Moksha-Marg Prakashak-Hindi (English transliteration). Dusara Adhyay.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 19

 

Page -7 of 350
PDF/HTML Page 21 of 378
single page version

-
AchAryaupAdhyAysAdhukA sAmAnya svarUp
ab, AchAryaupAdhyAysAdhuke svarUpakA avalokan karate hain
jo virAgI hokar, samasta parigrahakA tyAg karake, shuddhopayogarUp munidharma angIkAr
karakeantarangamen to us shuddhopayog dvArA apaneko AparUp anubhav karate hain, paradravyamen
ahambuddhi dhAraN nahIn karate, tathA apane gnAnAdik svabhAvako hI apanA mAnate hain, parabhAvommen
mamatva nahIn karate, tathA jo paradravya va unake svabhAv gnAnamen pratibhAShit hote hain unhen jAnate
to hain, parantu iShTa-aniShTa mAnakar unamen rAg-dveSh nahIn karate; sharIrakI anek avasthAen hotI
hain, bAhya nAnA nimitta banate hain, parantu vahAn kuchh bhI sukh-dukh nahIn mAnate; tathA apane
yogya bAhya kriyA jaise banatI hain vaise banatI hain, khInchakar unako nahIn karate; tathA apane
upayogako bahut nahIn bhramAte hain, udAsIn hokar nishchalavRuttiko dhAraN karate hain; tathA kadAchit
mandarAgake udayase shubhopayog bhI hotA hai
usase jo shuddhopayogake bAhya sAdhan hain unamen
anurAg karate hain, parantu us rAgabhAvako hey jAnakar dUr karanA chAhate hain; tathA tIvra kaShAyake
udayakA abhAv honese hinsAdirUp ashubhopayog pariNatikA to astitva hI nahIn rahA hai; tathA
aisI antarang (avasthA) hone par bAhya digambar saumyamudrAdhArI hue hain, sharIrakA samvAranA Adi
vikriyAonse rahit hue hain, vanakhaNDAdimen vAs karate hain, aTThAIs mUlaguNonkA akhaNDit pAlan
karate hain; bAIs parIShahonko sahan karate hain, bArah prakArake taponko Adarate hain, kadAchit
dhyAnamudrA dhAraN karake pratimAvat nishchal hote hain, kadAchit adhyayanAdik bAhya dharmakriyAommen
pravartate hain, kadAchit munidharmake sahakArI sharIrakI sthitike hetu yogya AhAr-vihArAdi kriyAommen
sAvadhAn hote hain.
aise jain muni hain un sabakI aisI hI avasthA hotI hai.
AchAryakA svarUp
unamen jo samyagdarshan-samyaggnAn-samyakchAritrakI adhikatAse pradhAn pad prApta karake sanghamen
nAyak hue hain; tathA jo mukhyarUpase to nirvikalpa svarUpAcharaNamen hI magna hai aur jo kadAchit
dharmake lobhI anya jIv-yAchak unako dekhakar rAg anshake udayase karuNAbuddhi ho to unako
dharmopadesh dete hain, jo dIkShAgrAhak hain unako dIkShA dete hain, jo apane doShonko pragaT karate
hain, unako prAyashchitta vidhise shuddha karate hain.
aise AcharaN acharAnevAle AchArya unako hamArA namaskAr ho.
pahalA adhikAr ][ 3

Page -6 of 350
PDF/HTML Page 22 of 378
single page version

-
upAdhyAyakA svarUp
tathA jo bahut jain-shAstronke gnAtA hokar sanghamen paThan-pAThanake adhikArI hue hain; tathA
jo samasta shAstronkA prayojanabhUt artha jAn ekAgra ho apane svarUpako dhyAte hain, aur yadi
kadAchit kaShAy anshake udayase vahAn upayog sthir na rahe to un shAstronko svayam paDhate hain
tathA anya dharmabuddhiyonko paDhAte hain.
aise samIpavartI bhavyonko adhyayan karAnevAle upAdhyAy, unako hamArA namaskAr ho.
sAdhukA svarUp
punashcha, in do padavI dhArakonke binA anya samasta jo munipadake dhArak hain tathA jo
AtmasvabhAvako sAdhate hain; jaise apanA upayog paradravyamen iShTa-aniShTapanA mAnakar phanse nahIn va
bhAge nahIn vaise upayogako sadhAte hain aur bAhyamen unake sAdhanabhUt tapashcharaNAdi kriyAommen pravartate
hain tathA kadAchit bhakti
vandanAdi kAryommen pravartate hain.
aise AtmasvabhAvake sAdhak sAdhu hain, unako hamArA namaskAr ho.
pUjyatvakA kAraN
is prakAr in arahantAdikA svarUp hai so vItarAg-vignAnamay hai. usahIke dvArA
arahantAdik stutiyogya mahAn hue hain. kyonki jIvatattvakI apekShA to sarva hI jIv samAn
hain, parantu rAgAdi vikAronse va gnAnakI hInatAse to jIv nindAyogya hote hain aur rAgAdikakI
hInatAse va gnAnakI visheShatAse stutiyogya hote hain; so arahant-siddhonke to sampUrNa rAgAdikI
hInatA aur gnAnakI visheShatA honese sampUrNa vItarAg-vignAnabhAv sambhav hai aur AchArya,
upAdhyAy tathA sAdhuonko ekadesh rAgAdikakI hInatA aur gnAnakI visheShatA honese ekadesh
vItarAg-vignAn sambhav hai.
isaliye un arahantAdikako stutiyogya mahAn jAnanA.

punashcha, ye jo arahantAdik pad hain unamen aisA jAnanA ki
mukhyarUpase to tIrthankarakA
aur gauNarUpase sarvakevalIkA prAkRit bhAShAmen arahant tathA sanskRitamen arhat aisA nAm jAnanA.
tathA chaudahaven guNasthAnake anantar samayase lekar siddha nAm jAnanA. punashcha, jinako AchAryapad
huA ho ve sanghamen rahen athavA ekAkI AtmadhyAn karen athavA ekAvihArI hon athavA AchAryommen
bhI pradhAnatAko prApta karake gaNadharapadavIke dhArak hon
un sabakA nAm AchArya kahate hain.
punashcha, paThan-pAThan to anya muni bhI karate hain, parantu jinako AchAryon dvArA diyA gayA
4 ] [ mokShamArgaprakAshak

