Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 19

 

Page 213 of 350
PDF/HTML Page 241 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 223
vahān̐ vah pūchhatā haiaisā hai to gnānīse agnānīke bhaktikī adhikatā hotī hogī?
uttaraḥ yathārthatākī apekṣhā to gnānīke sachchī bhakti hai, agnānīke nahīn hai aur
rāgabhāvakī apekṣhā agnānīke shraddhānamen bhī use muktikā kāraṇ jānanese ati anurāg hai, gnānīke
shraddhānamen shubhabandhakā kāraṇ jānanese vaisā anurāg nahīn hai. bāhyamen kadāchit gnānīko anurāg
bahut hotā hai, kabhī agnānīko hotā hai
aisā jānanā.
is prakār devabhaktikā svarūp batalāyā.
gurubhaktikā anyathārūp
ab, gurubhakti usake kaisī hotī hai so kahate hainḥ
kitane hī jīv āgnānusārī haĩn. ve toyah jainake sādhu hain, hamāre guru hain, isaliye
inakī bhakti karanīaisā vichārakar unakī bhakti karate hain aur kitane hī jīv parīkṣhā
bhī karate haĩn. vahān̐ yah muni dayā pālate hain, shīl pālate hain, dhanādi nahīn rakhate, upavāsādi
tap karate hain, kṣhudhādi parīṣhah sahate hain, kisīse krodhādi nahīn karate hain, upadesh dekar auroṅko
dharmamen lagāte hain
ityādi guṇoṅkā vichār kar unamen bhaktibhāv karate haĩn. parantu aise guṇ
to paramahansādik anyamatiyommen tathā jainī mithyādr̥uṣhṭiyommen bhī pāye jāte hain, isaliye inamen
ativyāptipanā hai. inake dvārā sachchī parīkṣhā nahīn hotī.
tathā jin guṇoṅkā vichār karate hain unamen kitane hī jīvāshrit hain, kitane hī
pudgalāshrit hain; unake visheṣh na jānate hue asamānajātīy muniparyāyamen ekatvabuddhise mithyādr̥uṣhṭi
hī rahate haĩn. tathā samyagdarshan-gnān-chāritrakī ekatārūp mokṣhamārga vah hī muniyoṅkā sachchā lakṣhaṇ
hai use nahīn pahichānate. kyoṅki yah pahichān ho jāye to mithyādr̥uṣhṭi rahate nahī̃n. isaprakār
yadi muniyoṅkā sachchā svarūp hī nahīn jāneṅge to sachchī bhakti kaise hogī? puṇyabandhake kāraṇabhūt
shubhakriyārūp guṇoṅko pahichānakar unakī sevāse apanā bhalā honā jānakar unamen anurāgī
hokar bhakti karate haĩn.
isaprakār gurubhaktikā svarūp kahā.
shāstrabhaktikā anyathārūp
ab, shāstrabhaktikā svarūp kahate hainḥ
kitane hī jīv to yah kevalī bhagavānakī vāṇī hai, isaliye kevalīke pūjyapaneke
kāraṇ yah bhī pūjya haiaisā jānakar bhakti karate haĩn. tathā kitane hī isaprakār parīkṣhā
karate hain ki in shāstrommen virāgatā, dayā, kṣhamā, shīl, santoṣhādikakā nirūpaṇ hai; isaliye

