Moksha-Marg Prakashak-Hindi (English transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 19

 

Page 133 of 350
PDF/HTML Page 161 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 143
tathA yajurvedamen aisA kahA hai :
om namo arhato RuShabhAya.
tathA aisA kahA hai
om RuShabhapavitran puruhUtamadhvagnan yagneShu nagnan paraman mAhasanstutan varan shatrun jayantan
pashuridramAhatiriti svAhA. om trAtAramindran RuShabhan vadanti. amRutAramindran have sugatan supArshvamindran
have shakramarjitan tadvarddhamAnapuruhUtamindrammAhariti svAhA. om nagnan sudhIran digvAsasan brahmagarbbhan
sanAtanan upaimi vIran puruShamarhantamAdityavarNan tamasa parastAt svAhA. om svastin indro vRuddhashravA
svastina pUShA vishvavedA svastinastArkShyon ariShTanemi svastino bRuhaspatirdadhAtu.
dIrghAyustvAyubalAyurvA shubhAjAtAyu. om rakSha rakSha ariShTanemi svAhA. vAmadev
shAntyarthamanuvidhIyate sosmAkan ariShTanemi svAhA.
1
so yahAn jain tIrthankaronke jo nAm hain unake pUjanAdi kahe. tathA yahAn yah bhAsit
huA kiinake pIchhe vedarachanA huI hai.
is prakAr anyamatake granthonkI sAkShIse bhI jinamatakI uttamatA aur prAchInatA dRuDh
huI. tathA jinamatako dekhanese ve mat kalpit hI bhAsit hote hain; isaliye jo apane hitakA
ichchhuk ho vah pakShapAt chhoDakar sachche jainadharmako angIkAr karo.
tathA anyamatommen pUrvApar virodh bhAsit hotA hai. pahale avatAramen vedakA uddhAr kiyA,
vahAn yagnAdikamen hinsAdikakA poShaN kiyA aur buddhAvatAramen yagnake nindak hokar hinsAdikakA
niShedh kiyA. vRuShabhAvatAramen vItarAg sanyamakA mArga dikhAyA aur kRuShNAvatAramen parastrI ramaNAdi
viShayakaShAyAdikakA mArga dikhAyA. ab yah sansArI kisakA kahA kare? kisake anusAr
pravartte? aur in sab avatAronko ek batalAte hain, parantu ek bhI kadAchit kisI prakAr
kahate hain va pravarttate hain; to ise unake kahanekI va pravarttanekI pratIti kaise Aye?
tathA kahIn krodhAdi kaShAyonkA va viShayonkA niShedh karate hain, kahIn laDanekA va viShayAdi
sevanakA upadesh dete hain; vahAn prArabdha batalAte hain. so binA krodhAdi hue apane Ap laDanA
Adi kArya hon to yah bhI mAnen, parantu vah to hote nahIn hain. tathA laDanA Adi kArya
karane par bhI krodhAdi hue na mAnen, to alag krodhAdi kaun hain jinakA niShedh kiyA? isaliye
aisA nahIn banatA, pUrvApar virodh hai. gItAmen vItarAgatA batalAkar laDanekA upadesh diyA,
so yah pratyakSha virodh bhAsit hotA hai. tathA RuShIshvarAdikon dvArA shrAp diyA batalAte hain,
so aisA krodh karane par nindyapanA kaise nahIn huA? ityAdi jAnanA.
1. yajurved a0 25 ma0 16 aShTha 91 a0 varga 1

Page 134 of 350
PDF/HTML Page 162 of 378
single page version

-
144 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA ‘‘aputrasya gatirnAsti’’ aisA bhI kahate hain aur ‘‘bhArat’’ men aisA bhI kahA hai
anekAni sahasrANi kumAr brahmachAriNAm.
divan gatAni rAjendra akRutvA kulasantatim ..1..
yahAn kumAr brahmachAriyonko svarga gaye batalAyA; so yah paraspar virodh hai. tathA
‘‘RuShIshvarabhArat’’ men aisA kahA hai
madyamAnsAshanan rAtrau bhojan kandabhakShaNam.
ye kurvanti vRuthAsteShAn tIrthayAtrAn japastapa ..1..
vRuthA ekAdashI proktA vRuthA jAgaraNan hare.
vRuthA cha pauShkarI yAtrA kRutsnan chAndrAyaNan vRuthA ..2..
chAturmAsye tu samprApte rAtribhojyan karoti ya.
tasya shuddhirna vidyet chAndrAyaNashatairapi ..3..
isamen madya-mAnsAdikakA va rAtribhojan va chaumAsemen visheSharUpase rAtribhojanakA va kandaphal-
bhakShaNakA niShedh kiyA; tathA baDe puruShonko madya-mAnsAdikakA sevan karanA kahate hain, vratAdimen
rAtribhojan va kandAdi bhakShaN sthApit karate hain; is prakAr viruddha nirUpaN karate hain.
isI prakAr anek pUrvApar viruddha vachan anyamatake shAstrommen hain so kyA kiyA jAye?
kahIn to pUrva-paramparA jAnakar vishvAs karAneke artha yathArtha kahA aur kahIn viShayakaShAyakA
poShaN karaneke artha anyathA kahA; so jahAn pUrvApar virodh ho unake vachan pramAN kaise karen?
anyamatommen jo kShamA, shIl, santoShAdikakA poShaN karanevAle vachan hain ve to jain matamen
pAye jAte hain, aur viparIt vachan hain ve unake kalpit hain. jinamatAnusAr vachanonke vishvAsase
unake viparIt vachanake bhI shraddhAnAdik ho jAte hain, isaliye anyamatakA koI ang bhalA dekhakar
bhI vahAn shraddhAnAdik nahIn karanA. jis prakAr viShamishrit bhojan hitakArI nahIn hai, usI
prakAr jAnanA.
tathA yadi koI uttamadharmakA ang jinamatamen na pAyA jAye aur anyamatamen pAyA jAye,
athavA kisI niShiddha dharmakA ang jinamatamen pAyA jAye aur anyatra na pAyA jAye to
anyamatakA Adar karo; parantu aisA sarvathA hotA hI nahIn; kyonki sarvagnake gnAnamen kuchh chhipA
nahIn hai. isaliye anyamatonke shraddhAnAdik chhoDakar jinamatake dRuDh shraddhAnAdik karanA.

Page 135 of 350
PDF/HTML Page 163 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 145
shvetAmbaramat vichAr
tathA kAladoShase kaShAyI jIvon dvArA jinamatamen kalpit rachanA kI hai. so batalAte hain
shvetAmbar matavAle kisIne sUtra banAye unhen gaNadharake banAye kahate hain. so unase pUchhate
haingaNadharane AchArAngAdik banAye hain so tumhAre varttamAnamen pAye jAte hain, itane pramANasahit banAye
the yA bahut pramANasahit banAye the? yadi itane pramANasahit hI banAye the to tumhAre shAstrommen
AchArAngAdikake padonkA pramAN aThArah hajAr Adi kahA hai, so unakI vidhi milA do.
padakA pramAN kyA? yadi vibhaktike antako pad kahoge to kahe hue pramANase bahut pad
ho jAyenge, aur yadi pramAN pad kahoge to us padake sAdhik (kinchit adhik) ikyAvan karoD
shlok hain. so yah to bahut chhoTe shAstra hain, isalie banatA nahIn hai. tathA AchArAngAdikase
dashavaikAlikAdikA pramAN kam kahA hai, aur tumhAre adhik hai, so kis prakAr banatA hai?
phi ra kahoge‘‘AchArAngAdik baDe the; kAladoSh jAnakar unhImense kitane hI sUtra
nikAlakar yah shAstra banAye hain.’’ tab pratham to TUTak grantha pramAN nahIn hai. tathA aisA niyam
hai ki
baDA grantha banAye to usamen sarva varNan vistArasahit karate hain aur chhoTA grantha banAye
to yahAn sankShipta varNan karate hain, parantu sambandha TUTatA nahIn hai aur kisI baDe granthamense thoDAsA
kathan nikAl len to vahAn sambandha nahIn milegA
kathanakA anukram TUT jAyagA. parantu tumhAre
sUtrommen to kathAdikakA bhI sambandha milatA bhAsit hotA haiTUTakapanA bhAsit nahIn hotA.
tathA anya kaviyonse gaNadhar kI buddhi to adhik hogI, unake banAye granthommen thoDe
shabdommen bahut artha honA chAhiye; parantu anya kaviyon jaisI bhI gambhIratA nahIn hai.
tathA jo grantha banAye vah apanA nAm aisA nahIn rakhatA ki‘‘amuk kahatA hai,’’
‘‘main kahatA hUn’’ aisA kahatA hai; parantu tumhAre sUtrommen ‘‘he gautam!’’ va ‘‘gautam kahate hai’’
aise vachan hain. parantu aise vachan to tabhI sambhav hain jab aur koI kartA ho. isaliye
yah sUtra gaNadharakRut nahIn hain, aurake banAye gaye hain. gaNadhar ke nAmase kalpit-rachanAko pramAN
karAnA chAhate hain; parantu vivekI to parIkShA karake mAnate hain, kahA hI to nahIn mAnate.
tathA ve aisA bhI kahate hai kigaNadhar sUtronke anusAr koI dashapUrvadhArI hue hain,
unhonne yah sUtra banAye hain. vahAn pUchhate hainyadi naye grantha banAye hain to nayA nAm rakhanA
thA, angAdikake nAm kisaliye rakhe? jaisekoI baDe shAhUkArakI koThIke nAmase apanA
shAhUkArA pragaT kareaisA yah kArya huA. sachcheko to jis prakAr digambaramen granthonke aur