Page -5 of 350
PDF/HTML Page 23 of 378
single page version

-
upAdhyAyapad prApta huA ho ve AtmadhyAnAdi kArya karate hue bhI upAdhyAy hI nAm pAte
hain. tathA jo padavIdhArak nahIn hain ve sarva muni sAdhusangnAke dhArak jAnanA.
yahAn aisA niyam nahIn hai kipanchAchAronse AchAryapad hotA hai, paThan-pAThanase
upAdhyAyapad hotA hai, mUlaguNonke sAdhanase sAdhupad hotA hai; kyonki ye kriyAen to sarva muniyonke
sAdhAraN hain, parantu shabdanayase unakA akSharArtha vaise kiyA jAtA hai. samabhirUDhanayase padavIkI
apekShA hI AchAryAdik nAm jAnanA. jisaprakAr shabdanayase jo gaman kare use gAy kahate
hain, so gaman to manuShyAdik bhI karate hain; parantu samabhirUDhanayase paryAy-apekShA nAm hai. usahI
prakAr yahAn samajhanA.
yahAn siddhonse pahale arahantonko namaskAr kiyA so kyA kAraN ? aisA sandeh utpanna
hotA hai. usakA samAdhAn yah hainamaskAr karate hain so apanA prayojan sadhanekI apekShAse
karate hain; so arahantonse upadeshAdikakA prayojan visheSh siddha hotA hai, isaliye pahale namaskAr
kiyA hai.
isaprakAr arahantAdikakA svarUp chintavan kiyA, kyonki svarUp chintavan karanese visheSh
kAryasiddhi hotI hai. punashcha, in arahantAdikako panchaparameShTI kahate hain; kyonki jo sarvotkRuShTa
iShTa ho usakA nAm parameShTa hai. panch jo parameShTa unakA samAhAr-samudAy usakA nAm panchaparameShTI
jAnanA.
punashchaRuShabh, ajit, sambhav, abhinandan, sumati, padmaprabh, supArshva, chandraprabh,
puShpadanta, shItal, shreyAns, vAsupUjya, vimal, anant, dharma, shAnti, kunthu, ar, malli, munisuvrat,
nami, nemi, pArshva, varddhamAn nAmake dhArak chaubIs tIrthankar is bharatakShetramen vartamAn dharmatIrthake
nAyak hue hain; garbha, janma, tap, gnAn, nirvAN kalyANakommen indrAdikon dvArA visheSh pUjya hokar
ab siddhAlayamen virAjamAn hain; unhen hamArA namaskAr ho.
punashchasImandhar, yugamandhar, bAhu, subAhu, sanjAtak, svayamprabh, vRuShabhAnan, anantavIrya,
sUraprabh, vishAlakIrti, vajradhar, chandrAnan, chandrabAhu, bhujangam, Ishvar, nemiprabh, vIrasen, mahAbhadra,
devayash, ajitavIrya nAmake dhArak bIs tIrthankar panchameru sambandhI videh kShetrommen vartamAnamen
kevalagnAn sahit virAjamAn hain; unhen hamArA namaskAr ho.
yadyapi parameShTIpadamen inakA garbhitapanA hai tathApi vidyamAnakAlamen inakI visheShatA jAnakar
alag namaskAr kiyA hai.
punashcha, trilokamen jo akRutrim jinabimba virAjamAn hain, madhyalokamen vidhipUrvak kRutrim
pahalA adhikAr ][ 5

Page -4 of 350
PDF/HTML Page 24 of 378
single page version

-
jinabimba virAjamAn hain; jinake darshanAdikase ek dharmopadeshake binA anya apane hitakI siddhi
jaise tIrthankar
kevalIke darshanAdikase hotI hai vaise hI hotI hai; un jinabimbonko hamArA namaskAr
ho.
punashcha, kevalIkI divyadhvani dvArA diye gaye upadeshake anusAr gaNadhar dvArA rache gaye
ang-prakIrNak, unake anusAr anya AchAryAdikon dvArA rache gaye granthAdikaise ye sab
jinavachan hain; syAdvAd chihna dvArA pahichAnane yogya hain, nyAyamArgase aviruddha hain isaliye prAmANik
hain; jIvako tattvagnAnakA kAraN hain, isaliye upakArI hain; unhen hamArA namaskAr ho.
punashchachaityAlay, AryikA, utkRuShTa shrAvak Adi dravya; tIrthakShetrAdi kShetra; kalyANakAl
Adi kAl tathA ratnatray Adi bhAv; jo mere namaskAr karane yogya hain, unhen namaskAr karatA
hUn, tathA jo kinchit vinay karane yogya hain, unakI yathAyogya vinay karatA hUn.
is prakAr apane iShTonkA sanmAn karake mangal kiyA hai.
ab, ve arahantAdik iShTa kaise hain so vichAr karate hain
jisake dvArA sukh utpanna
ho tathA dukhakA vinAsh ho us kAryakA nAm prayojan hai; aur jisake dvArA us prayojanakI
siddhi ho vahI apanA iShTa hai. so hamAre is avasaramen vItarAg-visheShagnAnakA honA vahI prayojan
hai, kyonki usake dvArA nirAkul sachche sukhakI prApti hotI hai aur sarva AkulatArUp dukhakA
nAsh hotA hai.
arahantAdikase prayojanasiddhi
punashcha, is prayojanakI siddhi arahantAdik dvArA hotI hai. kis prakAr ? so vichArate
hain
AtmAke pariNAm tIn prakArake hainsanklesh, vishuddha aur shuddha. vahAn tIvra kaShAyarUp
sanklesh hain, mand kaShAyarUp vishuddha hain, tathA kaShAyarahit shuddha hain. vahAn vItarAg-visheShagnAnarUp
apane svabhAvake ghAtak jo gnAnAvaraNAdi ghAtiyA karma hain; unakA sanklesh pariNAmon dvArA to
tIvra bandha hotA hai, aur vishuddha pariNAmon dvArA mand bandh hotA hai, tathA vishuddha pariNAm
prabal hon to pUrvakAlamen jo tIvra bandh huA thA usako bhI mand karatA hai. shuddha pariNAmon
dvArA bandh nahIn hotA, keval unakI nirjarA hI hotI hai. arahantAdike prati stavanAdirUp jo
bhAv hote hain, ve kaShAyonkI mandatA sahit hI hote hain, isaliye ve vishuddha pariNAm hain. punashcha,
samasta kaShAy miTAnekA sAdhan hain, isaliye shuddha pariNAmakA kAraN hain; so aise pariNAmonse
6 ] [ mokShamArgaprakAshak

Page -3 of 350
PDF/HTML Page 25 of 378
single page version

-
apane ghAtak ghAtikarmakI hInatA honese sahaj hI vItarAg-visheShagnAn pragaT hotA hai. jitane
anshommen vah hIn ho utane anshommen yah pragaT hotA hai.
is prakAr arahantAdik dvArA apanA
prayojan siddha hotA hai.
athavA arahantAdike AkArakA avalokan karanA yA svarUp vichAr karanA yA vachan
sunanA yA nikaTavartI honA yA unake anusAr pravartan karanAityAdi kArya tatkAl hI
nimittabhUt hokar rAgAdikako hIn karate hain, jIv-ajIvAdike visheSh gnAnako utpanna karate
hain.
isaliye aise bhI arahantAdik dvArA vItarAg-visheShagnAnarUp prayojanakI siddhi hotI hai.
yahAn koI kahe ki inake dvArA aise prayojanakI to siddhi is prakAr hotI hai, parantu
jisase indriyajanit sukh utpanna ho tathA dukhakA vinAsh hoaise bhI prayojanakI siddhi
inake dvArA hotI hai yA nahIn ? usakA samAdhAna
jo arahantAdike prati stavanAdirUp vishuddha pariNAm hote hain unase aghAtiyA karmonkI
sAtA Adi puNyaprakRitiyonkA bandha hotA hai; aur yadi ve pariNAm tIvra hon to pUrvakAlamen
jo asAtA Adi pApaprakRitiyonkA bandha huA thA unhen bhI manda karatA hai athavA naShTa karake
puNyaprakRitirUp pariNamit karatA hai; aur us puNyakA uday hone par svayamev indriyasukhakI
kAraNabhUt sAmagrI prApta hotI hai tathA pApakA uday dUr hone par svayamev dukhakI kAraNabhUt
sAmagrI dUr ho jAtI hai.
is prakAr is prayojanakI bhI siddhi unake dvArA hotI hai.
athavA jinashAsanake bhakta devAdik hain ve us bhakta puruShako anek indriyasukhakI kAraNabhUt
sAmagriyonkA sanyog karAte hain aur dukhakI kAraNabhUt sAmagriyonko dUr karate hain.
is
prakAr bhI is prayojanakI siddhi un arahantAdik dvArA hotI hai. parantu is prayojanase kuchh
bhI apanA hit nahIn hotA;
kyonki yah AtmA kaShAyabhAvonse bAhya sAmagriyommen iShTa
aniShTapanA
mAnakar svayam hI sukhdukhakI kalpanA karatA hai. kaShAyake binA bAhya sAmagrI kuchh sukh
dukhakI dAtA nahIn hai. tathA kaShAy hai so sarva AkulatAmay hai, isaliye indriyajanit sukhakI
ichchhA karanA aur dukhase DaranA yah bhram hai.
punashcha, is prayojanake hetu arahantAdikakI bhakti karanese bhI tIvra kaShAy honeke kAraN
pApabandh hI hotA hai, isaliye apaneko is prayojanakA arthI honA yogya nahIn hai.
arahantAdikakI bhakti karanese aise prayojan to svayamev hI siddha hote hain.
isaprakAr arahantAdik param iShTa mAnane yogya hain.
pahalA adhikAr ][ 7

