Page 333 of 350
PDF/HTML Page 361 of 378
single page version
nijasvarUpamen ahambuddhi dharatA hai. chidAnanda hUn, shuddha hUn, siddha hUn, ityAdi vichAr hone par
sahaj hI Ananda tarang uThatI hai, romAnch ho AtA hai; tatpashchAt aisA vichAr to chhUT jAy,
keval chinmAtrasvarUp bhAsane lage; vahAn sarva pariNAm us rUpamen ekAgra hokar pravartate hain; darshan-
gnAnAdikakA va nay-pramANAdikakA bhI vichAr vilay ho jAtA hai.
hai. baDe nayachakra granthamen aisA hI kahA hai :
No ArAiNasamaye pachchakkhoaNuhavo jahma..266..
pramAN nahIn hain, kyonki pratyakSha anubhav hai.
hai, isaliye ek kAlamen ek gneyako hI jAnatA hai, vah gnAn svarUp jAnaneko pravartit huA
tab anyakA jAnanA sahaj hI rah gayA. vahAn aisI dashA huI ki bAhya anek shabdAdik
vikAr hon to bhI svarUpadhyAnIko kuchh khabar nahIn
gandh, varNa, shabdako jAnen, vah yahAn nahIn hai; aur manakA dharma yah hai ki anek vikalpa
kare, vah yahAn nahIn hai; isaliye yadyapi jo gnAn indriy
Page 334 of 350
PDF/HTML Page 362 of 378
single page version
viShay amUrtik padArtha bhI hai, isaliye yahAn man-sambandhI pariNAm svarUpamen ekAgra hokar anya
chintAkA nirodh karate hain, isaliye ise man dvArA kahate hain. ‘‘ekAgrachintAnirodho dhyAnam’’
aisA dhyAnakA bhI lakShaN aise anubhav dashAmen sambhav hai.
ras svAdat sukh Upajai, anubhav yAkau nAma..
vivakShAbhed hai.
sarvadravya kahe hain. uktan cha tattvArtha sUtre
yathArtha shraddhAnarUp hI hai. vah (jIv) shubhAshubhakArya karatA bhI rahatA hai. isaliye tumane jo
likhA thA ki ‘‘nishchayasamyaktva pratyakSha hai aur vyavahArasamyaktva parokSha hai’’, so aisA nahIn hai.
samyaktvake to tIn bhed hain
sahit hai. parantu is samyaktvamen pratyakSha
(tattvArthasUtra a0 1, sUtra 11-12) aisA sUtrakA vachan hai. tathA tarkashAstramen pratyakSha-parokShakA
Page 335 of 350
PDF/HTML Page 363 of 378
single page version
bhI gneyako sampUrNa nahIn jAn sakatA, isaliye parokSha kahe aur avadhi
kevalagnAn sarva gneyako Ap spaShTa jAnatA hai isaliye sarvapratyakSha hai.
hain. tathA netrAdikase varNAdikako jAnate hain vahAn vyavahArase aisA kahate hain
hain; parantu yadi ek vastumen anek mishra varNa hain ve netra dvArA bhalIbhAnti nahIn grahaN kiye
jAte hain, isaliye isako paramArtha-pratyakSha nahIn kahA jAtA hai.
gnAn use tarka kahate hain. hetuse sAdhya vastukA jo gnAn use anumAn kahate hain. Agamase
jo gnAn ho use Agam kahate hain.
vahAn is svAnubhavadashAmen jo AtmAko jAnA jAtA hai so shrutagnAn dvArA jAnA jAtA
AtmAkA jAnanA pratyakSha nahIn hai. tathA avadhi-manaparyayakA viShay rUpI padArtha hI hai aur
kevalagnAn chhadmasthake hai nahIn, isaliye anubhavamen avadhi-manaparyay-keval dvArA AtmAkA jAnanA
nahIn hai. tathA yahAn AtmAko spaShTa bhalIbhAnti nahIn jAnatA hai, isaliye pAramArthik pratyakShapanA
to sambhav nahIn hai.