Page 214 of 350
PDF/HTML Page 242 of 378
single page version

-
224 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
yah utkr̥uṣhṭa hainaisā jānakar bhakti karate haĩn. so aisā kathan to anya shāstra vedāntādikamen
bhī pāyā jātā hai.
tathā in shāstrommen trilokādikakā gambhīr nirūpaṇ hai, isaliye utkr̥uṣhṭatā jānakar bhakti
karate haĩn. parantu yahān̐ anumānādikakā to pravesh hain nahīn, isaliye satya-asatyakā nirṇay karake
mahimā kaise jānen? isaliye isaprakār sachchī parīkṣhā nahīn hotī. yahān̐ to anekāntarūp sachche
jīvāditattvoṅkā nirūpaṇ hai aur sachchā ratnatrayarūp mokṣhamārga dikhalāyā hai. usīse jainashāstroṅkī
utkr̥uṣhṭatā hai, use nahīn pahichānate. kyoṅki yah pahichān ho jāye to mithyādr̥uṣhṭi rahatī nahī̃n.
is prakār shāstrabhaktikā svarūp kahā.
isaprakār isako dev-guru-shāstrakī pratīti huī, isaliye vyavahārasamyaktva huā mānatā
hai. parantu unakā sachchā svarūp bhāsit nahīn huā hai; isaliye pratīti bhī sachchī nahīn huī
hai. sachchī pratītike binā samyaktvakī prāpti nahīn hotī; isaliye mithyādr̥uṣhṭi hī hai.
saptatattvakā anyathārūp
tathā shāstramen ‘‘tattvārthashraddhānan samyagdarshanan’’ (tattvārthasūtra 12) aisā vachan kahā hai,
isaliye shāstrommen jaise jīvādi tattva likhe hain vaise āp sīkh letā hai aur vahān̐ upayog
lagātā hai, auroṅko upadesh detā hai; parantu un tattvoṅkā bhāv bhāsit nahīn hotā; aur yahān̐
us vastuke bhāvakā hī nām tattva kahā hai. so bhāv bhāsit hue binā tattvārthashraddhān kaise
hogā? bhāv bhāsanā kyā hai? so kahate hainḥ
jaise koī puruṣh chatur honeke artha shāstra dvārā, svar, grām, mūrchhanā, rāgoṅkā svarūp
aur tāltānake bhed to sīkhatā hai; parantu svarādikā svarūp nahīn pahichānatā. svarūpakī
pahichān hue binā anya svarādiko anya svarādi mānatā hai, athavā satya bhī mānatā hai to
nirṇay karake nahīn mānatā hai; isaliye usake chaturapanā nahīn hotā. usī prakār koī jīv
samyaktvī honeke artha shāstra dvārā jīvādik tattvoṅkā svarūp sīkh letā hai; parantu unake
svarūpako nahīn pahichānatā hai. svarūpako pahichāne binā anya tattvoṅko anya tattvarūp mān
letā hai, athavā satya bhī mānatā hai to nirṇay karake nahīn mānatā; isaliye usake samyaktva
nahīn hotā. tathā jaise koī shāstrādi parḥā ho yā na parḥā ho; parantu svarādike svarūpako
pahichānatā hai to vah chatur hī hai. usī prakār shāstra parḥā ho yā na parḥā ho; yadi
jīvādikake svarūpako pahichānatā hai to vah samyagdr̥uṣhṭi hī hai. jaise hiran svar
rāgādikakā

Page 215 of 350
PDF/HTML Page 243 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 225
nām nahīn jānatā, parantu unake svarūpako pahichānatā hai; usī prakār tuchchhabuddhi jīvādikakā
nām nahīn jānate, parantu unake svarūpako pahichānate hain ki ‘yah main hūn̐; ye par hai, ye bhāv
bure hain, ye bhale hain’;
is prakār svarūpako pahichāne usakā nām bhāv bhāsanā hai. shivabhūti
muni jīvādikakā nām nahīn jānate the, aur ‘tuṣhamāṣhabhinna’1 aisā raṭane lage. so yah
siddhāntakā shabda thā nahīn; parantu sva-parake bhāvarūp dhyān kiyā, isaliye kevalī hue. aur
gyārah aṅgake pāṭhī jīvāditattvoṅke visheṣh bhed jānate hain; parantu bhāv bhāsit nahīn hotā,
isaliye mithyādr̥uṣhṭi hī rahate haĩn.
ab, isake tattvashraddhān kis prakār hotā hai so kahate hainḥ
jīv-ajīvatattvakā anyathārūp
jinashāstronse jīvake tras-sthāvarādirūp tathā guṇasthān-mārgaṇādirūp bhedako jānatā hai,
ajīvake pudgalādi bhedoṅko tathā unake varṇādi visheṣhoṅko jānatā hai, parantu adhyātmashāstrommen
bhedavignānako kāraṇabhūt va vītarāgadashā honeko kāraṇabhūt jaisā nirūpaṇ kiyā hai vaisā nahīn
jānatā.
tathā kisī prasaṅgavash usī prakār jānanā ho jāye tab shāstrānusār jān to letā
hai; parantu apaneko āparūp jānakar parakā ansh bhī apanemen na milānā aur apanā ansh
bhī paramen na milānā aisā sachchā shraddhān nahīn karatā hai. jaise anya mithyādr̥uṣhṭi nirdhār binā
paryāyabuddhise jānapanemen va varṇādimen ahambuddhi dhāraṇ karate hain; usī prakār yah bhī ātmāshrit
gnānādimen tathā sharīrāshrit upadesh
upavāsādi kriyāommen apanatva mānatā hai.
tathā kabhī shāstrānusār sachchī bāt banātā hai; parantu antaraṅg nirdhārarūp shraddhān nahīn
hai. isaliye jis prakār matavālā mātāko mātā bhī kahe to vah sayānā nahīn hai; usī
prakār ise samyaktvī nahīn kahate.
tathā jaise kisī aurakī hī bāten kar rahā ho, us prakārase ātmākā kathan karatā
hai; parantu yah ātmā ‘main hūn̐’aisā bhāv bhāsit nahīn hotā.
tathā jaise kisī aurako aurase bhinna batalātā ho, us prakār ātmā aur sharīrakī
bhinnatā prarūpit karatā hai; parantu main in sharīrādikase bhinna hūn̐aisā bhāv bhāsit nahīn hotā.
tathā paryāyamen jīv-pudgalake paraspar nimittase anek kriyāen̐ hotī hain, unhen donon dravyoṅke
1. tusamāsan ghosanto bhāvavisuddho mahāṇubhāvo ya.
ṇāmeṇ ya sivabhūī kevalaṇāṇī phu ḍan jāo.. (bhāvapāhuṛ53)