Page -2 of 350
PDF/HTML Page 26 of 378
single page version

-
8 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA ve arahantAdik hI param mangal hain. unamen bhaktibhAv honese param mangal hotA
hai. ‘mang’ arthAt sukh, use ‘lAti’ arthAt detA hai; athavA ‘man’ arthAt pAp, use ‘gAlayati’
arthAt gAle, dUr kare usakA nAm mangal hai. is prakAr unake dvArA pUrvokta prakArase donon
kAryonkI siddhi hotI hai, isaliye unake param mangalapanA sambhav hai.
mangalAcharaN karanekA kAraN
yahAn koI pUchhe kipratham granthake Adimen mangal hI kiyA so kyA kAraN hai ? usakA
uttarasukhase granthakI samApti ho, pApake kAraN koI vighna na ho, isaliye yahAn pratham mangal
kiyA hai.
yahAn tarkajo anyamatI isaprakAr mangal nahIn karate hain unake bhI granthakI samApti
tathA vighnakA na honA dekhate hain vahAn kyA hetu hai ? usakA samAdhAnaanyamatI jo grantha
karate hain usamen mohake tIvra udayase mithyAtvakaShAyabhAvonkA poShaN karanevAle viparIt arthonko
dharate (rakhate) hain, isaliye usakI nirvighna samApti to aise mangal kiye binA hI ho. yadi
aise mangalonse moh mand ho jAye to vaisA viparIt kArya kaise bane ? tathA ham bhI grantha karate
hain usamen mohakI mandatAke kAraN vItarAg tattvagnAnakA poShaN karanevAle arthonko dharenge (rakhenge);
usakI nirvighna samApti aise mangal karanese hI ho. yadi aise mangal na karen to mohakI tIvratA
rahe, tab aisA uttam kArya kaise bane ?
punashcha, vah kahatA hai kiaise to mAnenge; parantu koI aisA mangal nahIn karatA usake
bhI sukh dikhAI detA hai, pApakA uday nahIn dikhAI detA aur koI aisA mangal karatA hai
usake bhI sukh nahIn dikhAI detA, pApakA uday dikhAI detA hai
isaliye pUrvokta mangalapanA
kaise bane ? usase kahate hain
jIvonke sankleshvishuddha pariNAm anek jAtike hain. unake dvArA anek kAlommen pahale
bandhe hue karma ek kAlamen uday Ate hain. isaliye jis prakAr pUrvamen bahut dhanakA sanchay
ho usake binA kamAe bhI dhan dikhAI detA hai aur RuN dikhAI nahIn detA, tathA jisake
pUrvamen RuN bahut ho usake dhan kamAne par bhI RuN dikhAI detA hai dhan dikhAI nahIn detA;
parantu vichAr karanese kamAnA to dhanahIkA kAraN hai, RuNakA kAraN nahIn hai. usI prakAr
jisake pUrvamen bahut puNya bandh huA ho usake yahAn aisA mangal kiye binA bhI sukh dikhAI
detA hai, pApakA uday dikhAI nahIn detA. aur jisake pUrvamen bahut pApabandh huA ho usake
yahAn aisA mangal karane par bhI sukh dikhAI nahIn detA, pApakA uday dikhAI detA hai; parantu

Page -1 of 350
PDF/HTML Page 27 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 9
vichAr karanese aisA mangal to sukhahIkA kAraN hai, pAp udayakA kAraN nahIn hai.is prakAr
pUrvokta mangalakA mangalapanA banatA hai.
punashcha, vah kahatA hai kiyah bhI mAnA; parantu jinashAsanake bhakta devAdik hain, unhonne
us mangal karanevAlekI sahAyatA nahIn kI aur mangal na karanevAleko daNDa nahIn diyA so
kyA kAraN ? usakA samAdhAna
jIvonko sukh-dukh honekA prabal kAraN apanA karmakA uday
hai, usahIke anusAr bAhya nimitta banate hain, isaliye jisake pApakA uday ho usako sahAyakA
nimitta nahIn banatA aur jisake puNyakA uday ho usako daNDakA nimitta nahIn banatA.
yah nimitta kaise nahIn banatA so kahate hain jo devAdik hain ve kShayopashamagnAnase
sabako yugapat nahIn jAn sakate. isaliye mangal karanevAle aur nahIn karanevAlekA jAnapanA
kisI devAdikako kisI kAlamen hotA hai. isaliye yadi unakA jAnapanA na ho to kaise sahAy
karen athavA daNDa den ? aur jAnapanA ho, tab svayamko jo atimandakaShAy ho to sahAy karaneke
yA daNDa deneke pariNAm hI nahIn hote, tathA tIvrakaShAy ho to dharmAnurAg nahIn ho sakatA,
tathA madhyamakaShAyarUp vah kArya karaneke pariNAm hue aur apanI shakti na ho to kyA karen ?
is prakAr sahAy karanekA yA daNDa denekA nimitta nahIn banatA.
yadi apanI shakti ho aur apaneko dharmAnurAgarUp madhyamakaShAyakA uday honese vaise
hI pariNAm hon, tathA us samay anya jIvakA dharma-adharmarUp karttavya jAnen, tab koI devAdik
kisI dharmAtmAkI sahAy karate hain athavA kisI adharmIko daNDa dete hain.
is prakAr kArya
honekA kuchh niyam to hai nahInaise samAdhAn kiyA.
yahAn itanA jAnanA ki sukh honekI, dukh na honekI, sahAy karAnekI, dukh dilAnekI
jo ichchhA hai so kaShAyamay hai; tatkAl tathA AgAmI kAlamen dukhadAyak hai. isaliye aisI
ichchhAko chhoDakar hamane to ek vItarAg-visheShagnAn hone ke arthI hokar arahantAdikako
namaskArAdirUp mangal kiyA hai.
granthakI prAmANikatA aur Agam-paramparA
is prakAr mangalAcharaN karake ab sArthak ‘‘mokShamArgaprakAshak’’ nAmake granthakA udyot
karate hain. vahAn, ‘yah grantha pramAN hai’ aisI pratIti karAneke hetu pUrva anusArakA svarUp
nirUpaN karate hain
akArAdi akShar hain ve anAdi-nidhan hain, kisIke kiye hue nahIn hain. inakA AkAr

