ke navIn thayAn? jo pahelAnthI ja hatAn to pahelAn to mAyA brahmanI hatI
ane brahma pote amUrtik chhe. tyAn varNAdik kevI rIte sambhave? tathA jo navIn thayAn kahe to
amUrtik mUrtik thayo, eTale amUrtik svabhAv shAshvat na Tharyo? kadAchit em kahIsh ke
‘‘mAyAnA nimittathI anya koI e rUp thAy chhe.’’ to anya padArtha to tun TharAvato ja nathI
to e rUp thayun koN?