Page 336 of 350
PDF/HTML Page 364 of 378
single page version
Agam parokShapramAN kahate hain. athavA ‘‘main AtmA hI hUn, kyonki mujhamen gnAn hai; jahAn-jahAn
gnAn hai vahAn-vahAn AtmA hai
anumAnAdik dvArA jo vastu jAnanemen AyI usIko yAd rakhakar usamen pariNAm magna karatA
hai, isaliye smRuti kahI jAtI hai;
hote hain, pariNAm magna hone par kuchh visheSh jAnapanA hotA nahIn hai.
yah hai ki jo pariNAm nAnA vikalpommen pariNamit hotA thA vah keval svarUpase hI tAdAtmyarUp
hokar pravRutta huA. dUsarI yah visheShatA huI.
hai. svAnubhav svAd kuchh Agam
AkArAdi to parokSha hain, jo jihvA se svAd liyA hai vah svAd pratyakSha hai
nahIn hai, parantu pratyakShakI hI bhAnti pratyakShavat yathArtha dekhA, isaliye use pratyakSha kahA jAtA
Page 337 of 350
PDF/HTML Page 365 of 378
single page version
nyAyase AtmAkA bhI pratyakSha jAnanA hotA hai
jAnanA.
sangnA kahI; usIprakAr yahAn anubhavamen nirvikalpatA sthUlarUp kahate hain. tathA sUkShmatAse
pRuthaktvavitarka vichArAdik bhed va kaShAyAdik dasaven guNasthAn tak kahe hain. vahAn apane jAnanemen
va anyake jAnanemen Aye aise bhAvakA kathan sthUl jAnanA, tathA jo Ap bhI na jAne aur
kevalI bhagavAn hI jAnen
tathA bhAIjI, tumane tIn dRuShTAnta likhe va dRuShTAntamen prashna likhA, so dRuShTAnta sarvAng
(chandramA), jalabindu, agnikaNikA
Page 338 of 350
PDF/HTML Page 366 of 378
single page version
ek jAti hai vaise hI jitane guN avrat-samyagdRuShTi ke pragaT hue hain, unakI aur terahaven
guNasthAnamen jo guN pragaT hote hain, unakI ek jAti hai.
kevalarUp samyaggnAn hai. tathA ekadesh sarvadeshakA antar to itanA hI hai ki mati-shrutagnAnavAlA
amUrtik vastuko apratyakSha aur mUrtik vastuko bhI pratyakSha va apratyakSha, kinchit anukramase jAnatA
hai tathA sarvathA sarva vastuko kevalagnAn yugapat jAnatA hai; vah parokSha jAnatA hai, yah pratyakSha
jAnatA hai itanA hI visheSh hai. aur sarvaprakAr ek hI jAti kahen to jisaprakAr kevalI
yugapat pratyakSha aprayojanarUp gneyako nirvikalparUp jAnate hain, usIprakAr yah bhI jAne
bheda sAkShAdasAkShAchcha hyavastvanyataman bhavet..
hai so aur nahIn hai.
garbhit hai, sadaiv gamanarUp rahatA hai.
Page 339 of 350
PDF/HTML Page 367 of 378
single page version
milAn kar lenA.
chaitanyasvarUpake anubhavakA udyamI rahanA.
paraspar vichAr hai so baDI vArtA hai.
mitI phAgun vadI 5, san0 1811
Page 340 of 350
PDF/HTML Page 368 of 378
single page version
ek pudgalaparamANu anant guN anant paryAyasahit virAjamAna.
jIvadravya anantAnantasvarUp avasthAsahit varta rahe hain. kisI jIvadravyake pariNAm kisI anya
jIvadravyase nahIn milate. isIprakAr ek pudgalaparamANu ek samayamen jisaprakArakI avasthA dhAraN
karatA hai, vah avasthA anya pudgalaparamANudravyase nahIn milatI. isaliye pudgal (paramANu)
dravyakI bhI anya-anyatA jAnanA.
pariNamanarUp, bandhamukti shaktisahit vartate hain.
sahakArI mishravyavahAr, shuddha dravyako sahakArI shuddha vyavahAra.
Page 341 of 350
PDF/HTML Page 369 of 378
single page version
kyonki sansAr vyavahAr ekarUp batalAyA hai. sansArI so vyavahArI, vyavahArI so sansArI.
mishravyavahArI. kevalagnAnI shuddhanishchayAtmak shuddhavyavahArI.
vivaraN kahate hain
karate hue mishravyavahArI kahA jAtA hai.
hain. shuddhavyavahArakI sarahad terahaven guNasthAnase lekar chaudahaven guNasthAn paryanta jAnanA.
asiddhatvapariNamanatvAt vyavahAra.
vyavahAr kahA jAtA hai. sansArAvasthAke miTane par vyavahAr bhI miTA kahA jAtA hai. yahAn
yah sthApanA kI hai. isaliye siddha vyavahArAtIt kahe jAte hain.
Page 342 of 350
PDF/HTML Page 370 of 378
single page version
sansAr-avasthAmen trikAlavartI mAnane.