Page 0 of 350
PDF/HTML Page 28 of 378
single page version

-
10 ] [ mokShamArgaprakAshak
likhanA to apanI ichchhAke anusAr anek prakAr hai, parantu jo akShar bolanemen Ate hain ve
to sarvatra sarvadA aise pravartate hain. isIliye kahA hai ki
‘siddho varNasamAmnAya.’ isakA
artha yah kijo akSharonkA sampradAy hai, so svayamsiddha hai, tathA un akSharonse utpanna satyArthake
prakAshak pad unake samUhakA nAm shrut hai, so bhI anAdi-nidhan hai. jaise ‘jIv’ aisA anAdi-
nidhan pad hai so jIvako batalAnevAlA hai. is prakAr apane-apane satya arthake prakAshak
anek pad unakA jo samudAy so shrut jAnanA. punashcha, jis prakAr motI to svayamsiddha
hain, unamense koI thoDe motiyonko, koI bahut motiyonko, koI kisI prakAr, koI kisI prakAr
gUnthakar gahanA banAte hain; usI prakAr pad to svayamsiddha hain, unamense koI thoDe padonko, koI
bahut padonko, koI kisI prakAr, koI kisI prakAr gUnthakar granth banAte hain. yahAn main bhI
un satyArthapadonko merI buddhi anusAr gUnthakar granth banAtA hUn; merI matise kalpit jhUThe arthake
sUchak pad isamen nahIn gUnthatA hUn. isaliye yah granth pramAN jAnanA.
prashna :un padonkI paramparA is granthaparyanta kis prakAr pravartamAn hai ?
samAdhAn :anAdise tIrthankar kevalI hote Aye hain, unako sarvakA gnAn hotA hai;
isaliye un padonkA tathA unake arthonkA bhI gnAn hotA hai. punashcha, un tIrthankar kevaliyonkA
divyadhvani dvArA aisA upadesh hotA hai jisase anya jIvonko padonkA evan arthonkA gnAn hotA
hai; usake anusAr gaNadharadev angaprakIrNarUp grantha gUnthate hain tathA unake anusAr anya-anya
AchAryAdik nAnAprakAr granthAdikakI rachanA karate hain. unakA koI abhyAs karate hain, koI
unako kahate hain, koI sunate hain.
isaprakAr paramparAmArga chalA AtA hai.
ab, is bharatakShetramen vartamAn avasarpiNI kAl hai. usamen chaubIs tIrthankar hue, jinamen
shrI varddhamAn nAmak antim tIrthankaradev hue. unhonne kevalagnAn virAjamAn hokar jIvonko
divyadhvani dvArA upadesh diyA. usako sunanekA nimitta pAkar gautam nAmak gaNadharane agamya
arthonko bhI jAnakar dharmAnurAgavash angaprakIrNakonkI rachanA kI. phi ra varddhamAnasvAmI to mukta
hue. vahAn pIchhe is panchamakAlamen tIn kevalI hue.
(1) gautam, (2) sudharmAchArya aur
(3) jambUsvAmI. tatpashchAt kAladoShase kevalagnAnI honekA to abhAv huA, parantu kuchh kAl
tak dvAdashAngake pAThI shrutakevalI rahe aur phi ra unakA bhI abhAv huA. phi ra kuchh kAl
tak thoDe angonke pAThI rahe, pIchhe unakA bhI abhAv huA. tab AchAryAdikon dvArA unake
anusAr banAe gae grantha tathA anusArI granthonke anusAr banAe gaye grantha unakI hI pravRutti
rahI. unamen bhI kAladoShase duShTon dvArA kitane hI granthonkI vyuchchhatti huI tathA mahAn granthonkA
abhyAsAdi na honese vyuchchhatti huI. tathA kitane hI mahAn grantha pAye jAte hain, unakA buddhikI

Page 1 of 350
PDF/HTML Page 29 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 11
mandatAke kAraN abhyAs hotA nahIn. jaise kidakShiNamen gommaTasvAmIke nikaT mUDabidrI nagaramen
dhaval, mahAdhaval, jayadhaval pAye jAte hain; parantu darshanamAtra hI hain. tathA kitane hI grantha
apanI buddhi dvArA abhyAs karane yogya pAye jAte hain, unamen bhI kuchh granthonkA hI
abhyAs banatA hai. aise is nikRuShTa kAlamen utkRuShTa jainamatakA ghaTanA to huA, parantu
is paramparA dvArA ab bhI jain-shAstrommen satya arthakA prakAshan karanevAle padonkA sadbhAv
pravartamAn hai.
apanI bAt
hamane is kAlamen yahAn ab manuShyaparyAy prApta kI. isamen hamAre pUrvasanskArase va bhale
honahArase jainashAstronke abhyAs karanekA udyam huA jisase vyAkaraN, nyAy, gaNit Adi
upayogI granthonkA kinchit abhyAs karake TIkAsahit samayasAr, panchAstikAy, pravachanasAr,
niyamasAr, gommaTasAr, labdhisAr, trilokasAr, tattvArthasUtra ityAdi shAstra aur kShapaNAsAr,
puruShArthasiddhayupAy, aShTapAhuD, AtmAnushAsan Adi shAstra aur shrAvak
munike AchArake prarUpak
anek shAstra aur suShThukathAsahit purANAdi shAstraityAdi anek shAstra hain, unamen hamAre buddhi
anusAr abhyAs vartatA hai; hamen bhI kinchit satyArtha padonkA gnAn huA hai.
punashcha, is nikRuShTa samayamen ham jaise mandabuddhiyonse bhI hIn buddhike dhanI bahut jan
dikhAI dete hain. unhen un padonkA arthagnAn ho, is hetu dharmAnurAgavash deshabhAShAmay granth rachanekI
hamen ichchhA huI hai, isaliye ham yah grantha banA rahe hain. isamen bhI arthasahit unhIn padonkA
prakAshan hotA hai. itanA to visheSh hai ki
jis prakAr prAkRitsanskRit shAstrommen prAkRit
sanskRit pad likhe jAte hain, usI prakAr yahAn apabhranshasahit athavA yathArthatAsahit deshabhAShArUp
pad likhate hain; parantu arthamen vyabhichAr kuchh nahIn hai.
is prakAr is granthaparyanta un satyArthapadonkI paramparA pravartatI hai.
asatyapad rachanA pratiShedh
yahAn koI pUchhatA hai kiparamparA to hamane is prakAr jAnI; parantu is paramparAmen
satyArtha padonkI hI rachanA hotI AI, asatyArtha pad nahIn mile,aisI pratIti hamen kaise ho?
usakA samAdhAnaasatyArtha padonkI rachanA ati tIvrakaShAy hue binA nahIn banatI; kyonki
jis asatya rachanAse paramparA anek jIvonkA mahA burA ho aur svayamko aisI mahAhinsAke
phalarUp narak
nigodamen gaman karanA paDeaisA mahAviparIt kArya to krodh, mAn, mAyA, lobh
atyanta tIvra hone par hI hotA hai; jainadharmamen to aisA kaShAyavAn hotA nahIn hai.