Page 216 of 350
PDF/HTML Page 244 of 378
single page version

-
226 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
milāpase utpanna huī jānatā hai; yah jīvakī kriyā hai usakā pudgal nimitta hai, yah pudgalakī
kriyā hai usakā jīv nimitta hai
aisā bhinna-bhinna bhāv bhāsit nahīn hotā. ityādi bhāv
bhāsit hue binā use jīv-ajīvakā sachchā shraddhānī nahīn kahate; kyoṅki jīv-ajīvako
jānanekā to yah hī prayojan thā, vah huā nahī̃n.
āsravatattvakā anyathārūp
tathā āsravatattvamen jo hinsādirūp pāpāsrav hain unhen hey jānatā hai; ahinsādirūp
puṇyāsrav hain unhen upādey mānatā hai. parantu yah to donon hī karmabandhake kāraṇ hain inamen
upādeyapanā mānanā vahī mithyādr̥uṣhṭi hai. vahī samayasārake bandhādhikāramen kahā hai
1:
sarva jīvoṅke jīvan-maraṇ, sukh-duḥkh apane karmake nimittase hote haĩn. jahān̐ anya jīv
anya jīvake in kāryoṅkā kartā ho, vahī mithyādhyavasāy bandhakā kāraṇ hai. vahān̐ anya
jīvoṅko jilānekā athavā sukhī karanekā adhyavasāy ho vah to puṇyabandhakā kāraṇ hai aur
māranekā athavā duḥkhī karanekā adhyavasāy ho vah pāpabandhakā kāraṇ hai.
is prakār ahinsāvat satyādik to puṇyabandhake kāraṇ hain aur hinsāvat asatyādik
pāpabandhake kāraṇ haĩn. ye sarva mithyādhyavasāy hain, ve tyājya haĩn. isaliye hinsādivat
ahinsādikako bhī bandhakā kāraṇ jānakar hey hī mānanā.
hinsāmen māranekī buddhi ho, parantu usakī āyu pūrṇa hue binā maratā nahīn hai, yah
apanī dveṣhapariṇatise āp hī pāp bān̐dhatā hai. ahinsāmen rakṣhā karanekī buddhi ho, parantu usakī
āyu avasheṣh hue binā vah jītā nahīn hai, yah apanī prashasta rāgapariṇatise āp hī puṇya
bān̐dhatā hai. is prakār yah donon hey hain; jahān̐ vītarāg hokar dr̥uṣhṭāgnātārūp pravarte vahān̐ nirbandha
hai so upādey haĩn.
so aisī dashā na ho tab tak prashastarāgarūp pravartan karo; parantu shraddhān to aisā
rakho ki yah bhī bandhakā kāraṇ hai, hey hai; shraddhānamen ise mokṣhamārga jāne to mithyādr̥uṣhṭi hī
hotā hai.
tathā mithyātva, avirati, kaṣhāy, yogye āsravake bhed hain; unhen bāhyarūp to mānatā
1. samayasār gāthā 254 se 256 tathā samayasārake nimnalikhit kalash
sarvan sadaiv niyatan bhavati svakīyakarmodayānmaraṇajīvitaduḥkhasaukhyam.
agnānametadih yattu paraḥ parasya kuryātpumānamaraṇajīvitaduḥkhasaukhyam..168..
agnānametadadhigamya parātparasya pashyanti ye maraṇajīvitaduḥkhasaukhyam.
karmmāṇyahaṅkr̥utirasen chikīrṣhavaste mithyādr̥usho niyatamātmahano bhavanti..169..

