rahasyapUrNa chiThThI ][ 351
matignAn – shrutagnAn to parokSha pramAN chhe; avadhi, manaparyay ane kevalagnAn pratyakSha pramAN
chhe. yathA — ‘‘आद्ये परोक्षं, प्रत्यक्षमन्यत्’’ (तत्त्वार्थ सूत्र अ. १, सू. ११ – १२) evun sUtranun vachan
chhe. tem ja tarkashAstramAn pratyakSha – parokShanun Avun lakShaN kahyun chhe — ‘‘स्पष्टप्रतिभासात्मकं प्रत्यक्षमस्पष्टं
परोक्षम्’’।
je gnAn potAnA viShayane sArI rIte nirmaLarUpe spaShTa jANe te pratyakSha chhe, ane je
gnAn sArI rIte spaShTa na jANe te parokSha chhe; tyAn matignAn – shrutagnAnanA viShay to ghaNA chhe
parantu ek paN gneyane sampUrNa jANI shakatAn nathI tethI te parokSha chhe. avadhi – manaparyAyagnAnano
viShay thoDo chhe tathApi te potAnA viShayane spaShTa sArI rIte jANe chhe tethI te ekadeshapratyakSha
chhe, ane kevaLagnAn sarva gneyane pote spaShTa jANe chhe tethI sarvapratyakSha chhe.
vaLI pratyakShanA be bhed chhe – ek paramArtha pratyakSha ane bIjo sAmvyavahArik pratyakSha.
avadhi, manaparyay ane kevaLagnAn to spaShTa pratibhAsarUp chhe ja tethI pAramArthik pratyakSha chhe,
ane netrAdivaDe varNAdine jANe chhe, tyAn vyavahArathI evun kahevAmAn Ave chhe ke ‘teNe varNAdik
pratyakSha jANyA,’ ekadesh nirmaLatA paN hoy chhe tethI tene sAmvyavahArik pratyakSha kahe chhe; parantu
jo ek vastumAn anek mishra varNa chhe te netra dvArA sArI rIte grahyA jatA nathI tethI tene
paramArtha pratyakSha kahevAmAn Avatun nathI.
vaLI parokSha pramANanA pAnch bhed chhe — smRuti, pratyabhignAn, tarka, anumAn ane
Agam. tenun svarUpa — 1. pUrve jANelI vastune yAd karIne jANavI tene smRuti kahe chhe,
2. draShTAntavaDe vastuno nishchay karIe tene pratyabhignAn kahe chhe, 3. hetunA vichArayukta je gnAn
tene tarka kahe chhe, 4. hetuthI sAdhya vastunun je gnAn tene anumAn kahe chhe, tathA 5. AgamathI
je gnAn thAy tene Agam kahe chhe.
e pramANe pratyakSha – parokSha pramANanA bhed kahyA chhe.
tyAn A svAnubhavadashAmAn AtmAne jANIe te shrutagnAnavaDe jANavAmAn Ave chhe. shrutagnAn
matignAnapUrvak ja chhe, te matignAn – shrutagnAn parokSha kahel chhe tethI tyAn AtmAnun jANavun pratyakSha
hotun nathI. vaLI avadhi – manaparyayano viShay rUpI padArtho ja chhe; tathA kevaLagnAn chhadmasthane chhe
nahi, tethI anubhavamAn kevaLagnAn vA avadhi – manaparyayavaDe AtmAnun jANavun nathI. vaLI ahIn
AtmAne spaShTa sArI rIte jANato nathI tethI pAramArthik pratyakShapaNun to sambhavatun nathI.
tathA jem netrAdivaDe varNAdik jANavAmAn Ave chhe tem ekadesh nirmaLatAsahit paN
AtmAnA asankhyAt pradeshAdi jANavAmAn AvatA nathI tethI sAmvyavahArik pratyakShapaNun paN
sambhavatun nathI.
ahIn to Agam – anumAnAdik parokSha gnAnavaDe AtmAno anubhav hoy chhe.