Page 136 of 350
PDF/HTML Page 164 of 378
single page version

-
146 ] [ mokShamArgaprakAshak
nAm rakhe tathA anusArI pUrvagranthonkA kahA; usI prakAr kahanA yogya thA. angAdikake nAm
rakhakar gaNadharakRutakA bhram kisaliye utpanna kiyA? isaliye gaNadharake, pUrvadhArIke vachan nahIn
hain. tathA in sUtrommen vishvAs karaneke artha jo jinamat
anusAr kathan hai vah to satya
hai hI; digambar bhI usI prakAr kahate hain.
tathA jo kalpit rachanA kI hai, usamen pUrvApar viruddhapanA va pratyakShAdi pramANamen
viruddhapanA bhAsit hotA hai vahI batalAte hain
anyalingase muktikA niShedh
anyalingIke va gRuhasthake va strIke va chANDAlAdi shUdronke sAkShAt muktikI prApti honA
mAnate hain, so banatA nahIn hai. samyagdarshan-gnAn-chAritrakI ekatA mokShamArga hai; parantu samyagdarshanakA
svarUp to aisA kahate hain
arahanto mahAdevo jAvajjIvan susAhaNo guruNo.
jiNapaNNattan tattan e sammattan mae gahiyan ..1..
so anyalingIke arahantadev, sAdhu, guru, jinapraNIt tattvakA mAnanA kis prakAr sambhav
hai? jab samyaktva bhI na hogA to mokSha kaise hogA?
yadi kahogeantaranggamen shraddhAn honese unake samyaktva hotA hai; so viparIt ling dhArakakI
prashansAdike karane par bhI samyaktvako atichAr kahA hai, to sachchA shraddhAn honeke pashchAt Ap
viparIt lingakA dhArak kaise rahegA? shraddhAn hone ke pashchAt mahAvratAdi angIkAr karane par
samyakchAritra hotA hai, vah anyalingamen kisaprakAr banegA? yadi anyalingamen bhI samyakchAritra hotA
hai to jainaling anyaling samAn huA, isalie anyalingIko mokSha kahanA mithyA hai.
gRuhasthamukti niShedh
tathA gRuhasthako mokSha kahate hain; so hinsAdik sarva sAvadyayogakA tyAg karane par
samyakchAritra hotA hai, tab sarva sAvadyayogakA tyAg karane par gRuhasthapanA kaise sambhav hai?
yadi kahoge
atarang tyAg huA hai, to yahAn to tInon yog dvArA tyAg karate hain, to kAy
dvArA tyAg kaise huA? tathA bAhya parigrahAdik rakhane par bhI mahAvrat hote hain; so mahAvratommen
to bAhyatyAg karanekI hI pratignA karate hain, tyAg kiye binA mahAvrat nahIn hote. mahAvrat
binA chhaTThA Adi guNasthAn nahIn hotA; to phi ra mokSha kaise hogA? isalie gRuhasthako mokSha
kahanA mithyAvachan hai.

Page 137 of 350
PDF/HTML Page 165 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 147
strImuktikA niShedh
tathA strIko mokSha kahate hain; so jisase saptam narak gamanayogya pAp na ho sake, usase
mokSha kA kAraN shuddhabhAv kaise hogA? kyonki jisake bhAv dRuDh hon, vahI utkRuShTa pAp va
dharma utpanna kar sakatA hai. tathA strIke nishank ekAntamen dhyAn dharanA aur sarva parigrahAdikakA
tyAg karanA sambhav nahIn hai.
yadi kahogeek samayamen puruShavedI va strIvedI va napunsakavedIko siddhi honA siddhAntamen
kahI hai, isaliye strIko mokSha mAnate hain. parantu yahAn vah bhAvavedI hai yA dravyavedI hai?
yadi bhAvavedI hai to ham mAnate hI hain; tathA dravyavedI hai to puruSh-strIvedI to lokamen prachur
dikhAI dete hain, aur napunsak to koI virale dikhate hain; to ek samayamen mokSha jAne vAle
itane napunsak kaise sambhav hain? isaliye dravyavedakI apekShA kathan nahIn banatA.
tathA yadi kahogenavaven guNasthAn tak ved kahe hain; so bhI bhAvavedakI apekShA hI
kathan hai. dravyavedakI apekShA ho to chaudahaven guNasthAnaparyanta vedakA sadbhAv kahanA sambhav
ho.
isaliye strIko mokShakA kahanA mithyA hai.
shUdramuktikA niShedh
tathA shUdronko mokSha kahate hain; parantu chANDAlAdikako uttam ku lavAlA gRuhastha
sanmAnAdikapUrvak dAnAdik kaise denge? lokaviruddha hotA hai. tathA nIch kulavAlonke uttam
pariNAm nahIn ho sakate. tathA gotrakarmakA uday to pancham guNasthAnaparyanta hI hai; Uparake
guNasthAn chaDhe binA mokSha kaise hogA? yadi kahoge
sanyam dhAraN karaneke pashchAt usake uchcha
gotrakA uday kahate hain; to sanyam dhAraN karanena karanekI apekShAse nIch-uchcha gotrakA uday
ThaharA. aisA honese asanyamI manuShya, tIrthankar, kShatriyAdikako bhI nIch gotrakA uday ThaharegA.
yadi unake kul- apekShA uchcha gotrakA uday kahoge to chANDAlAdikake bhI kul-apekShA hI
nIch gotrakA uday kaho. usakA sadbhAv tumhAre sUtrommen bhI pancham guNasthAnaparyanta hI kahA
hai. so kalpit kahanemen pUrvApar virodh hogA hI hogA; isaliye shUdronko mokSha kahanA mithyA
hai.
is prakAr unhonne sarvako mokShakI prApti kahI; so usakA prayojan yah hai ki sarvako
bhalA mAnanA, mokShakI lAlach denA aur apane kalpit matakI pravRutti karanA. parantu vichAr
karane par mithyA bhAsit hotA hai.