Page 2 of 350
PDF/HTML Page 30 of 378
single page version

-
12 ] [ mokShamArgaprakAshak
pratham mUl upadeshadAtA to tIrthankar kevalI, so to sarvathA mohake nAshase sarvakaShAyonse
rahit hI hain. phi ra granthakarttA gaNadhar tathA AchArya, ve mohake mand udayase sarva bAhyAbhyantar
parigrahako tyAgakar mahAmandakaShAyI hue hain; unake us mandakaShAyake kAraN kinchit shubhopayog
hI kI pravRutti pAI jAtI hai aur kuchh prayojan hI nahIn hai. tathA shraddhAnI gRuhastha bhI koI
grantha banAte hain ve bhI tIvrakaShAyI nahIn hote. yadi unake tIvrakaShAy ho to sarva kaShAyonkA
jis-tis prakArase nAsh karanevAlA jo jinadharma usamen ruchi kaise hotI ? athavA jo koI
mohake udayase anya kAryon dvArA kaShAy poShaN karatA hai to karo; parantu jin-AgnA bhang
karake apanI kaShAyakA poShaN kare to jainIpanA nahIn rahatA.
is prakAr jinadharmamen aisA tIvrakaShAyI koI nahIn hotA jo asatya padonkI rachanA karake
parakA aur apanA paryAy-paryAyamen burA kare.
prashnayadi koI jainAbhAs tIvrakaShAyI hokar asatyArtha padonko jain-shAstrommen milAye
aur phi ra usakI paramparA chalatI rahe to kyA kiyA jAy ?
samAdhAnajaise koI sachche motiyonke gahanemen jhUThe motI milA de, parantu jhalak nahIn
milatI; isaliye parIkShA karake pArakhI ThagAtA bhI nahIn hai, koI bholA ho vahI motIke nAmase
ThagA jAtA hai; tathA usakI paramparA bhI nahIn chalatI, shIghra hI koI jhUThe motiyonkA niShedh
karatA hai. usI prakAr koI satyArtha padonke samUharUp jainashAstramen asatyArtha pad milAye; parantu
jainashAstronke padommen to kaShAy miTAnekA tathA laukik kArya ghaTAnekA prayojan hai, aur us
pApIne jo asatyArtha pad milAye hain, unamen kaShAyakA poShaN karanekA tathA laukik-kArya sAdhanekA
prayojan hai, is prakAr prayojan nahIn milatA; isaliye parIkShA karake gnAnI ThagAtA bhI nahIn,
koI mUrkha ho vahI jainashAstrake nAmase ThagA jAtA hai, tathA usakI paramparA bhI nahIn chalatI,
shIghra hI koI un asatyArtha padonkA niShedh karatA hai.
dUsarI bAt yah hai kiaise tIvrakaShAyI jainAbhAs yahAn is nikRuShTa kAlamen hI hote
hain; utkRuShTa kShetrakAl bahut hain, unamen to aise hote nahIn. isaliye jainashAstrommen asatyArtha
padonkI paramparA nahIn chalatI.aisA nishchay karanA.
punashcha, vah kahe kikaShAyonse to asatyArtha pad na milAye, parantu grantha karanevAlonko
kShayopasham gnAn hai, isaliye koI anyathA artha bhAsit ho usase asatyArtha pad milAye, usakI
to paramparA chale ?
samAdhAnamUl granthakarttA to gaNadharadev hain, ve svayam chAr gnAnake dhArak hain aur

Page 3 of 350
PDF/HTML Page 31 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 13
sAkShAt kevalIkA divyadhvani-upadesh sunate hain, usake atishayase satyArtha hI bhAsit hotA hai
aur usahIke anusAr grantha banAte hain; isaliye un granthommen to asatyArtha pad kaise gUnthe jAyen ?
tathA jo anya AchAryAdik grantha banAte hain, ve bhI yathAyogya samyaggnAnake dhArak hain aur
ve mUl granthonkI paramparAse grantha banAte hain. dUsarI bAt yah hai ki
jin padonkA svayamko
gnAn na ho unakI to ve rachanA karate nahIn, aur jin padonkA gnAn ho unhen samyaggnAn-
pramANase ThIk gUnthate hain. isaliye pratham to aisI sAvadhAnImen asatyArtha pad gUnthe jAte nahIn,
aur kadAchit svayamko pUrva granthonke padonkA artha anyathA hI bhAsit ho tathA apanI pramANatAmen
bhI usI prakAr A jAye to usakA kuchh sArA (vash) nahIn hai; parantu aisA kisIko hI
bhAsit hotA hai sab hI ko to nahIn, isaliye jinhen satyArtha bhAsit huA ho ve usakA
niShedh karake paramparA nahIn chalate dete.
punashcha, itanA jAnanA kijinako anyathA jAnanese jIvakA burA ho aise dev-guru-
dharmAdik tathA jIv-ajIvAdik tattvonko to shraddhAnI jainI anyathA jAnate hI nahIn; inakA
to jainashAstrommen prasiddha kathan hai. aur jinako bhramase anyathA jAnane par bhI jin-AgnA
mAnanese jIvakA burA na ho, aise koI sUkShma artha hain; unamense kisIko koI anyathA pramANatAmen
lAye to bhI usakA visheSh doSh nahIn hai.
vahI gommaTasAramen kahA hai
sammAiTThI jIvo uvaiTThan pavayaNan tu saddahadi.
saddahadi asabbhAvan ajANamANo guruNiyogA.. (gAthA 27 jIvakANDa)
arthasamyagdRuShTi jIv upadeshit satya vachanakA shraddhAn karatA hai aur ajAnamAn guruke
niyogase asatyakA bhI shraddhAn karatA haiaisA kahA hai.
punashcha, hamen bhI visheSh gnAn nahIn hai aur jin-AgnA bhang karanekA bahut bhay hai,
parantu isI vichArake balase grantha karanekA sAhas karate hain. isaliye is granthamen jaisA pUrva
granthommen varNan hai vaisA hI varNan karenge. athavA kahIn pUrva granthommen sAmAnya gUDh varNan thA,
usakA visheSh pragaT karake varNan yahAn karenge. so isaprakAr varNan karanemen main to bahut sAvadhAnI
rakhUngA. sAvadhAnI karane par bhI kahIn sUkShma arthakA anyathA varNan ho jAy to visheSh buddhimAn
hon, ve use samvArakar shuddha karen
aisI merI prArthanA hai.
isaprakAr shAstra karanekA nishchay kiyA hai.

Page 4 of 350
PDF/HTML Page 32 of 378
single page version

-
14 ] [ mokShamArgaprakAshak
ab, yahAn, kaise shAstra paDhanesunane yogya hain tathA un shAstronke vaktAshrotA kaise
hone chAhiye, usakA varNan karate hain.
paDhanesunane yogya shAstra
jo shAstra mokShamArgakA prakAsh karen vahI shAstra paDhanesunane yogya hain; kyonki jIv
sansAramen nAnA dukhonse pIDit hain. yadi shAstrarUpI dIpak dvArA mokShamArgako prApta kar len
to us mArgamen svayam gaman kar un dukhonse mukta hon. so mokShamArga ek vItarAgabhAv hai;
isaliye jin shAstrommen kisI prakAr rAg-dveSh-mohabhAvonkA niShedh karake vItarAgabhAvakA prayojan
pragaT kiyA ho unhIn shAstronkA paDhane
sunanA uchit hai. tathA jin shAstrommen shrRungArbhog
kutUhalAdikakA poShaN karake rAgabhAvakA; hinsAyuddhAdikakA poShaN karake dveShabhAvakA; aur
atattvashraddhAnakA poShaN karake mohabhAv kA prayojan pragaT kiyA ho ve shAstra nahIn, shastra
hain; kyonki jin rAg-dveSh-moh bhAvonse jIv anAdise dukhI huA unakI vAsanA jIvako
binA sikhalAye hI thI aur in shAstron dvArA unhInkA poShaN kiyA, bhalA honekI kyA
shikShA dI ? jIvakA svabhAv ghAt hI kiyA. isaliye aise shAstronkA paDhane
sunanA uchit
nahIn hai.
yahAn paDhanesunanA jis prakAr kahA; usI prakAr joDanA, sIkhanA, sikhAnA, vichAranA,
likhAnA Adi kArya bhI upalakShaNase jAn lenA.
isaprakAr jo sAkShAt athavA paramparAse vItarAgabhAvakA poShaN kareaise shAstra hI
kA abhyAs karane yogya hai.
vaktAkA svarUp
ab inake vaktAkA svarUp kahate hainpratham to vaktA kaisA honA chAhiye ki jo
jainashraddhAnamen dRuDh ho; kyonki yadi svayam ashraddhAnI ho to auronko shraddhAnI kaise kare? shrotA
to svayam hI se hInabuddhike dhArak hain, unhen kisI yukti dvArA shraddhAnI kaise kare? aur shraddhAn
hI sarva dharmakA mUl hai
, punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jise vidyAbhyAs karanese shAstra-
paDhaneyogya buddhi pragaT huI ho; kyonki aisI shaktike binA vaktApanekA adhikArI kaise ho ?
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jo samyaggnAn dvArA sarva prakArake vyavahAr-nishchayAdirUp
vyAkhyAnakA abhiprAy pahichAnatA ho; kyonki yadi aisA na ho to kahIn anya prayojanasahit
dansaNamUlo dhammo (darshanaprAbhRut, gAthA-2)