AgamarUp sthApit kiyA. ab shuddhachetanApaddhati shuddhAtmapariNAm; vah bhI dravyarUp athavA
bhAvarUpa. dravyarUp to jIvatvapariNAm, bhAvarUp gnAn
honahAr hai vaise vistArasahit vidyamAn usamen vAstavarUp maujUd hai, anek shAkhA
anek-anek bIj, ek-ek bIjamen ek-ek vaT, usakA vichAr karen to bhAvinayapramANase
na vaTavRukShonkI maryAdA pAI jAtI hai, na bIjonkI maryAdA pAI jAtI hai.
us anantatAke svarUpako kevalagnAnI puruSh bhI ananta hI dekhate-jAnate-kahate hain;
pratibhAsit hotI hai.
usamen visheSh itanA ki adhyAtmakA svarUp ananta, AgamakA svarUp anantAnantarUp,
Page 343 of 350
PDF/HTML Page 371 of 378
single page version
avadhignAnI manaparyayagnAnI;
kyon?
angako vyavahArase nahIn jAnatA
jo adhyAtmarUp kriyA vah antardRuShTigrAhya hai, vah kriyA mUDh jIv nahIn jAnatA. antardRuShTike
abhAvase antarkriyA dRuShTigochar nahIn hotI, isaliye mithyAdRuShTi jIv mokShamArga sAdhanemen asamartha hai.
ek sIpakA TukaDA dikhAyA aur pratyekase prashna kiyA ki yah kyA hai?
kuchh nahIn AtA, isaliye ham nahIn jAnate ki tU kyA kahatA hai. athavA chup ho rahatA
hai bolatA nahIn gahalarUpase. tIsarA vibhramavAlA puruSh bhI bolA ki yah to pratyakShapramAN
chAndI hai, ise sIp kaun kahegA? merI dRuShTimen to chAndI sUjhatI hai, isaliye sarvathA prakAr
Page 344 of 350
PDF/HTML Page 372 of 378
single page version
kyA dhokhA? sIp sIp sIp, niradhAr sIp, isako jo koI aur vastu kahe vah pratyakShapramAN
bhrAmak athavA andha. usI prakAr samyagdRuShTiko sva-par svarUpamen na sanshay, na vimoh, na vibhram,
yathArtha dRuShTi hai; isaliye samyagdRuShTi jIv antardRuShTise mokShapaddhatiko sAdhanA jAnatA hai. bAhyabhAv
bAhyanimittarUp mAnatA hai, vah nimitta nAnArUp hai, ekarUp nahIn hai. antardRuShTike pramANamen
mokShamArga sAdhe aur samyaggnAn svarUpAcharaNakI kaNikA jAgane par mokShamArga sachchA.
bandhapaddhatiko sAdhakar mokSha kahatA hai, vah bAt gnAtA nahIn mAnate.
bandharUp chalA AyA hai; ab is paddhatise moh toDakar pravarta; is paddhatikA rAg pUrvakI
bhAnti he nar! kisaliye karate ho? kShaNamAtra bhI bandhapaddhatimen magna nahIn hotA, vah gnAtA
apane svarUpako vichAratA hai, anubhav karatA hai, dhyAtA hai, gAtA hai, shravaN karatA hai,
navadhAbhakti, tap, kriyA, apane shuddhasvarUpake sanmukh hokar karatA hai. yah gnAtAkA AchAr,
isIkA nAm mishravyavahAra.
guNasthAnakI baDhavArI kahI hai.
bhinna-bhinna sattAke pramANase ekatA nahIn milatI. ek-ek jIvadravyamen anya-anyarUp
audayikabhAv hote hain, un audayik bhAvAnusAr gnAnakI anya-anyatA jAnanA.
gnAnako paramArthatA nahIn kahatA.
Page 345 of 350
PDF/HTML Page 373 of 378
single page version
hai, na kartA hai, na bhoktA hai, na avalambI hai; isaliye koI aisA kahe ki isaprakArake
audayikabhAv sarvathA hon to phalAnA guNasthAn kahA jAy to jhUTh hai. unhonne dravyakA svarUp
sarvathA prakAr nahIn jAnA hai.
kevalIko daNDa-kapATarUp kriyAkA uday hotA hai, kisI kevalIko nahIn hotA. jab kevalImen
bhI udayakI nAnAprakAratA hai tab aur guNasthAnakI kaun bAt chalAye?
bahut karake samajhegA, jo agnAnI hogA vah yah chiTThI sunegA sahI, parantu samajhegA nahIn.
yah vachanikA jyon kI tyon sumatipramAN kevalIvachanAnusArI hai. jo ise sunegA, samajhegA,
shraddhegA; use kalyANakArI hai
Page 346 of 350
PDF/HTML Page 374 of 378
single page version
usakA vivaraN
paryanta hai, tIvratAkI sthiti pAnchaven guNasthAn paryanta hai.