Page 138 of 350
PDF/HTML Page 166 of 378
single page version

-
148 ] [ mokShamArgaprakAshak
achheronkA nirAkaraN
tathA unake shAstrommen ‘‘achherA’’ kahate hain. vahAn kahate hainhuNDAvasarpiNIke nimittase
hue hain, inako chheDanA nahIn. so kAladoShase kitanI hI bAten hotI hain, parantu pramANaviruddha
to nahIn hotIn. yadi pramANaviruddha bhI hon to AkAshake phU la, gadheke sIng ityAdikA honA
bhI banegA; so sambhav nahIn hai. ve achherA kahate hain so pramANaviruddha hain. kisaliye? so
kahate hain
varddhamAn jin kuchh kAl brAhmaNIke garbhamen rahe, phi ra kShatriyANIke garbhamen baDhe aisA kahate
hain. so kisIkA garbha kisIke rakh denA pratyakSha bhAsit nahIn hotA, anumAnAdikamen nahIn AtA.
tathA tIrthankarake huA kahen to garbhakalyANak kisIke ghar huA, janma-kalyANak kisIke ghar
huA. kuchh din ratnavRuShTi Adi kisIke ghar hue, kuchh din kisIke ghar hue. solah svapna
kisIko Aye, putra kisIko huA, ityAdi asambhav bhAsit hotA hai. tathA mAtAen to do
huIn aur pitA to ek brAhmaN hI rahA. janmakalyANAdimen usakA sanmAn nahIn kiyA, anya
kalpit pitAkA sanmAn kiyA. is prakAr tIrthankarake do pitAkA kahanA mahAviparIt bhAShit
hotA hai. sarvotkRuShTa pad dhArakake lie aise vachan sunanA bhI yogya nahIn hai.
tathA tIrthankarake bhI aisI avasthA huI to sarvatra hI anya strIkA garbha anya strIko
rakh denA ThaharegA. to jaise vaiShNav anek prakArase putra-putrIkA utpanna honA batalAte hain vaisA
yah kArya huA. so aise nikRuShTa kAlamen jab aisA nahIn hotA tab vahAn honA kaise sambhav
hai? isaliye yah mithyA hai.
tathA malli tIrthankarako kanyA kahate hain. parantu muni, devAdikakI sabhAmen strIkA sthiti
karanA, upadesh denA sambhav nahIn hai; va strIparyAy hIn hai so utkRuShTa tIrthankar- padadhArIke nahIn
banatI. tathA tIrthankarake nagnaling hI kahate hain, so strIke nagnapanA sambhav nahIn hai. ityAdi
vichAr karanese asambhav bhAsit hotA hai.
tathA harikShetrake bhogabhUmiyAko narakamen gayA kahate hain. so bandha varNanamen to
bhogabhUmiyAko devagati, devAyukA hI bandha kahate hain, narak kaise gayA? siddhAntamen to
anantakAlamen jo bAt ho vah bhI kahate hain. jaise
tIsare narakaparyanta tIrthankar prakRitikA
satva kahA, bhogabhUmiyAke narakAyu gatikA bandha nahIn kahA. so kevalI bhUlate to nahIn hain;
isaliye yah mithyA hai.
is prakAr sarva achhere asambhav jAnanA.
tathA ve kahate hain
inako chheDanA nahIn; so jhUTh kahanevAlA isI prakAr kahatA hai.

Page 139 of 350
PDF/HTML Page 167 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 149
tathA yadi kahogedigambaramen jis prakAr tIrthankarake putrI, chakravartIkA mAnabhang ityAdi
kArya kAladoShase huA kahate hain; usI prakAr yah bhI hue. parantu yah kArya to pramANaviruddha
nahIn hain, anyake hote the so mahantonke hue; isaliye kAladoSh kahA hai. garbhaharaNAdi kArya
pratyakSha-anumAnAdise viruddha hain, unakA honA kaise sambhav hai?
tathA anya bhI bahut hI kathan pramANaviruddha kahate hain. jaise kahate hainsarvArthasiddhike
dev manase hI prashna karate hain, kevalI manase hI uttar dete hen; parantu sAmAnya jIvake manakI
bAt manaparyayagnAnIke binA jAn nahIn sakatA, to kevalIke manakI sarvArthasiddhike dev kis
prakAr jAnenge? tathA kevalIke bhAvamanakA to abhAv hai, dravyaman jaD-AkAramAtra hai, uttar
kisane diyA? isaliye yah mithyA hai.
isaprakAr anek pramANaviruddha kathan kiye hain, isaliye unake Agam kalpit jAnanA.
shvetAmbaramat kathit dev-guru-dharmakA anyathA svarUp
tathA ve shvetAmbar matavAle dev-guru-dharmakA svarUp anyathA nirUpit karate hain
devakA anyathA svarUp
vahAn kevalIke kShudhAdik doSh kahate hain so yah devakA svarUp anyathA hai, kAraN ki
kShudhAdik doSh honese AkulatA hogI tab anantasukh kis prakAr banegA? phi ra yadi kahoge
sharIrako kShudhA lagatI hai, AtmA tadrUp nahIn hotA; to kShudhAdikakA upAy AhArAdik kisaliye
grahaN kiyA kahate ho? kShudhAdise pIDit ho tabhI AhAr grahaN karegA. phi ra kahoge
jis prakAr karmodayase vihAr hotA hai usI prakAr AhArgrahaN hotA hai. so vihAr to
vihAyogati prakRitike udayase hotA hai aur pIDAkA upAy nahIn hai tathA vah binA ichchhA bhI
kisI jIvake hotA dekhA jAtA hai. tathA AhAr hai vah prakRitiudayase nahIn hai, kShudhAse pIDit
hone par hI grahaN karatA hai. tathA AtmA pavanAdiko prerit kare tabhI nigalanA hotA hai,
isaliye vihAravat AhAr nahIn hai.
yadi kahogesAtAvedanIyake udayase AhArgrahaN hotA hai, so bhI banatA nahIn hai.
yadi jIv kShudhAdise pIDit ho, pashchAt AhArAdik grahaNase sukh mAne, usake AhArAdik
sAtAke udayase kahe jAte hain. AhArAdikA grahaN sAtAvedanIyake udayase svayamev ho aisA
to hai nahIn; yadi aisA ho to sAtAvedanIyakA mukhya uday devonke hai, ve nirantar AhAr kyon
nahIn karate? tathA mahAmuni upavAsAdi karen unake sAtAkA bhI uday aur nirantar bhojan
karanevAlonko asAtAkA bhI uday sambhav hai.

Page 140 of 350
PDF/HTML Page 168 of 378
single page version

-
150 ] [ mokShamArgaprakAshak
isaliye jis prakAr binA ichchhA vihAyogatike udayase vihAr sambhav hai, usI prakAr
binA ichchhA keval sAtAvedanIyake hI udayase AhArakA grahaN sambhav nahIn hai.
phi ra ve kahate hainsiddhAntamen kevalIke kShudhAdik gyArah parIShah kahe hain, isaliye unake
kShudhAkA sadbhAv sambhav hai. tathA AhArAdik binA usakI upashAntatA kaise hogI? isaliye
unake AhArAdi mAnate hain.
samAdhAnakarmaprakRitiyonkA uday manda-tIvra bhedasahit hotA hai. vahAn ati manda uday
honese us udayajanit kAryakI vyaktatA bhAsit nahIn hotI; isaliye mukhyarUpase abhAv kahA jAtA
hai, tAratamyamen sadbhAv kahA jAtA hai. jaise
navamen guNasthAnamen vedAdikakA uday manda hai, vahAn
maithunAdi kriyA vyakta nahIn hai; isaliye vahAn brahmacharya hI kahA hai. tAratamyamen maithunAdikakA sadbhAv
kahA jAtA hai. usI prakAr kevalIke asAtAkA uday atimanda hai; kyonki ek-ek kAnDakamen
anantaven bhAg-anubhAg rahate hain; aise bahut anubhAgakAnDakonse va guNasankramaNAdise sattAmen
asAtAvedanIyakA anubhAg atyanta manda huA hai, usake udayamen aisI kShudhA vyakta nahIn hotI jo
sharIrako kShIN kare. aur mohake abhAvase kShudhAdikajanit dukh bhI nahIn hai; isaliye kShudhAdikakA
abhAv kahA jAtA hai aur tAratamyamen usakA sadbhAv kahA jAtA hai.
tathA tUne kahAAhArAdik binA usakI upashAntatA kaise hogI? parantu AhArAdikase
upashAnt hone yogya kShudhA lage to manda uday kaise rahA? dev, bhogabhUmiyA Adikake kinchit
manda uday hone par bhI bahut kAl pashchAt kinchit AhAr
grahaN hotA hai to inake atimand
uday huA hai, isaliye inake AhArakA abhAv sambhav hai.
phi ra vah kahatA haidev, bhogabhUmiyonkA to sharIr hI vaisA hai ki jinhen bhUkh thoDI
aur bahut kAl pashchAt lagatI hai, unakA to sharIr karmabhUmikA audArik hai; isaliye inakA
sharIr AhAr binA deshenyUnakoTipUrva paryanta utkRuShTarUpase kaise rahatA hai?
samAdhAnadevAdikakA bhI sharIr vaisA hai; so karmake hI nimittase hai. yahAn kevalagnAn
hone par aisA hI karmakA uday huA, jisase sharIr aisA huA ki usako bhUkh pragaT hotI hI
nahIn. jis prakAr kevalagnAn honese pUrva kesh, nakh baDhate the, ab nahIn baDhate; chhAyA hotI thI
ab nahIn hotI; sharIramen nigod thI, usakA abhAv huA. bahut prakArase jaise sharIrakI avasthA
anyathA huI; usI prakAr AhAr binA bhI sharIr jaisekA taisA rahe, aisI bhI avasthA huI. pratyakSha
dekho, auronko jarA vyApta ho tab sharIr shithil ho jAtA hai, inakA Ayuparyanta sharIr shithil
nahIn hotA; isaliye anya manuShyonkI aur inake sharIrakI samAnatA sambhav nahIn hai.
tathA yadi tU kahegAdevAdikake AhAr hI aisA hai jisase bahut kAlakI bhUkh miT