Page 217 of 350
PDF/HTML Page 245 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 227
hai, parantu antaraṅg in bhāvoṅkī jātiko nahīn pahichānatā.
vahān̐ anya devādike sevanarūp gr̥uhītamithyātvako mithyātva jānatā hai, parantu anādi
agr̥uhītamithyātva hai use nahīn pahichānatā.
tathā bāhya tras-sthāvarakī hinsā tathā indriy-manake viṣhayommen pravr̥utti usako avirati
jānatā hai; hinsāmen pramād-pariṇati mūl hai aur viṣhayasevanamen abhilāṣhā mūl hai, usakā avalokan
nahīn karatā.
tathā bāhya krodhādi karanā usako kaṣhāy jānatā hai, abhiprāyamen rāg-dveṣh bas rahe
hain, unako nahīn pahichānatā.
tathā bāhya cheṣhṭā ho use yog jānatā hai, shaktibhūt yogoṅko nahīn jānatā.
is prakār āsravoṅkā svarūp anyathā jānatā hai.
tathā rāg-dveṣh-moharūp jo āsravabhāv hain, unakā to nāsh karanekī chintā nahīn aur
bāhyakriyā athavā bāhyanimitta miṭānekā upāy rakhatā hai; so unake miṭānese āsrav nahīn
miṭatā. dravyaliṅgī muni anya devādikakī sevā nahīn karatā, hinsā yā viṣhayommen nahīn pravartatā,
krodhādi nahīn karatā, man-vachan-kāyako rokatā hai; tathāpi usake mithyātvādi chāron āsrav pāye
jāte haĩn. tathā kapaṭase bhī ve kārya nahīn karatā hai, kapaṭase kare to graiveyakaparyanta kaise pahun̐che?
isaliye jo antaraṅg abhiprāyamen mithyātvādirūp rāgādibhāv hain ve hī āsrav haĩn.
unhen nahīn pahichānatā, isaliye isake āsravatattvakā bhī satya shraddhān nahīn hai.
bandhatattvakā anyathārūp
tathā bandhatattvamen jo ashubhabhāvonse narakādirūp pāpakā bandha ho use to burā jānatā
hai aur shubhabhāvonse dovādirūp puṇyakā bandha ho use bhalā jānatā hai. parantu sabhī jīvoṅke
duḥkh-sāmagrīmen dveṣh aur sukh-sāmagrīmen rāg pāyā jātā hai, so isake bhī rāg-dveṣh karanekā
shraddhān huā. jaisā is paryāy sambandhī sukh-duḥkh sāmagrīmen rāg-dveṣh karanā hai vaisā hī āgāmī
paryāy sambandhī sukh-duḥkh sāmagrīmen rāg-dveṣh karanā hai.
tathā shubh-ashubh bhāvonse puṇya-pāpakā visheṣh to aghātikarmommen hotā hai, parantu
aghātikarma ātmaguṇake ghātak nahīn haĩn. tathā shubh-ashubhabhāvommen ghātikarmoṅkā to nirantar bandha
hotā hai, ve sarva pāparūp hī hain aur vahī ātmaguṇake ghātak haĩn. isaliye ashuddha bhāvonse
karmabandha hotā hai, usamen bhalā-burā jānanā vahī mithyā shraddhān hai.
so aise shraddhānase bandhakā bhī use satya shraddhān nahīn hai.

Page 218 of 350
PDF/HTML Page 246 of 378
single page version

-
228 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
samvaratattvakā anyathāsvarūp
tathā samvaratattvamen ahinsādirūp shubhāsravabhāvoṅko jānatā hai. parantu ek hī kāraṇase
puṇyabandha bhī māne aur samvar bhī māne vah nahīn ho sakatā.
prashnaḥ muniyoṅke ek kālamen ek bhāv hotā hai, vahān̐ unake bandha bhī hotā hai
aur samvar-nirjarā bhī hote hain, so kis prakār hai?
samādhānaḥvah mishrarūp hai. kuchh vītarāg huā hai, kuchh sarāg rahā hai. jo ansh
vītarāg hue unase samvar hai aur jo ansh sarāg rahe unase bandha hai. so ek bhāvase to
do kārya banate hain, parantu ek prashasta rāgase hī puṇyāsrav bhī mānanā aur samvar-nirjarā bhī
mānanā so bhram hai. mishrabhāvamen bhī yah sarāgatā hai, yah vītarāgatā hai
aisī pahichān
samyagdr̥uṣhṭike hotī hai, isaliye avasheṣh sarāgatāko heyarūp shraddhā karatā hai. mithyādr̥uṣhṭike aisī
pahichān nahīn hai, isaliye sarāgabhāvamen samvarake bhramase prashastarāgarūp kāryoṅko upādeyarūp shraddhā
karatā hai.
tathā siddhāntamen gupti, samiti, dharma, anuprekṣhā, parīṣhahajay, chāritrainake dvārā samvar
hotā hai aisā kahā hai,1 so inakī bhī yathārtha shraddhā nahīn karatā.
kis prakār? so kahate hain :
guptiḥbāhya man-vachan-kāyakī cheṣhṭā miṭāye, pāp-chintavan na kare, maun dhāraṇ kare,
gamanādi na kare; use vah gupti mānatā hai. so yahān̐ to manamen bhakti ādirūp prashasta rāgase
nānā vikalpa hote hain, vachan-kāyakī cheṣhṭā svayanne rok rakhī hai; vahān̐ shubhapravr̥utti hai aur pravr̥uttimen
guptipanā banatā nahīn hai; isaliye vītarāgabhāv hone par jahān̐ man-vachan-kāyakī cheṣhṭā na ho
vahī sachchī gupti hai.
samitiḥtathā parajīvoṅkī rakṣhāke artha yatnāchār pravr̥utti usako samiti mānatā hai.
so hinsāke pariṇāmonse to pāp hotā hai aur rakṣhāke pariṇāmonse samvar kahoge to puṇyabandhakā
kāraṇ kaun ṭhaharegā? tathā eṣhaṇā samitimen doṣh ṭālatā hai vahān̐ rakṣhākā prayojan hai nahīn;
isaliye rakṣhāke hī artha samiti nahīn hai.
to samiti kaisī hotī hai? muniyoṅke kiñchit rāg hone par gamanādi kriyā hotī hai,
vahān̐ un kriyāommen ati āsaktatāke abhāvase pramādarūp pravr̥utti nahīn hotī. tathā anya
jīvoṅko duḥkhī karake apanā gamanādi prayojan nahīn sādhate, isaliye svayamev hī dayā palatī
hai. isaprakār sachchī samiti hai.
1. sa guptisamitidharmānuprekṣhāpariṣhahajayachāritraiḥ. (tattvārthasūtra 9-2)