Page 347 of 350
PDF/HTML Page 375 of 378
single page version
jAnarUp gnAn, vishuddha chAritra; kisI samay ajAnarUp gnAn, vishuddha chAritra; kisI samay
jAnarUp gnAn, sanklesharUp chAritra; kisI samay ajAnarUp gnAn, sanklesh chAritra. jis samay
ajAnarUp gati gnAnakI, sanklesharUp gati chAritrakI; us samay nimitta-upAdAn donon ashuddha.
kisI samay ajAnarUp gnAn, vishuddharUp chAritra; us samay ashuddha nimitta, shuddha upAdAna.
kisI samay jAnarUp gnAn, sanklesharUp chAritra; us samay shuddha nimitta, ashuddha upAdAna.
kisI samay jAnarUp gnAn, vishuddharUp chAritra; us samay shuddha nimitta, shuddha upAdAna.
ye yahAn hI rahenge
samyak-shuddhatA nahIn, garbhit shuddhatA; jab vastukA svarUp jAne tab samyakshuddhatA; vah granthibhedake
binA nahIn hotI; parantu garbhit shuddhatA so bhI akAmanirjarA hai.
manda hai, us mandatAse nirjarA hai. kisI samay chAritraguN sanklesharUp hai, isaliye keval
tIvrabandh hai. isaprakAr mithyA-avasthAmen jis samay jAnarUp gnAn hai aur vishuddhatArUp chAritra
hai, us samay nirjarA hai. jis samay ajAnarUp gnAn hai, sanklesharUp chAritra hai, us samay
bandh hai. usamen visheSh itanA ki alpa nirjarA bahut bandh isaliye mithyAtva-avasthAmen keval
bandh kahA; alpakI apekShA. jaisA kisI puruShako naphA thoDA ToTA bahut, us puruShako
ToTAvAlA hI kahA jAya. parantu bandh-nirjarAke binA jIv kisI avasthAmen nahIn hai. dRuShTAnt
yah ki
Page 348 of 350
PDF/HTML Page 376 of 378
single page version
mandatA hotI hai, usase nirjarA hotI hai. usI mandatAke pramANamen shuddhatA jAnanA.
guNonkI garbhitashuddhatA jab tak granthibhed na ho tab tak mokShamArga nahIn sAdhatI; parantu UrdhvatAko
kare, avashya hI ka re. in donon guNonkI garbhitashuddhatA jab granthibhed hotA hai tab in dononkI
shikhA phU TatI hai, tab donon guN dhArApravAharUpase mokShamArgako chalate hain; gnAnaguNakI shuddhatAse
gnAnaguN nirmal hotA hai, chAritraguNakI shuddhatAse chAritraguN nirmal hotA hai. vah kevalagnAnakA
ankur, vah yathAkhyAtachAritrakA ankura.
kaise? yah ham nahIn samajhe.
mokShasthAn pakaD (svIkAr kar), shuddhatA usamen AyI mAn, mAn, isamen dhokhA nahIn hai; vishuddhatA
sadAkAl mokShakA mArga hai, parantu granthibhed binA shuddhatAkA jor nahIn chalatA hai na?
nahIn chalatA; bahut kalabal kare parantu kuchh vash nahIn chalatA; usIprakAr vishuddhatAkI bhI
UrdhvatA jAnanI. isaliye garbhitashuddhatA kahI hai. vah garbhitashuddhatA granthibhed hone par
mokShamArgako chalI; apane svabhAvase varddhamAnarUp huI tab pUrNa yathAkhyAt pragaT kahA gayA.
vishuddhatA kI jo UrdhvatA vahI usakI shuddhatA.
Page 349 of 350
PDF/HTML Page 377 of 378
single page version
yathAkhyAtarUp hotI hai. yadi vishuddhatAmen vah nahIn hotI to kevalImen gnAnaguN shuddha hotA,
kriyA ashuddha rahatI; parantu aisA to nahIn hai. usamen shuddhatA thI, usase vishuddhatA huI hai.
kramase pUrNa huA.
hai ham kyA karen? yadi mAnI to shAbAsh!
ashuddha aur upAdAn shuddha. tIsarA vaktA gnAnI, shrotA agnAnI; vahAn nimitta shuddha aur upAdAn
ashuddha. chauthA vaktA gnAnI, shrotA bhI gnAnI; vahAn to nimitta bhI shuddha, upAdAn bhI shuddha.