Page 141 of 350
PDF/HTML Page 169 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 151
jAye, parantu inakI bhUkh kAhese miTI aur sharIr puShTa kis prakAr rahA? to sun, asAtAkA
uday mand honese miTI, aur pratisamay paramaaudArik sharIravargaNAkA grahaN hotA hai so vah
nokarma-AhAr hai; isalie aisI-aisI vargaNAkA grahaN hotA hai jisase kShudhAdik vyApta na hon
aur sharIr shithil na ho. siddhAntamen isIkI apekShA kevalIko AhAr kahA hai.
tathA annAdikakA AhAr to sharIrakI puShTatAkA mukhya kAraN nahIn hai. pratyakSha dekho, koI
thoDA AhAr grahaN karatA hai aur sharIr bahut puShTa hotA hai; koI bahut AhAr grahaN karatA
hai aur sharIr kShIN rahatA hai. tathA pavanAdi sAdhanevAle bahut kAl tak AhAr nahIn lete aur
sharIr puShTa banA rahatA hai, va RuddhidhArI muni upavAsAdi karate hain tathApi sharIr puShTa banA rahatA
hai; phi ra kevalIke to sarvotkRuShTapanA hai, unake annAdik binA sharIr puShTa banA rahatA hai to kyA
Ashcharya huA? tathA kevalI kaise AhArako jAyenge? kaise yAchanA karenge?
tathA ve AhArako jAyen to samavasaraN khAlI kaise rahegA? athavA anyakA lA denA
ThaharAoge to kaun lA degA? unake manakI kaun jAnegA? pUrvamen upavAsAdikI pratignA kI
thI usakA kaise nirvAh hogA? jIv antarAy sarvatra pratibhAsit ho vahAn kaise AhAr grahaN
karenge? ityAdi viruddhatA bhAsit hotI hai. tathA ve kahate hain
AhAr grahaN karate hain, parantu
kisIko dikhAI nahIn detA. so AhArgrahaNako nindya jAnA, tab usakA na dekhanA atishayamen
likhA hai; so unake nindyapanA to rahA, aur dUsare nahIn dekhate hain to kyA huA? aise anek
prakAr viruddhatA utpanna hotI hai.
tathA anya avivekatAkI bAten sunokevalIke nihAr kahate hain, rogAdik hue kahate
hain aur kahate hainkisIne tejoleshyA chhoDI usase varddhamAnasvAmIke peThUngAkA (pechisakA) rog
huA, usase bahut bAr nihAr hone lagA. yadi tIrthankar kevalIke bhI aise karmakA uday
rahA aur atishay nahIn huA to indrAdi dvArA pUjyapanA kaise shobhA degA? tathA nihAr kaise
karate hain, kahAn karate hain? koI sambhavit bAten nahIn hain. tathA jis prakAr rAgAdiyukta chhadmasthake
kriyA hotI hai, usI prakAr kevalIke kriyA ThaharAte hain.
varddhamAnasvAmIke upadeshamen ‘‘he gautam!’’ aisA bArambAr kahanA ThaharAte hain; parantu unake
to apane kAlamen sahaj divyadhvani hotI hai, vahAn sarvako upadesh hotA hai, gautamako sambodhan
kis prakAr banatA hai? tathA kevalIke namaskArAdi kriyA ThaharAte hain, parantu anurAg binA
vandanA sambhav nahIn hai. tathA guNAdhikako vandanA sambhav hai, parantu unase koI guNAdhik rahA
nahIn hai so kaise banatI hai?

Page 142 of 350
PDF/HTML Page 170 of 378
single page version

-
152 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA hATamen samavasaraN utarA kahate hain, so indrakRut samavasaraN hATamen kis prakAr
rahegA? itanI rachanAkA samAvesh vahAn kaise hogA? tathA hATamen kisaliye rahen? kyA indra
hAT jaisI rachanA karanemen bhI samartha nahIn hai, jisase hATakA Ashray lenA paDe?
tathA kahate hainkevalI upadesh deneko gaye, so ghar jAkar upadesh denA atirAgase
hotA hai aur vah muniko bhI sambhav nahIn hai to kevalIko kaise hogA? isI prakAr vahAn
anek viparItatA prarUpit karate hain. kevalI shuddha kevalagnAn-darshanamay rAgAdikarahit hue hain
unake aghAtiyonke udayase sambhavit kriyA koI hotI hai; parantu unake mohAdikakA abhAv
huA hai, isaliye upayog juDanese jo kriyA ho sakatI hai vah sambhav nahIn hai. pAp-prakRitikA
anubhAg atyanta mand huA hai, aisA manda anubhAg anya kisIke nahIn hai; isaliye anya jIvonke
pAp-udayase jo kriyA hotI dekhI jAtI hai, vah kevalIke nahIn hotI.
is prakAr kevalI bhagavAnake sAmAnya manuShya jaisI kriyAkA sadbhAv kahakar devake
svarUpako anyathA prarUpit karate hain.
gurukA anyathA svarUp
tathA guruke svarUpako anyathA prarUpit karate hain. munike vastrAdik chaudah upakaraN1
kahate hain, so ham pUchhate hainmuniko nirgrantha kahate hain, aur munipad lete samay nav prakArake
sarva parigrahakA tyAg karake mahAvrat angIkAr karate hain; so yah vastrAdik parigrah hain yA nahIn?
yadi hain to tyAg karaneke pashchAt kisaliye rakhate hain? aur nahIn hain to vastrAdik gRuhastha
rakhate hain, unhen bhI parigrah mat kaho? suvarNAdikako parigrah kaho.
tathA yadi kahogejis prakAr kShudhAke artha AhAr grahaN karate hain, usI prakAr shIt
uShNAdikake artha vastrAdik grahaN karate hain; parantu munipad angIkAr karate hue AhArakA tyAg
nahIn kiyA hai, parigrahakA tyAg kiyA hai. tathA annAdikakA sangrah karanA to parigrah hai,
bhojan karane jAye vah parigrah nahIn hai. tathA vastrAdikakA sangrah karanA va pahinanA vah
sarvatra hI parigrah hai, so lokamen prasiddha hai.
phi ra kahogesharIrakI sthitike artha vastrAdik rakhate hain; mamatva nahIn hai isase inako
parigrah nahIn kahate, so shraddhAnamen to jab samyagdRuShTi huA tabhI samasta paradravyommen mamatvakA abhAv
1. pAtra-1, pAtrabandha-2, pAtra kesarIkar-3, paTalikAen 4-5, rajastrAN-6, gochchhak-7, rajoharaN-8,
mukhavastrikA-9, do sUtI kapaDe 10-11, ek U nI kapaDA-12, mAtrak-13, cholapaTTa-14.
dekho, bRu0 kalpasUtra u0 bhAg 3 gA0 3962 se 3965 taka.