Page 219 of 350
PDF/HTML Page 247 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 229
dharmaḥtathā bandhādikake bhayase athavā svarga-mokṣhakī ichchhāse krodhādi nahīn karate, parantu
vahān̐ krodhādi karanekā abhiprāy to miṭā nahīn hai. jaisekoī rājādikake bhayase athavā
mahantapaneke lobhase parastrīkā sevan nahīn karatā, to use tyāgī nahīn kahate. vaise hī yah
krodhādikakā tyāgī nahīn hai. to kaise tyāgī hotā hai? padārtha aniṣhṭa-iṣhṭa bhāsit honese
krodhādik hote hain; jab tattvagnānake abhyāsase koī iṣhṭa-aniṣhṭa bhāsit na ho, tab svayamev
hī krodhādik utpanna nahīn hote; tab sachchā dharma hotā hai.
anuprekṣhāḥtathā anityādi chintavanase sharīrādikako burā jān, hitakārī na jānakar
unase udās honā; usakā nām anuprekṣhā kahatā hai. so yah to jaise koī mitra thā tab
usase rāg thā aur pashchāt usake avaguṇ dekhakar udāsīn huā; usī prakār sharīrādikase
rāg thā, pashchāt anityādi avaguṇ avalokakar udāsīn huā; parantu aisī udāsīnatā to
dveṣharūp hai. apanā aur sharīrādikakā jahān̐
jaisā svabhāv hai vaisā pahichānakar, bhramako
miṭākar, bhalā jānakar rāg nahīn karanā aur burā jānakar dveṣh nahīn karanā; aisī sachchī
udāsīnatāke artha yathārtha anityatvādikakā chintavan karanā hī sachchī anuprekṣhā hai.
parīṣhahajayaḥtathā kṣhudhādik hone par unake nāshakā upāy nahīn karanā; use parīṣhah
sahanā kahatā hai. so upāy to nahīn kiyā aur antaraṅgamen kṣhudhādi aniṣhṭa sāmagrī milanepar
duḥkhī huā, rati ādikā kāraṇ milane par sukhī huā; to ve duḥkh-sukharūp pariṇām hain,
vahī ārtadhyān-raudradhyān haĩn. aise bhāvonse samvar kaise ho? isaliye duḥkhakā kāraṇ milane
par duḥkhī na ho aur sukhakā kāraṇ milane par sukhī na ho, gneyarūpase unakā jānanevālā
hī rahe; vahī sachchā parīṣhahajay hai.
chāritraḥtathā hinsādi sāvadyayogake tyāgako chāritra mānatā hai, vahān̐ mahāvratādirūp
shubhayogako upādeyapanese grāhya mānatā hai. parantu tattvārthasūtramen āsrav padārthakā nirūpaṇ karate
hue mahāvrat-aṇuvratako bhī āsravarūp kahā hai. ve upādey kaise hon? tathā āsrav to bandhakā
sādhak hai aur chāritra mokṣhakā sādhak hai; isaliye mahāvratādirūp āsravabhāvoṅko chāritrapanā
sambhav nahīn hotā; sakal kaṣhāyarahit jo udāsīnabhāv usīkā nām chāritra hai.
jo chāritramohake deshaghātī sparddhakoṅke udayase mahāmanda prashastarāg hotā hai, vah chāritrakā
mal hai. use chhūṭatā na jānakar usakā tyāg nahīn karate, sāvadyayogakā hī tyāg karate haĩn.
parantu jaise koī puruṣh kandamūlādi bahut doṣhavālī haritakāyakā tyāg karatā hai aur kitanī
hī haritakāyoṅkā bhakṣhaṇ karatā hai; parantu use dharma nahīn mānatā; usī prakār muni hinsādi
tīvrakaṣhāyarūp bhāvoṅkā tyāg karate hain aur kitane hī mandakaṣhāyarūp mahāvratādikā pālan karate
hain; parantu use mokṣhamārga nahīn mānate.