Page 5 of 350
PDF/HTML Page 33 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 15
vyAkhyAn ho usakA anya prayojan pragaT karake viparIt pravRutti karAye. punashcha, vaktA kaisA
honA chAhiye ki jise jinaAgnA bhang karanekA bhay bahut ho; kyonki yadi aisA nahIn ho
to koI abhiprAy vichAr kar sUtraviruddha upadesh dekar jIvonkA burA kare. so hI kahA
hai
bahuguNavijjANilayo asuttabhAsI tahAvi muttavvo.
jah varamaNijutto vi hu vigghayaro visaharo loe..
arthajo anek kShamAdikaguN tathA vyAkaraNAdi vidyAkA sthAn hai, tathApi utsUtrabhAShI
hai to chhoDaneyogya hI hai. jaise kiutkRuShTa maNisanyukta hone par bhI sarpa hai so lokamen
vighna hI kA karanevAlA hai.
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jisako shAstra paDhakar AjIvikA Adi laukik-
kArya sAdhanekI ichchhA na ho; kyonki yadi AshAvAn ho to yathArtha upadesh nahIn de sakatA,
use to kuchh shrotAonke abhiprAyake anusAr vyAkhyAn karake apanA prayojan sAdhanekA hI
sAdhan rahe. tathA shrotAonse vaktAkA pad uchcha hai; parantu yadi vaktA lobhI ho to vaktA
svayam hIn ho jAy aur shrotA uchcha ho.
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jisake tIvra krodh - mAn nahIn ho; kyonki
tIvra krodhI-mAnIkI nindA hogI, shrotA usase Darate rahenge, tab usase apanA hit kaise karenge ?
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jo svayam hI nAnA prashna uThAkar svayam hI uttar de;
athavA anya jIv anek prakArase bahut bAr prashna karen to miShTa vachan dvArA jis prakAr
unakA sandeh dUr ho usI prakAr samAdhAn kare. yadi svayammen uttar denekI sAmarthya na ho
to aisA kahe ki isakA mujhe gnAn nahIn hai; kyonki yadi aisA na ho to shrotAonkA
sandeh dUr nahIn hogA, tab kalyAN kaise hogA ? aur jinamatakI prabhAvanA bhI nahIn ho
sakegI.
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jisake anItirUp lokanindya kAryonkI pravRutti na
ho; kyonki lokanindya kAryonse vah hAsyakA sthAn ho jAye, tab usakA vachan kaun pramAN
kare ? vah jinadharmako lajAye. punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jisakA kul hIn na
ho, ang hIn na ho, svar bhang na ho, miShTa vachan ho, prabhutva ho; jisase lokamen mAnya
ho
kyonki yadi aisA na ho to use vaktApanekI mahantatA shobhe nahInaisA vaktA ho.
vaktAmen ye guN to avashya chAhiye.

Page 6 of 350
PDF/HTML Page 34 of 378
single page version

-
16 ] [ mokShamArgaprakAshak
aisA hI AtmAnushAsanamen kahA hai
prAgna prAptasamastashAstrahRudaya pravyaktalokasthiti,
prAstAsha pratibhApara prashamavAn prAgev dRuShTottara
.
prAya prashnasaha prabhu paramanohArI parAnindayA,
brUyAddharmakathAn gaNI guNanidhi praspaShTamiShTAkShara
..5..
arthajo buddhimAn ho, jisane samasta shAstronkA rahasya prApta kiyA ho, lok maryAdA
jisake pragaT huI ho, AshA jisake asta ho gaI ho, kAntimAn ho, upashamI ho, prashna karanese
pahale hI jisane uttar dekhA ho, bAhulyatAse prashnonko sahanevAlA ho, prabhu ho, parakI tathA
parake dvArA apanI nindArahitapanese parake manako haranevAlA ho, guNanidhAn ho, spaShTa miShTa jisake
vachan hon
aisA sabhAkA nAyak dharmakathA kahe.
punashcha, vaktAkA visheSh lakShaN aisA hai ki yadi usake vyAkaraN-nyAyAdik tathA baDe-
baDe jain shAstronkA visheSh gnAn ho to visheSharUpase usako vaktApanA shobhit ho. punashcha,
aisA bhI ho; parantu adhyAtmaras dvArA yathArtha apane svarUpakA anubhav jisako na huA ho
vah jinadharmakA marma nahIn jAnatA, paddhatihIse vaktA hotA hai. adhyAtmarasamay sachche jinadharmakA
svarUp usake dvArA kaise pragaT kiyA jAye ? isaliye AtmagnAnI ho to sachchA vaktApanA hotA
hai, kyonki pravachanasAramen aisA kahA hai ki
AgamagnAn, tattvArthashraddhAn, sanyamabhAvyah tInon
AtmagnAnase shUnya kAryakArI nahIn hai.
punashcha, dohApAhuDamen aisA kahA hai
panDiy panDiy panDiy kaN chhoDi vi tus kanDiyA.
pay atthan tuTThosi paramattha Na jANai mUDhosi..
arthahe pAnDe ! he pAnDe ! ! he pAnDe ! ! ! tU kaNako chhoDakar tus (bhUsI) hI kUT rahA
hai; tU artha aur shabdamen santuShTa hai, paramArtha nahIn jAnatA; isalie mUrkha hI haiaisA kahA hai.
tathA chaudah vidyAommen bhI pahale adhyAtmavidyA pradhAn kahI hai. isaliye jo
adhyAtmarasakA rasiyA vaktA hai, use jinadharmake rahasyakA vaktA jAnanA. punashcha, jo buddhiRuddhike
dhArak hain tathA avadhi, manaparyay, kevalagnAnake dhanI vaktA hain, unhen mahAn vaktA jAnanA.
aise vaktAonke visheSh guN jAnanA.
so in visheSh guNonke dhArI vaktAkA sanyog mile to bahut bhalA hai hI, aur na

Page 7 of 350
PDF/HTML Page 35 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 17
mile to shraddhAnAdik guNonke dhArI vaktAonke mukhase hI shAstra sunanA. is prakArake guNonke
dhArak muni athavA shrAvak unake mukhase to shAstra sunanA yogya hai, aur paddhatibuddhise athavA
shAstra sunaneke lobhase shraddhAnAdiguNarahit pApI puruShonke mukhase shAstra sunanA uchit nahIn hai.
kahA hai ki
tan jiNaANapareN ya dhammo soyavva sugurupAsammi.
ah uchio saddhAo tassuvaesassa kahagAo..
arthajo jinaAgnA mAnanemen sAvadhAn hai use nirgrantha suguru hI ke nikaT dharma sunanA
yogya hai, athavA un suguru hI ke upadeshako kahanevAlA uchit shraddhAnI shrAvak usase dharma
sunanA yogya hai.
aisA jo vaktA dharmabuddhise upadeshadAtA ho vahI apanA tathA anya jIvonkA bhalA kare.
aur jo kaShAyabuddhise upadesh detA hai vah apanA tathA anya jIvonkA burA karatA hai
aisA jAnanA.
is prakAr vaktAkA svarUp kahA.
shrotAkA svarUp
ab shrotAkA svarUp kahate hainbhalI honahAr hai isalie jis jIvako aisA vichAr
AtA hai ki main kaun hUn ? merA kyA svarUp hai ? yah charitra kaise ban rahA hai ? ye mere
bhAv hote hain unakA kyA phal lagegA ? jIv dukhI ho rahA hai so dukh dUr honekA kyA
upAy hai ?
mujhako itanI bAtonkA nirNay karake kuchh merA hit ho so karanAaise vichArase
udyamavanta huA hai. punashcha, is kAryakI siddhi shAstra sunanese hotI hai aisA jAnakar ati
prItipUrvak shAstra sunatA hai; kuchh pUchhanA ho so pUchhatA hai; tathA guruonke kahe arthako apane
antaranggamen bArambAr vichAratA hai aur apane vichArase satya arthonkA nishchay karake jo karttavya
ho usakA udyamI hotA hai
aisA to navIn shrotAkA svarUp jAnanA.
punashcha, jo jainadharmake gADh shraddhAnI hain tathA nAnA shAstra sunanese jinakI buddhi nirmal
huI hai tathA vyavahArnishchayAdiko bhalIbhAnti jAnakar jis arthako sunate hain, use yathAvat
nishchay jAnakar avadhAraN karate hain; tathA jab prashna uThatA hai tab ati vinayavAn hokar
prashna karate hain athavA paraspar anek prashnottar kar vastu kA nirNay karate hain; shAstrAbhyAsamen
ati Asakta hain; dharmabuddhise nindya kAryonke tyAgI hue hain
aise un shAstronke shrotA honA
chAhie.