Page 143 of 350
PDF/HTML Page 171 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 153
huA; us apekShAse chauthA guNasthAn hI parigrah rahit kaho. tathA pravRuttimen mamatva nahIn hai
to kaise grahaN karate hain? isalie vastrAdikakA grahaN
dhAraN chhUTegA tabhI niShparigrah hogA.
phi ra kahogevastrAdikako koI le jAye to krodh nahIn karate va kShudhAdik lage to
unhen bechate nahIn hain va vastrAdik pahinakar pramAd nahIn karate; pariNAmonkI sthiratA dvArA dharma
hI sAdhan karate hain, isalie mamatva nahIn hai. so bAhya krodh bhale na karo, parantu jisake
grahaNamen iShTabuddhi hogI usake viyogamen aniShTabuddhi hogI hI hogI. yadi iShTabuddhi nahIn hai to
usake artha yAchanA kisaliye karate hain? tathA bechate nahIn hain, so dhAtu rakhanese apanI hInatA
jAnakar nahIn bechate. parantu jis prakAr dhanAdikA rakhanA hai usI prakAr vastrAdikA rakhanA
hai. lokamen parigrahake chAhak jIvonko dononkI ichchhA hai; isalie chorAdikake bhayAdikake kAraN
donon samAn hain. tathA pariNAmonkI sthiratA dvArA dharma sAdhanase hI parigrahapanA na ho, to kisIko
bahut ThanD lagegI vah rajAI rakhakar pariNAmonkI sthiratA karegA aur dharma sAdhegA; so use
bhI niShparigrah kaho? is prakAr gRuhasthadharma
munidharmamen visheSh kyA rahegA? jisake pariShah
sahanekI shakti na ho, vah parigrah rakhakar dharmasAdhan kare usakA nAm gRuhasthadharma; aur jisake
pariNaman nirmal honese pariShahase vyAkul nahIn hote, vah parigrah na rakhe aur dharmasAdhan kare
usakA nAm munidharma
itanA hI visheSh hai.
phi ra kahogeshItAdike pariShahase vyAkul kaise nahIn honge? parantu vyAkulatA to
mohaudayake nimittase hain; aur munike chhaThaven Adi guNasthAnommen tIn chaukaDIkA uday nahIn hai
tathA sanjvalanake sarvaghAtI sparddhakonkA uday nahIn hai, deshaghAtI sparddhakonkA uday hai, so unakA
kuchh bal nahIn hai. jaise vedak samyagdRuShTiko samyagmohanIyakA uday hai, parantu samyaktvakA ghAt
nahIn kar sakatA; usI prakAr deshaghAtI sanjvalanakA uday pariNAmonko vyAkul nahIn kar sakatA.
aho! muniyonke aur dUsarenke pariNAmonkI samAnatA nahIn hai. aur sabake sarvaghAtI uday hai,
inake deshaghAtIkA uday hai, isaliye dUsaronke jaise pariNAm hote hain vaise inake kadApi nahIn
hote. jinake sarvaghAtI kaShAyonkA uday ho ve gRuhastha hI rahate hain aur jinake deshaghAtIkA
uday ho ve munidharma angIkAr karate hain; unake pariNAm shItAdikase vyAkul nahIn hote, isaliye
vastrAdik nahIn rakhate.
phi ra kahogejainashAstrommen muni chaudah upakaraN rakheaisA kahA hai; so tumhAre hI
shAstrommen kahA hai, digambar jainashAstrommen to kahA nahIn hai; vahAn to langoT mAtra parigrah rahane
par gyArahavIn pratimAke dhArIko shrAvak hI kahA hai.

Page 144 of 350
PDF/HTML Page 172 of 378
single page version

-
154 ] [ mokShamArgaprakAshak
ab yahAn vichAr karo kidonnommen kalpit vachan kaun hain? pratham to kalpit rachanA
kaShAyI ho vah karatA hai; tathA kaShAyI ho vahI nIchapadamen uchchapad pragaT karatA hai. yahAn
digambar men vastrAdi rakhanese dharma hotA hI nahIn hai
aisA to nahIn kahA, parantu vahAn shrAvakadharma
kahA hai; shvetAmbaramen munidharma kahA hai. isalie yahAn jisane nIchI kriyA hone par uchchatva
kiyA vahI kaShAyI hai. is kalpit kathanase apaneko vastrAdi rakhane par bhI log muni mAnane
lagen; isaliye mAnakaShAyakA poShaN kiyA aur dUsaronko sugamakriyAmen uchchapad honA dikhAyA,
isaliye bahut log lag gaye. jo kalpit mat hue hain ve isI prakAr hue hain. isalie
kaShAyI hokar vastrAdi hone par munipanA kahA hai so pUrvokta yuktimen viruddha bhAsit hotA
hai; isaliye yah kalpit vachan hain, aisA jAnanA.
phi ra kahogedigambaramen bhI shAstra, pInchhI Adi upakaraN munike kahe hain; usI prakAr
hamAre chaudah upakaraN kahe hain?
samAdhAnajisase upakAr ho usakA nAm upakaraN hai. so yahAn shItAdikakI vedanA
dUr karanese upakaraN ThaharAyen to sarva parigrah-sAmagrI upakaraN nAm prApta kare, parantu dharma men
unakA prayojan? ve to pAp ke kAraN hain; dharmamen to jo dharmake upakArI hon unakA nAm
upakaraN hai. vahAn shAstra
gnAnakA kAraN, pInchhIdayAkA kAraN, kamaNDalshauchakA kAraN
hai, so yah to dharmake upakArI hue, vastrAdik kis prakAr dharmake upakArI honge? ve to
sharIrasukhake artha hI dhAraN kie jAte hain.
aur suno, yadi shAstra rakhakar mahantatA dikhAyen, pIchhIse buhArI den, kamaNDalase jalAdik
piyen va mail utAren, to shAstrAdik bhI parigrah hI hain; parantu muni aise kArya nahIn karate.
isaliye dharmake sAdhanako parigrah sangnA nahIn hai; bhogake sAdhanako parigrah sangnA hotI hai aisA
jAnanA.
phi ra kahogekamaNDalase to sharIrakA hI mal dUr karate hain; parantu muni mal dUr karanekI
ichchhAse kamaNDal nahIn rakhate hain. shAstra paDhanA Adi kArya karate hain, vahAn malalipta hon to
unakI avinay hogI, lokanindya honge; isalie is dharmake artha kamaNDal rakhate hain. isaprakAr
pInchhI Adi upakaraN sambhavit hain, vastrAdiko upakaraN sangnA sambhav nahIn hai.
kAm, arati Adi mohake udayase vikAr bAhya pragaT hon, tathA shItAdi sahe nahIn
jAyen, isalie vikAr Dhankaneko va shItAdi miTAneko vastrAdi rakhate hain aur mAnake udayase
apanI mahantatA bhI chAhate hain, isaliye unhen kalpit yukti dvArA upakaraN ThaharAyA hai.