Page 220 of 350
PDF/HTML Page 248 of 378
single page version

-
230 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
prashnaḥyadi aisā hai to chāritrake terah bhedommen mahāvratādi kaise kahe hain?
samādhānaḥvah vyavahārachāritra kahā hai aur vyavahār nām upachārakā hai. so
mahāvratādi hone par hī vītarāgachāritra hotā haiaisā sambandha jānakar mahāvratādimen chāritrakā
upachār kiyā hai; nishchayase niḥkaṣhāyabhāv hai, vahī sachchā chāritra hai.
is prakār samvarake kāraṇoṅko anyathā jānate hue samvarakā sachchā shraddhānī nahīn hotā.
nirjarātattvakā anyathārūp
tathā yah anashanādi tapase nirjarā mānatā hai, parantu keval bāhya tap hī karanese to
nirjarā hotī nahīn hai. bāhya tap to shuddhopayog barḥāneke artha karate haĩn. shuddhopayog nirjarākā
kāraṇ hai, isaliye upachārase tapako bhī nirjarākā kāraṇ kahā hai. yadi bāhya duḥkh sahanā
hī nirjarākā kāraṇ ho to tiryañchādi bhī bhūkh-tr̥uṣhādi sahate haĩn.
tab vah kahatā haive to parādhīnatāse sahate hain; svādhīnatāse dharmabuddhipūrvak
upavāsādirūp tap kare usake nirjarā hotī hai.
samādhānaḥdharmabuddhise bāhya upavāsādi to kiye; aur vahān̐ upayog ashubh, shubh,
shuddharūp jaisā pariṇamit ho vaisā pariṇamo. yadi bahut upavāsādi karanese bahut nirjarā ho, thoṛe
karanese thoṛī nirjarā ho
aisā niyam ṭhahare; tab to upavāsādik hī mukhya nirjarākā kāraṇ
ṭhaharegā; so to banatā nahī̃n. pariṇām duṣhṭa hone par upavāsādikase nirjarā kaise sambhav hai?
yadi aisā kahen ki jaisā ashubh, shubh, shuddharūp upayog pariṇamit ho usake anusār
bandha-nirjarā hai; to upavāsādi tap mukhya nirjarākā kāraṇ kaise rahā? ashubhshubhapariṇām
bandhake kāraṇ ṭhahare, shuddhapariṇām nirjarāke kāraṇ ṭhahare.
prashnaḥtattvārthasūtramen ‘‘tapasā nirjarā cha’’ (9-3) aisā kaise kahā hai?
samādhānaḥshāstramen ‘‘ichchhānirodhastapaḥ’’1 aisā kahā hai; ichchhāko rokanā isakā nām
tap hai. so shubh-ashubh ichchhā miṭane par upayog shuddha ho vahān̐ nirjarā hai. isaliye tapase
nirjarā kahī hai.
yahān̐ kahatā haiāhārādirūp ashubhakī to ichchhā dūr hone par hī tap hotā hai;
parantu upavāsādik va prāyashchittādik shubhakārya hain inakī ichchhā to rahatī hai?
1. dhavalā pustak 13, khaṇḍa 5, bhāg 4, sūtra 26, pr̥uṣhṭha 54