Page 8 of 350
PDF/HTML Page 36 of 378
single page version

-
18 ] [ mokShamArgaprakAshak
shrotAonke visheSh lakShaN aise hainyadi use kuchh vyAkaraN-nyAyAdikakA tathA baDe
jainashAstronkA gnAn ho to shrotApanA visheSh shobhA detA hai. tathA aisA bhI shrotA ho, kintu
use AtmagnAn na huA ho to upadeshakA marma nahIn samajh sake; isaliye jo AtmagnAn dvArA
svarUpakA AsvAdI huA hai, vah jinadharmake rahasyakA shrotA hai. tathA jo atishayavanta buddhise
athavA avadhi
manaparyayase sanyukta ho to use mahAn shrotA jAnanA. aise shrotAonke visheSh
guN hain. aise jinashAstronke shrotA honA chAhiye.
punashcha, shAstra sunanese hamArA bhalA hogAaisI buddhise jo shAstra sunate hain, parantu
gnAnakI mandatAse visheSh samajh nahIn pAte unako puNyabandha hotA hai; visheSh kArya siddha nahIn
hotA. tathA jo kul pravRuttise athavA paddhatibuddhise athavA sahaj yog bananese shAstra sunate
hain, athavA sunate to hain parantu kuchh avadhAraN nahIn karate; unake pariNAm anusAr kadAchit
puNyabandha hotA hai, kadAchit pApabandha hotA hai. tathA jo mad-matsar- bhAvase shAstra sunate
hain athavA tarka karanekA hI jinakA abhiprAy hai, tathA jo mahantatAke hetu athavA kisI
lobhAdik prayojanake hetuse shAstra sunate hain, tathA jo shAstra to sunate hain, parantu suhAtA nahIn
hai
aise shrotAonko keval pApabandha hI hotA hai.
aisA shrotAonkA svarUp jAnanA. isI prakAr yathAsambhav sIkhanA, sikhAnA Adi
jinake pAyA jAye unakA bhI svarUp jAnanA.
is prakAr shAstrakA tathA vaktA-shrotAkA svarUp kahA. so uchit shAstrako uchit
vaktA hokar paDhanA, uchit shrotA hokar sunanA yogya hai.
mokShamArgaprakAshak granthakI sArthakatA
ab, yah mokShamArgaprakAshak nAmak shAstra rachate hain, usakI sArthakatA dikhAte hain
is sansAr-aTavImen samasta jIv hain ve karmanimittase utpanna jo nAnA prakArake dukh
unase pIDit ho rahe hain; tathA vahAn mithyA-andhakAr vyApta ho rahA hai, us kAraN vahAnse mukta
honekA mArga nahIn pAte, taDap-taDapakar vahAn hI dukh ko sahate hain.
aise jIvonkA bhalA honeke kAraNabhUt tIrthankar kevalI bhagavAnarUpI sUryakA uday huA;
unakI divyadhvanirUpI kiraNon dvArA vahAnse mukta honekA mArga prakAshit kiyA. jis prakAr sUryako
aisI ichchhA nahIn hai ki main mArga prakAshit karUn, parantu sahaj hI usakI kiraNen phai latI hain, unake
dvArA mArgakA prakAshan hotA hai; usI prakAr kevalI vItarAg hain, isaliye unako aisI ichchhA nahIn

Page 9 of 350
PDF/HTML Page 37 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 19
hai ki ham mokShamArga pragaT karen, parantu sahaj hI vaise hI aghAtikarmoke uday se unakA sharIrarUp
pudgal divyadhvanirUp pariNamit hotA hai, usake dvArA mokShamArgakA prakAshan hotA hai.
punashcha, gaNadharadevonko yah vichAr AyA ki jab kevalIsUryakA astapanA hogA tab
jIv mokShamArgako kaise prApta karenge ? aur mokShamArga prApta kiye binA jIv dukh sahenge; aisI
karuNAbuddhise angaprakIrNakAdirUp grantha ve hI hue mahAn dIpak unakA udyot kiyA.
punashcha, jis prakAr dIpakase dIpak jalAnese dIpakon kI paramparA pravartatI hai, usI
prakAr kinhIn AchAryAdikonne un granthonse anya grantha banAye aur phi ra un parase kinhInne
anya grantha banAye. is prakAr grantha honese granthon kI paramparA pravartatI hai. main bhI pUrva granthonse
yah grantha banAtA hUn.
punashcha, jis prakAr sUrya tathA sarva dIpak hain ve mArga ko ekarUp hI prakAshit karate
hain, usI prakAr divyadhvani tathA sarva grantha hain ve mokShamArgako ekarUp hI prakAshit karate hain;
so yah bhI grantha mokShamArgako prakAshit karatA hai. tathA jis prakAr prakAshit karane par
bhI jo netrarahit athavA netravikAr sahit puruSh hain unako mArga nahIn sUjhatA, to dIpakake
to mArgaprakAshakapanekA abhAv huA nahIn hai; usI prakAr pragaT karane par bhI jo manuShya gnAnarahit
hain athavA mithyAtvAdi vikAr sahit hain unhen mokShamArga nahIn sUjhatA, to granthake to
mokShamArgaprakAshakapanekA abhAv huA nahIn hai.
is prakAr is granthakA mokShamArgaprakAshak aisA nAm sArthak jAnanA.
prashna :
mokShamArgake prakAshak grantha pahale to the hI, tum navIn grantha kisaliye banAte
ho ?
samAdhAn :jis prakAr baDe dIpakonkA to udyot bahut telAdikake sAdhanase rahatA hai,
jinake bahut telAdikakI shakti na ho unako chhoTA dIpak jalA den to ve usakA sAdhan rakhakar
usake udyotase apanA kArya karen; usI prakAr baDe granthonkA to prakAsh bahut gnAnAdikake sAdhanase
rahatA hai, jinake bahut gnAnAdikakI shakti nahIn hai unako chhoTA grantha banA den to ve usakA
sAdhan rakhakar usake prakAshase apanA kArya karen; isaliye yah chhoTA sugam grantha banAte hain.
punashcha, yahAn jo main yah grantha banAtA hUn so kaShAyonse apanA mAn baDhAneke liye athavA
lobh sAdhaneke liye athavA yash prApta karaneke liye athavA apanI paddhati rakhaneke liye nahIn
banAtA hUn. jinako vyAkaraN-nyAyAdikA, nay-pramANAdikakA tathA visheSh arthonkA gnAn nahIn