Page 145 of 350
PDF/HTML Page 173 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 155
tathA ghar-ghar yAchanA karake AhAr lAnA ThaharAte hain. so pahale to yah pUchhate hain
kiyAchanA dharmakA angga hai yA pApakA angga hai? yadi dharmakA angga hai to mAnganevAle sarva
dharmAtmA hue; aur pApakA angga hai to munike kis prakAr sambhav hai?
phi ra yadi tU kahegAlobhase kuchh dhanAdikakI yAchanA karen to pAp ho; yah to dharma
sAdhanake artha sharIrakI sthiratA karanA chAhate hain, isaliye AhArAdikakI yAchanA karate hain?
samAdhAna AhArAdise dharma nahIn hotA, sharIrakA sukh hotA hai; isaliye sharIrasukhake
artha atilobh hone par yAchanA karate hain. yadi atilobh na hotA to Ap kisaliye mAngatA?
ve hI dete to dete, na dete to na dete. tathA atilobh huA vahI pAp huA, tab munidharma
naShTa huA; dUsarA dharma kyA sAdhegA?
ab vah kahatA haimanamen to AhArakI ichchhA ho aur yAchanA na kare to mAyA-
kaShAy huI; aur yAchanA karane men hInatA AtI hai so garvake kAraN yAchanA na kare to
mAnakaShAy huI. AhAr lenA thA so mAng liyA, isamen atilobh kyA huA aur isase
munidharma kis prakAr naShTa huA? so kaho.
usase kahate hainjaise kisI vyApArIko kamAnekI ichchhA manda hai so dukAn par to
baiThe aur manamen vyApAr karanekI ichchhA bhI hai; parantu kisIse vastu len-denarUp vyApAr ke
artha prArthanA nahIn karatA hai, svayamev koI Aye to apanI vidhi milane par vyApAr karatA
hai to usake lobhakI mandatA hai, mAyA va mAn nahIn hai. mAyA, mAnakaShAy to tab hogI
jab chhal karaneke artha va apanI mahantatAke artha aisA svAng kare. parantu achchhe vyApArIke
aisA prayojan nahIn hai, isaliye unake mAyA-mAn nahIn kahate. usI prakAr muniyonke
AhArAdikakI ichchhA manda hai. ve AhAr lene Ate hain, manamen AhAr lenekI ichchhA bhI hai,
parantu AhArake artha prArthanA nahIn karate; svayamev koI de to apanI vidhi milane par AhAr
lete hain, vahAn unake lobhakI mandatA hai, mAyA va mAn nahIn hai. mAyA
mAn to tab hogA
jab chhal karaneke artha va mahantatAke artha aisA svAng karen, parantu muniyonke aise prayojan hain
nahIn, isaliye unake mAyA
mAn nahIn hai. yadi isI prakAr mAyAmAn ho, to jo man hI
dvArA pAp karate hain, vachankAy dvArA nahIn karate; un sabake mAyA ThaharegI aur jo uchchapadavIke
dhArak nIchavRutti angIkAr nahIn karate un sabake mAn ThaharegAaisA anartha hogA.
tathA tUne kahA‘‘AhAr mAnganemen atilobh kyA huA?’’ so ati kaShAy ho tab
lokanindya kArya angIkAr karake bhI manorath pUrNa karanA chAhatA hai; aur mAnganA lokanindya hai,

Page 146 of 350
PDF/HTML Page 174 of 378
single page version

-
156 ] [ mokShamArgaprakAshak
use bhI angIkAr karake AhArakI ichchhA pUrNa karanekI chAh huI, isaliye yahAn atilobh huA.
tathA tUne kahA‘‘munidharma kaise naShTa huA?’’ parantu munidharmamen aisI tIvrakaShAy sambhav
nahIn hai. tathA kisIke AhAr denekA pariNAm nahIn thA aur isane usake gharamen jAkar yAchanA
kI; vahAn usako sankoch huA aur na dene par lokanindya honekA bhay huA, isaliye use
AhAr diyA, parantu usake (dAtArake) antarang prAN pIDit honese hinsAkA sadbhAv AyA.
yadi Ap usake gharamen na jAte, usIke denekA upAy hotA to detA, use harSha hotA. yah
to dabAkar kArya karAnA huA. tathA apane kAryake artha yAchanArUp vachan hai vah pAparUp
hai; so yahAn asatya vachan bhI huA. tathA usake denekI ichchhA nahIn thI, isane yAchanA kI,
tab usane apanI ichchhAse nahIn diyA, sankochase diyA isaliye adattagrahaN bhI huA. tathA
gRuhasthake gharamen strI jaisI-taisI baiThI thI aur yah chalA gayA, so vahAn brahmacharyakI bADakA
bhang huA. tathA AhAr lAkar kitane kAl tak rakhA; AhArAdike rakhaneko pAtrAdik rakhe
vah parigrah huA. is prakAr pAnch mahAvratonkA bhang honese munidharma naShTa hotA hai
muniko
yAchanAse AhAr lenA yukta nahIn hai.
phi ra vah kahatA haimunike bAIs parIShahommen yAchanAparIShah kahA hai; so mAnge binA
us parIShahakA sahanA kaise hogA?
samAdhAnayAchanA karanekA nAm yAchanAparIShah nahIn hai. yAchanA na karanekA nAm
yAchanAparIShah hai. jaisearati karanekA nAm aratiparIShah nahIn hai; arati na karanekA nAm
aratiparIShah haiaisA jAnanA. yadi yAchanA karanA parIShah Thahare to rankAdi bahut yAchanA
karate hain, unake bahut dharma hogA. aur kahogemAn ghaTAneke kAraN ise parIShah kahate
hain, to kisI kaShAy-kAryake artha koI kaShAy chhoDane par bhI pApI hI hotA hai. jaise
koI lobhake artha apane apamAnako na gine to usake lobhakI tIvratA hai, us apamAn karAnese
bhI mahApAp hotA hai. aur Apake kuchh ichchhA nahIn hai, koI svayamev apamAn kare to usake
mahAdharma hai; parantu yahAn to bhojanake lobhake artha yAchanA karake apamAn karAyA isaliye pAp
hI hai, dharma nahIn hai. tathA vastrAdikake artha bhI yAchanA karatA hai, parantu vastrAdik koI
dharmakA ang nahIn hai, sharIrasukhakA kAraN hai, isaliye pUrvokta prakArase usakA niShedh jAnanA.
dekho, apane dharmarUp uchchapadako yAchanA karake nIchA karate hain so usamen dharmakI hInatA hotI
hai.
ityAdi anek prakArase munidharmamen yAchanA Adi sambhav nahIn hai; parantu aisI asambhavit
kriyAke dhArakako sAdhu - guru kahate hain. isaliye gurukA svarUp anyathA kahate hain.

Page 147 of 350
PDF/HTML Page 175 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 157
dharmakA anyathA svarUp
tathA dharmakA svarUp anyathA kahate hain. samyagdarshan-gnAn-chAritra inakI ekatA mokShamArga
hai, vahI dharma haiparantu usakA svarUp anyathA prarUpit karate hain. so kahate hain
tattvArthashraddhAn samyagdarshan hai; usakI to pradhAnatA nahIn hai. Ap jis prakAr
arahantadevsAdhugurudayAdharmakA nirUpaN karate hain usake shraddhAnako samyagdarshan kahate hain.
vahAn pratham to arhantAdikakA svarUp anyathA kahate hain; itane hI shraddhAnase tattvashraddhAn hue
binA samyaktva kaise hogA? isaliye mithyA kahate hain.
tathA tattvonke bhI shraddhAnako samyaktva kahate hain to prayojanasahit tattvonkA shraddhAn nahIn
kahate. guNasthAnmArgaNAdirUp jIvakA, aNuskandhAdirUp ajIvakA, pAp-puNyake sthAnonkA,
avirati Adi AsravonkA, vratAdirUp samvarakA, tapashcharaNAdirUp nirjarAkA, siddha honeke
lingAdike bhedonse mokShakA svarUp jis prakAr unake shAstrommen kahA hai us prakAr sIkh lenA;
aur kevalIkA vachan pramAN hai
aise tattvArthashraddhAnase samyaktva huA mAnate hain.
so ham pUchhate hain kigraiveyak jAnevAle dravyalingI munike aisA shraddhAn hotA hai yA
nahIn? yadi hotA hai to use mithyAdRuShTi kisaliye kahate hain? aur nahIn hotA hai to usane
to jainaling dharmabuddhise dhAraN kiyA hai, usake devAdikI pratIti kaise nahIn huI? aur usake
bahut shAstrAbhyAs hai so usane jIvAdike bhed kaise nahIn jAne? aur anyamatakA lavalesh
bhI abhiprAyamen nahIn hai, usako arahant vachanakI kaise pratIti nahIn huI? isaliye usake aisA
shraddhAn hotA hai; parantu samyaktva nahIn huA. tathA nArakI, bhog-bhUmiyA, tiryanch Adiko aisA
shraddhAn honekA nimitta nahIn hai, tathApi unake bahut kAlaparyant samyaktva rahatA hai, isaliye
unake aisA shraddhAn nahIn hotA, tab bhI samyaktva huA hai.
isaliye samyakshraddhAnakA svarUp yah nahIn hai. sachchA svarUp hai usakA varNan Age karenge
so jAnanA.
tathA unake shAstronkA abhyAs karanA use samyaggnAn kahate hain; parantu dravyalingI munike
shAstrAbhyAs hone par bhI mithyAgnAn kahA hai, asanyat samyagdRuShTikA viShayAdirUp jAnanA use
samyaggnAn kahA hai.
isaliye yah svarUp nahIn hai. sachchA svarUp Age kahenge so jAnanA.
tathA unake dvArA nirUpit aNuvrat-mahAvratAdirUp shrAvak-yatikA dharma dhAraN karanese
samyakchAritra huA mAnate hain; parantu pratham to vratAdikA svarUp anyathA kahate hain vah kuchh