Page 221 of 350
PDF/HTML Page 249 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 231
samādhānaḥgnānījanoṅko upavāsādikakī ichchhā nahīn hai, ek shuddhopayogakī ichchhā hai;
upavāsādi karanese shuddhopayog barḥatā hai, isaliye upavāsādi karate haĩn. tathā yadi upavāsādikase
sharīr yā pariṇāmoṅkī shithilatāke kāraṇ shuddhopayogako shithil hotā jānen to vahān̐ āhārādik
grahaṇ karate haĩn. yadi upavāsādikase hī siddhi ho to ajitanāth ādi teīs tīrthaṅkar dīkṣhā
lekar do upavās hī kyon dhāraṇ karate? unakī to shakti bhī bahut thī. parantu jaise pariṇām
hue vaise bāhyasādhan dvārā ek vītarāg shuddhopayogakā abhyās kiyā.
prashnaḥyadi aisā hai to anashanādikako tap sañgnā kaise huī?
samādhānaḥunhen bāhya tap kahā hai. so bāhyakā artha yah hai ki ‘bāharase auroṅko
dikhāī de ki yah tapasvī hai’; parantu āp to phal jaise antaraṅg pariṇām hogen vaisā hī
pāyegā, kyoṅki pariṇāmashūnya sharīrakī kriyā phaladātā nahīn hai.
yahān̐ phi ra prashna hai ki shāstramen to akām-nirjarā kahī hai. vahān̐ binā ichchhāke bhūkh-
pyās ādi sahanese nirjarā hotī hai; to phi ra upavāsādi dvārā kaṣhṭa sahanese kaise nirjarā na
ho?
samādhānaḥakām-nirjarāmen bhī bāhya nimitta to binā ichchhāke bhūkh-pyāsakā sahan
karanā huā hai aur vahān̐ mandakaṣhāyarūp bhāv ho; to pāpakī nirjarā hotī hai, devādi puṇyakā
bandha hotā hai. parantu yadi tīvrakaṣhāy hone par bhī kaṣhṭa sahanese puṇyabandha hotā ho to sarva
tiryañchādik dev hī hon, so banatā nahīn hai. usī prakār ichchhāpūrvak upavāsādi karanese vahān̐
bhūkh-pyāsādi kaṣhṭa sahate hain, so yah bāhya nimitta hai; parantu vahān̐ jaisā pariṇām ho vaisā phal
pātā hai. jaise annako prāṇ kahā usī prakāra. tathā isaprakār bāhyasādhan honese antaraṅg tap
kī vr̥uddhi hotī hai, isaliye upachārase inako tap kahā hai; parantu yadi bāhya tap to kare aur
antaraṅg tap na ho to upachārase bhī use tapasañgnā nahīn hai. kahā bhī haiḥ
kaṣhāyaviṣhayāhāro tyāgo yatra vidhīyate.
upavāsaḥ sa vigneyaḥ sheṣhan laṅghanakan viduḥ..
jahān̐ kaṣhāy-viṣhay aur āhārakā tyāg kiyā jātā hai use upavās jānanā, sheṣhako
shrīguru laṅghan kahate haĩn.
yahān̐ kahegāyadi aisā hai to ham upavāsādi nahīn kareṅge?
usase kahate hainupadesh to ūn̐chā charḥaneko diyā jātā hai; tū ulṭā nīche giregā

Page 222 of 350
PDF/HTML Page 250 of 378
single page version

-
232 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
to ham kyā kareṅge? yadi tū mānādikase upavāsādi karatā hai to kar yā mat kar; kuchh
siddhi nahīn hai aur yadi dharmabuddhise āhārādikakā anurāg chhoṛatā hai to jitanā rāg chhūṭā
utanā hī chhūṭā; parantu isīko tap jānakar isase nirjarā mānakar santuṣhṭa mat ho.
tathā antaraṅg tapommen prāyashchitta, vinay, vaiyāvr̥utya, svādhyāy, tyāg aur dhyānarūp jo
kriyāen̐unamen bāhya pravartan use to bāhyatapavat hī jānanā. jaise anashanādi bāhya kriyā
hain usī prakār yah bhī bāhya kriyā hain; isaliye prāyashchittādi bāhyasādhan antaraṅg tap nahīn
haĩn. aisā bāhya pravartan hone par jo antaraṅg pariṇāmoṅkī shuddhatā ho usakā nām antaraṅg
tap jānanā.
vahān̐ bhī itanā visheṣh hai ki bahut shuddhatā hone par shuddhopayogarūp pariṇati hotī
hai vahān̐ to nirjarā hī hai; bandha nahīn hotā aur alpa shuddhatā hone par shubhopayogakā bhī
ansh rahatā hai; isaliye jitanī shuddhatā huī usase to nirjarā hai aur jitanā shubhabhāv hai
usase bandha hai. aisā mishrabhāv yugapat hotā hai; vahān̐ bandha aur nirjarā donon hote haĩn.
yahān̐ koī kahe ki shubhabhāvonse pāpakī nirjarā hotī hai, puṇyakā bandha hotā hai; parantu
shuddhabhāvonse donoṅkī nirjarā hotī haiaisā kyon nahīn kahate?
uttar :mokṣhamārgamen sthitikā to ghaṭanā sabhī prakr̥itiyoṅkā hotā hai; vahān̐ puṇya-pāpakā
visheṣh hai hī nahīn aur anubhāgakā ghaṭanā puṇyaprakr̥itiyommen shuddhopayog se bhī nahīn hotā.
ūpar-ūpar puṇyaprakr̥itiyoṅke anubhāgakā tīvra bandha-uday hotā hai aur pāpaprakr̥itiyoṅke paramāṇu
palaṭakar shubhaprakr̥itirūp hote hain
aisā saṅkramaṇ shubh tathā shuddha donon bhāv hone par hotā
hai; isaliye pūrvokta niyam sambhav nahīn hai, vishuddhatāhīke anusār niyam sambhav hai.
dekho, chaturtha guṇasthānavālā shāstrābhyās, ātmachintavan ādi kārya karevahān̐ bhī
nirjarā nahīn, bandha bhī bahut hotā hai. aur pañcham guṇasthānavālā upavāsādi yā prāyashchittādi
tap kare us kālamen bhī usake nirjarā thoṛī hotī hai. aur chhaṭhaven guṇasthānavālā āhār-
vihārādi kriyā kare us kālamen bhī usake nirjarā bahut hotī hai, tathā bandha usase bhī thoṛā
hotā hai.
isaliye bāhya pravr̥uttike anusār nirjarā nahīn hai, antaraṅg kaṣhāyashakti ghaṭanese vishuddhatā
hone par nirjarā hotī hai. so isake pragaṭ svarūpakā āge nirūpaṇ kareṅge vahān̐se jānanā.
is prakār anashanādi kriyāko tapasañgnā upachārase jānanā. isīse ise vyavahār-tap