Page 10 of 350
PDF/HTML Page 38 of 378
single page version

-
20 ] [ mokShamArgaprakAshak
hai, unake is kAraN baDe granthonkA abhyAs to ban nahIn sakatA; tathA kinhIn chhoTe granthonkA
abhyAs bane to bhI yathArtha artha bhAsit nahIn hotA.
is prakAr is samayamen mandagnAnavAn
jIv bahut dikhAI dete hain, unakA bhalA honeke hetu dharmabuddhise yah bhAShAmay grantha
banAtA hUn.
punashcha, jis prakAr baDe daridrIko avalokanamAtra chintAmaNikI prApti ho aur vah
avalokan na kare, tathA jaise koDhIko amRut-pAn karAye aur vah na kare; usI prakAr sansAr-
pIDit jIvako sugam mokShamArgake upadeshakA nimitta bane aur vah abhyAs na kare to usake
abhAgyakI mahimA hamase to nahIn ho sakatI. usakI honahAr hI kA vichAr karane par apaneko
samatA AtI hai. kahA hai ki
sAhINe gurujoge je Na suNantIh dhammavayaNAi.
te dhiTThaduTThachittA ah suhaDA bhavabhayavihuNA..
svAdhIn upadeshadAtA gurukA yog milane par bhI jo jIv dharmavachanonko nahIn sunate
ve dhITh hain aur unakA duShTa chitta hai. athavA jis sansArabhayase tIrthankarAdi Dare us sansArabhayase
rahit hain ve baDe subhaT hain.
punashcha, pravachanasAramen bhI mokShamArgakA adhikAr kiyA hai, vahAn pratham AgamagnAn hI
upAdey kahA hai. so is jIvakA to mukhya karttavya AgamagnAn hai. usake hone se tattvon
kA shraddhAn hotA hai, tattvon kA shraddhAn hone se sanyamabhAv hotA hai, aur us Agamase
AtmagnAnakI bhI prApti hotI hai; tab sahaj hI mokShakI prApti hotI hai.
punashcha, dharmake anek anngga hain unamen ek dhyAn binA usase UnchA aur dharmakA ang
nahIn hai; isaliye jis-tis prakAr Agam-abhyAs karanA yogya hai.
punashcha, is granthakA to vAnchanA, sunanA, vichAranA bahut sugam haikoI
vyAkaraNAdikakA bhI sAdhan nahIn chAhiye; isaliye avashya isake abhyAs men pravarto. tumhArA
kalyAN hogA.
iti shrI mokShamArgaprakAshak nAmak shAstramen pIThabandha prarUpak
pratham adhikAr samApta huA..1..

Page 11 of 350
PDF/HTML Page 39 of 378
single page version

-
dUsarA adhikAr ][ 21
dUsarA adhikAr
sansAr-avasthAkA svarUp
dohAmithyAbhAv abhAvatain, jo pragaT nijabhAv,
so jayavant rahau sadA, yah hI mokSha upAv.
ab is shAstramen mokShamArgakA prakAsh karate hain. vahAn bandhase chhUTanekA nAm mokSha hai.
is AtmAko karmakA bandhan hai aur us bandhanase AtmA dukhI ho rahA hai, tathA isake
dukh dUr karane hI kA nirantar upAy bhI rahatA hai, parantu sachchA upAy prApta kiye
binA dukh dUr nahIn hotA aur dukh sahA bhI nahIn jAtA; isaliye yah jIv vyAkul ho
rahA hai.
is prakAr jIvako samasta dukhakA mUlakAraN karmabandhan hai. usake abhAvarUp mokSha
hai vahI paramahit hai, tathA usakA sachchA upAy karanA vahI kartavya hai; isaliye is hI kA
ise upadesh dete hain. vahAn jaise vaidya hai so rog sahit manuShyako pratham to rogakA nidAn
batalAtA hai ki is prakAr yah rog huA hai; tathA us rogake nimittase usake jo-jo
avasthA hotI ho vah batalAtA hai. usase nishchay hotA hai ki mujhe aisA hI rog hai.
phi ra us rogako dUr karanekA upAy anek prakArase batalAtA hai aur us upAyakI use
pratIti karAtA hai
itanA to vaidyakA batalAnA hai. tathA yadi vah rogI usakA sAdhan
kare to rogase mukta hokar apane svabhAvarUp pravarte, yah rogIkA karttavya hai.
usI prakAr yahAn karmabandhanayukta jIvako pratham to karmabandhanakA nidAn batalAte hain
ki aise yah karmabandhan huA hai; tathA us karmabandhanake nimittase isake jo-jo avasthA hotI
hai vah batalAte hain. usase jIvako nishchay hotA hai ki mujhe aisA hI karmabandhan hai. tathA
us karmabandhanake dUr honekA upAy anek prakArase batalAte hain aur us upAyakI ise pratIt
karAte hain
itanA to shAstrakA upadesh hai. yadi yah jIv usakA sAdhan kare to karmabandhanase
mukta hokar apane svabhAvarUp pravarte, yah jIvakA karttavya hai.

Page 12 of 350
PDF/HTML Page 40 of 378
single page version

-
22 ] [ mokShamArgaprakAshak
karmabandhanakA nidAn
so yahAn pratham hI karmabandhanakA nidAn batalAte hain
karmabandhan honese nAnA aupAdhik bhAvommen paribhramaNapanA pAyA jAtA hai, ekarUp rahanA
nahIn hotA; isaliye karmabandhan sahit avasthAkA nAm sansAr-avasthA hai. is sansAr- avasthAmen
anantAnta jIvadravya hain ve anAdi hI se karmabandhan sahit hain. aisA nahIn hai ki pahale jIv
nyArA thA aur karma nyArA thA, bAdamen inakA sanyog huA. to kaise hain?
jaise merugiri
Adi akRutrim skandhommen ananta pudgalaparamANu anAdise ekabandhanarUp hain, phi ra unamense kitane
paramANu bhinna hote hain, kitane hI naye milate hain, is prakAr milanA
bichhuDanA hotA hai. usI
prakAr is sansAr men ek jIvadravya aur ananta karmarUp pudgalaparamANu unakA anAdise
ekabandhanarUp hai, phi ra unamen kitane hI karmaparamANu bhinna hote hain, kitane hI naye milate hain.
is prakAr milanA - bichhuDanA hotA rahatA hai.
karmonke anAdipanekI siddhi
yahAn prashna hai kipudgalaparamANu to rAgAdikake nimittase karmarUp hote hain, anAdi
karmarUp kaise hain? samAdhAnanimitta to navIn kArya ho usamen hI sambhav hai, anAdi avasthAmen
nimittakA kuchh prayojan nahIn hai. jaisenavIn pudgalaparamANuonkA bandhAn to snigdha-rUkSha guNake
anshon hI se hotA hai aur merugiri Adi skandhommen anAdi pudgalaparamANuonkA bandhAn hai,
vahAn nimittakA kyA prayojan hai? usI prakAr navIn paramANuonkA karmarUp honA to rAgAdik
hI se hotA hai aur anAdi padgalaparamANuonkI karmarUp hI avasthA hai, vahAn nimittakA kyA
prayojan hai? tathA yadi anAdimen bhI nimitta mAnen to anAdipanA rahatA nahIn; isaliye karmakA
bandha anAdi mAnanA. so tattvapradIpikA pravachanasAr shAstrakI vyAkhyAmen jo sAmAnyagneyAdhikAr
hai vahAn kahA hai
rAgAdikakA kAraN to dravyakarma hai aur dravyakarmakA kAraN rAgAdik hain.
tab vahAn tarka kiyA hai kiaise to itaretarAshrayadoSh lagatA haivah usake Ashrit, vah
usake Ashrit, kahIn rukAv nahIn hai. tab uttar aisA diyA hai
naivan anAdiprasiddhadravyakarmmasambandhasya tatra hetutvenopAdAnAt.
arthais prakAr itaretarAshrayadoSh nahIn hai; kyonki anAdikA svayamsiddha dravyakarmakA
sambandha hai usakA vahAn kAraNapanese grahaN kiyA hai.
na hi anAdiprasiddhadravyakarmAbhisambaddhasyAtmana prAktanadravyakarmaNastatra hetutvenopAdAnAt.pravachanasAr TIkA, gAthA 121