Page 148 of 350
PDF/HTML Page 176 of 378
single page version

-
158 ] [ mokShamArgaprakAshak
pahale guru varNanamen kahA hai. tathA dravyalingIke mahAvrat hone par bhI samyakchAritra nahIn hotA,
aur unake matake anusAr gRuhasthAdikake mahAvratAdi binA angIkAr kiye bhI samyakchAritra
hotA hai.
isaliye yah svarUp nahIn hai. sachchA svarUp dUsarA hai so Age kahenge.
yahAn ve kahate hain
dravyalingIke antarangamen pUrvokta shraddhAnAdik nahIn hue, bAhya hI hue
hain, isaliye samyaktvAdi nahIn hue.
uttar :yadi antarang nahIn hai aur bAhya dhAraN karatA hai, to vah kapaTase dhAraN
karatA hai. aur usake kapaT ho to graiveyak kaise jAye? vah to narakAdimen jAyegA. bandha
to antarang pariNAmon se hotA hai; isalie antarang jainadharmarUp pariNAm hue binA graiveyak
jAnA sambhav nahIn hai.
tathA vratAdirUp shubhopayogase hI devakA bandha mAnate hain aur usIko mokShamArga mAnate
hain, so bandhamArga mokShamArgako ek kiyA; parantu yah mithyA hai.
tathA vyavahAradharmamen anek viparItatAen nirUpit karate hain. nindakako mAranemen pAp nahIn
hai aisA kahate hain; parantu anyamatI nindak tIrthankarAdikake hone par bhI hue; unako indrAdik
mArate nahIn hain; yadi pAp na hotA to indrAdik kyon nahIn mArate? tathA pratimAjI ke AbharaNAdi
banAte hain; parantu pratibimba to vItarAgabhAg baDhAneke lie sthApit kiyA thA, AbharaNAdi banAnese
anyamatakI mUrttivat yah bhI hue. ityAdi kahAn tak kahen? anek anyathA nirUpaN karate
hain.
is prakAr shvetAmbar mat kalpit jAnanA. yahAn samyagdarshanAdikake anyathA nirUpaNase
mithyAdarshanAdikakI hI puShTatA hotI hai; isaliye usakA shraddhAnAdi nahIn karanA.
DhUnDhakamat vichAr
tathA in shvetAmbarommen hI DhUnDhiye pragaT hue hain; ve apaneko sachchA dharmAtmA mAnate hain,
so bhram hai. kisaliye? so kahate hain :
kitane hI bheSh dhAraN karake sAdhu kahalAte hain; parantu unake granthonke anusAr bhI
vrat, samiti, gupti AdikA sAdhan bhAsit nahIn hotA. aur dekho! man-vachan-kAy, kRut-
kArit-anumodanAse sarva sAvadyayog tyAg karanekI pratignA karate hain; bAdamen pAlan nahIn karate,
bAlakako va bholeko va shUdrAdikako bhI dIkShA dete hain. is prakAr tyAg karate hain aur

Page 149 of 350
PDF/HTML Page 177 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 159
tyAg karate hue kuchh vichAr nahIn karate kikyA tyAg karatA hUn? bAdamen pAlan bhI nahIn
karate aur unhen sab sAdhu mAnate hain.
tathA yah kahatA haibAdamen dharmabuddhi ho jAyegI tab to usakA bhalA hogA? parantu
pahale hI dIkShA denevAlene pratignA bhang hotI jAnakar bhI pratignA karAyI, tathA isane pratignA
angIkAr karake bhang kI, so yah pAp kise lagA? bAdamen dharmAtmA honekA nishchay kaisA?
tathA jo sAdhukA dharma angIkAr karake yathArtha pAlan na kare use sAdhu mAnen yA na mAnen?
yadi mAnen to jo sAdhu muninAm dhAraN karate hain aur bhraShTa hain un sabako sAdhu mAno. na
mAnen to inake sAdhupanA nahIn rahA. tum jaise AcharaNase sAdhu mAnate ho usakA bhI pAlan
kisI viraleke pAyA jAtA hai; sabako sAdhu kisaliye mAnate ho?
yahAn koI kaheham to jisake yathArtha AcharaN dekhenge use sAdhu mAnenge, aur ko
nahIn mAnenge. usase pUchhate hainek sanghamen bahut bheShI hain; vahAn jisake yathArtha AcharaN mAnate
ho, vah auronko sAdhu mAnatA hai yA nahIn mAnatA? yadi mAnatA hai to tumase bhI ashraddhAnI
huA, use pUjya kaise mAnate ho? aur nahIn mAnatA to usase sAdhukA vyavahAr kisaliye
vartatA hai? tathA Ap to unhen sAdhu na mAnen aur apane sanghamen rakhakar auronse sAdhu mAnavAkar
auronko ashraddhAnI karatA hai aisA kapaT kisaliye karatA hai? tathA tum jisako sAdhu nahIn
mAnoge tab anya jIvonko bhI aisA hI upadesh karoge ki
‘inako sAdhu mat mAno,’ isase
to dharmapaddhatimen virodh hotA hai. aur jisako tum sAdhu mAnate ho usase bhI tumhArA virodh
huA, kyonki vah use sAdhu mAnatA hai. tathA tum jisake yathArtha AcharaN mAnate ho, vahAn
bhI vichArakar dekho; vah bhI yathArtha munidharmakA pAlan nahIn karatA hai.
koI kaheanya bheShadhAriyonse to bahut achchhe hain, isaliye ham mAnate hain; parantu
anyamatommen to nAnAprakArake bheSh sambhav hain, kyonki vahAn rAgabhAvakA niShedh nahIn hai. is
jainamatamen to jaisA kahA hai, vaisA hI hone par sAdhusangnA hotI hai.
yahAn koI kaheshIl-sanyamAdi pAlate hain, tapashcharaNAdi karate hain; so jitanA karen utanA
hI bhalA hai?
samAdhAnayah satya hai, dharma thoDA bhI pAlA huA bhalA hI hai; parantu pratignA to
baDe dharmakI karen aur pAlen thoDA, to vahAn pratignAbhangase mahApAp hotA hai. jaise koI upavAs
kI pratignA karake ek bAr bhojan kare to usake bahut bhojanakA sanyam hone par bhI pratignA
bhangase pApI kahate hain, usI prakAr munidharmakI pratignA karake koI kinchit dharma na pAle, to

Page 150 of 350
PDF/HTML Page 178 of 378
single page version

-
160 ] [ mokShamArgaprakAshak
use shIl-sanyamAdi hone par bhI pApI kahate hain. aur jaise ekat (ekAshan)kI pratignA karake
ekabAr bhojan kare to dharmAtmA hI hai; usI prakAr apanA shrAvakapad dhAraN karake thoDA
bhI dharma sAdhan kare to dharmAtmA hI hai. yahAn UnchA nAm rakhakar nIchI kriyA karanemen pApIpanA
sambhav hai. yathAyogya nAm dhAraN karake dharmakriyA karanese to pApIpanA hotA nahIn hai; jitanA
dharmasAdhan kare utanA hI bhalA hai.
yahAn koI kahepanchamakAlake antaparyanta chaturvidh sanghakA sadbhAv kahA hai. inako
sAdhu na mAnen to kisako mAnen?
uttarajis prakAr is kAlamen hansakA sadbhAv kahA hai, aur gamyakShetramen hans dikhAI
nahIn dete, to auronko to hans mAnA nahIn jAtA; hansakA lakShaN milane par hI hans mAne jAte
hain, usI prakAr is kAlamen sAdhukA sadbhAv hai, aur gamyakShetramen sAdhu dikhAI nahIn dete, to
auronko to sAdhu mAnA nahIn jAtA; sAdhukA lakShaN milane par hI sAdhu mAne jAte hain. tathA
inakA prachAr bhI thoDe hI kShetramen dikhAI detA hai, vahAnse dUrake kShetramen sAdhukA sadbhAv kaise
mAnen? yadi lakShaN milane par mAnen to yahAn bhI isI prakAr mAno. aur binA lakShaN mile
hI mAnen to vahAn anya kulingI hain inhIko sAdhu mAno. is prakAr viparItatA hotI hai,
isaliye banatA nahIn hai.
koI kaheis panchamakAlamen is prakAr bhI sAdhupad hotA hai; to aisA siddhAnta-vachan
batalAo. binA hI siddhAnta tum mAnate ho to pApI hoge. is prakAr anek yukti dvArA
inake sAdhupanA banatA nahIn hai; aur sAdhupane binA sAdhu mAnakar guru mAnanese mithyAdarshan hotA
hai; kyonki bhale sAdhuko guru mAnanese hI samyagdarshan hotA hai.
pratimAdhArI shrAvak na honekI mAnyatAkA niShedh
tathA shrAvakadharmakI anyathA pravRutti karAte hain. trasahinsA evan sthUl mRuShAdik hone par
bhI jisakA kuchh prayojan nahIn hai aisA kinchit tyAg karAke use deshavratI huA kahate hain,
aur vah trasaghAtAdik jisamen ho aisA kArya karatA hai; so deshavrat guNasthAnamen to gyArah
avirati kahe hain, vahAn trasaghAt kis prakAr sambhav hai? tathA gyArah pratimAbhed shrAvakake
hain, unamen dasavIn-gyArahavIn pratimAdhArak shrAvak to koI hotA hI nahIn aur sAdhu hotA hai.
pUchhe tab kahate hainpratimAdhArI shrAvak is kAl nahIn ho sakate. so dekho, shrAvakadharma
to kaThin aur munidharma sugamaisA viruddha kahate hain. tathA gyArahavIn pratimAdhArIko thoDA
parigrah, muniko bahut parigrah batalAte hain so sambhavit vachan nahIn hain. phi ra kahate hain

Page 151 of 350
PDF/HTML Page 179 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 161
yah pratimA to thoDe hI kAl pAlan kar chhoD dete hain; parantu yah kArya uttam hai to dharmabuddhi
UnchI kriyAko kisaliye chhoDegA aur nIchA kArya hai to kisaliye angIkAr karegA? yah
sambhav hI nahIn hai.
tathA kudev-kuguruko namaskArAdi karanese bhI shrAvakapanA batalAte hain. kahate hain
dharmabuddhise to nahIn vandate hain, laukik vyavahAr hai; parantu siddhAntamen to unakI prashansAstavanako
bhI samyaktvakA atichAr kahate hain aur gRuhasthonkA bhalA manAneke artha vandanA karane par bhI
kuchh nahIn kahate.
phi ra kahogebhay, lajjA, kutUhalAdise vandate hain, to inhIn kAraNonse kushIlAdi sevan
karane par bhI pAp mat kaho, antarangamen pAp jAnanA chAhiye. is prakAr to sarva AchArommen
virodh hogA.
dekho, mithyAtva jaise mahApApako pravRutti chhuDAnekI to mukhyatA nahIn hai aur pavanakAyakI
hinsA ThaharAkar khule munh bolanA chhuDAnekI mukhyatA pAyI jAtI hai; so yah kramabhang upadesh
hai. tathA dharmake ang anek hain, unamen ek parajIvakI dayAko mukhya kahate hain, usakA bhI
vivek nahIn hai. jalakA chhAnanA, annakA shodhanA, sadoSh vastukA bhakShaN na karanA, hinsAdirUp
vyavahAr na karanA ityAdi usake angonkI to mukhyatA nahIn hai.
mukhapaTTI AdikA niShedh
tathA paTTIkA bAndhanA, shauchAdik thoDA karanA, ityAdi kAryonkI mukhyatA karate hain; parantu
mailayukta paTTIke thUkake sambandhase jIv utpanna hote hain, unakA to yatna nahIn hai aur pavanakI
hinsAkA yatna batalAte hain. so nAsikA dvArA bahut pavan nikalatI hai usakA to yatna karate
hI nahIn. tathA unake shAstrAnusAr bolanekA hI yatna kiyA hai to sarvadA kisaliye rakhate
hain? bolen tab yatna kar lenA chAhiye. yadi kahen
bhUl jAte hain; to itanI bhI yAd nahIn
rahatI tab anya dharma sAdhan kaise hogA? shauchAdik thoDe karen, so sambhavit shauch to muni
bhI karate hain; isaliye gRuhasthako apane yogya shauch karanA chAhiye. strI-sangamAdi karake shauch
kiye binA sAmAyikAdi kriyA karanese avinay, vikShiptatA Adi dvArA pAp utpanna hotA hai.
is prakAr jinakI mukhyatA karate hain unakA bhI ThikAnA nahIn hai. aur kitane hI dayA ke
ang yogya pAlate hain, haritakAy AdikA tyAg karate hain. jal thoDA girAte hain; inakA ham
niShedh nahIn karate.

Page 152 of 350
PDF/HTML Page 180 of 378
single page version

-
162 ] [ mokShamArgaprakAshak
mUrtipUjA niShedhakA nirAkaraN
tathA is ahinsAkA ekAnta pakaDakar pratimA, chaityAlay, pUjanAdi kriyAkA utthApan
karate hain; so unhInke shAstrommen pratimA AdikA nirUpaN hai, use Agrahase lop karate hain.
bhagavatI sUtramen RuddhidhArI munikA nirUpaN hai vahAn merugiri Adimen jAkar ‘‘tattha cheyayAin vandaI’’
aisA pATh hai. isakA artha yah hai ki
vahAn chaityonkI vandanA karate hain. aur chaitya nAm
pratimAkA prasiddha hai. tathA ve haThase kahate hainchaitya shabdake gnAnAdik anek artha hote
hain, isaliye anya artha hai, pratimAkA artha nahIn hai. isase pUchhate hainmerugiri nandIshvar dvIpamen
jA-jAkar vahAn chaitya vandanA kI, so vahAn gnAnAdikakI vandanA karanekA artha kaise sambhav hai?
gnAnAdikakI vandanA to sarvatra sambhav hai. jo vandanAyogya chaitya vahAn sambhav ho aur sarvatra
sambhav na ho vahAn use vandanA karanekA visheSh sambhav hai aur aisA sambhavit artha pratimA
hI hai; aur chaitya shabdakA mukhya artha pratimA hI hai, so prasiddha hai. isI artha dvArA chaityAlay
nAm sambhav hai; use haTh karake kisaliye lupta karen?
tathA nandIshvar dvIpAdikamen jAkar devAdik pUjanAdi kriyA karate hain, usakA vyAkhyAn
unake jahAn-tahAn pAyA jAtA hai. tathA lokamen jahAn-tahAn akRutrim pratimAkA nirUpaN hai.
so vah rachanA anAdi hai, vah rachanA bhog
kutUhalAdike artha to hai nahIn. aur indrAdikonke
sthAnommen niShprayojan rachanA sambhav nahIn hai. isaliye indrAdik use dekhakar kyA karate hain?
yA to apane mandirommen niShprayojan rachanA dekhakar usase udAsIn hote honge, vahAn dukhI hote
honge, parantu yah sambhav nahIn hai. yA achchhI rachanA dekhakar viShayonkA poShaN karate honge,
parantu arahantakI mUrti dvArA samyagdRuShTi apanA viShay poShaN karen yah bhI sambhav nahIn hai.
isaliye vahAn unakI bhakti Adi hI karate hain, yahI sambhav hai.
unake sUryAbhadevakA vyAkhyAn hai; vahAn pratimAjIko pUjanekA visheSh varNan kiyA hai.
use gopaneke artha kahate haindevonkA aisA hI kartavya hai. so sach hai, parantu kartavyakA to
phal hotA hai; vahAn dharma hotA hai yA pAp hotA hai? yadi dharma hotA hai to anyatra pAp hotA
thA yahAn dharma huA; ise auronke sadRush kaise kahen? yah to yogya kArya huA. aur pAp hotA
hai to vahAn ‘‘NamotthuNan’’ kA pATh paDhA; so pApake ThikAne aisA pATh kisaliye paDhA?
tathA ek vichAr yahAn yah AyA ki‘‘NamotthuNan’’ ke pAThamen to arahantakI bhakti
hai; so pratimAjIke Age jAkar yah pATh paDhA, isaliye pratimAjIke Age jo arahantabhaktikI
kriyA hai vah karanA yukta huI.