Page 223 of 350
PDF/HTML Page 251 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 233
kahā hai. vyavahār aur upachārakā ek artha hai. tathā aise sādhanase jo vītarāgabhāvarūp
vishuddhatā ho vah sachchā tap nirjarākā kāraṇ jānanā.
yahān̐ dr̥uṣhṭānta haijaise dhanako va annako prāṇ kahā hai. so dhanase anna lākar, usakā
bhakṣhaṇ karake prāṇoṅkā poṣhaṇ kiyā jātā hai; isaliye upachārase dhan aur annako prāṇ kahā
hai. koī indriyādik prāṇoṅko na jāne aur inhīṅko prāṇ jānakar saṅgrah kare to maraṇako
hī prāpta hogā. usī prakār anashanādiko tathā prāyashchittako tap kahā hai, kyoṅki anashanādi
sādhanase prāyashchittādirūp pravartan karake vītarāgabhāvarūp satya tapakā poṣhaṇ kiyā jātā hai;
isaliye upachārase anashanādiko tathā prāyashchittādiko tap kahā hai. koī vītarāgabhāvarūp tapako
na jāne aur inhīṅko tap jānakar saṅgrah kare to sansāramen hī bhramaṇ karegā.
bahut kyā, itanā samajh lenā ki nishchayadharma to vītarāgabhāv hai, anya nānā visheṣh
bāhyasādhanakī apekṣhā upachārase kiye hain, unako vyavahāramātra dharmasañgnā jānanā. is rahasyako
nahīn jānatā, isaliye usake nirjarākā sachchā shraddhān nahīn hai.
mokṣhatattvakā anyathārūp
tathā siddha honā use mokṣha mānatā hai. vahān̐ janma-maraṇ-rog-kleshādi duḥkh dūr hue,
anantagnān dvārā lokālokakā jānanā huā, trilokapūjyapanā huā,ityādi rūpase usakī mahimā
jānatā hai. so sarva jīvoṅke duḥkh dūr karanekī, gney jānanekī, tathā pūjya honekī ichchhā hai.
yadi inhīṅke artha mokṣhakī ichchhā kī to isake anya jīvoṅke shraddhānase kyā visheṣhatā huī?
tathā isake aisā bhī abhiprāy hai ki svargamen sukh hai usase anantagunā sukh mokṣhamen
hai. so is guṇākāramen vah svarga-mokṣhasukhakī ek jāti jānatā hai. vahān̐ svargamen to viṣhayādik
sāmagrījanit sukh hotā hai, usakī jāti ise bhāsit hotī hai; parantu mokṣhamen viṣhayādik sāmagrī
hai nahīn, so vahān̐ke sukhakī jāti ise bhāsit to nahīn hotī; parantu mahān puruṣh svargase bhī
mokṣhako uttam kahate hain, isaliye yah bhī uttam hī mānatā hai. jaise
koī gāyanakā svarūp
na pahichāne; parantu sabhāke sarva log sarāhanā karate hain, isalie āp bhī sarāhanā karatā
hai. usī prakār yah mokṣhako uttam mānatā hai.
yahān̐ vah kahatā haishāstramen bhī to indrādikase anantagunā sukh siddhoṅke prarūpit
kiyā hai?
uttaraḥjaise tīrthaṅkarake sharīrakī prabhāko sūryaprabhāse koṭigunī kahī, vahān̐ unakī ek
jāti nahīn hai; parantu lokamen sūryaprabhākī mahimā hai, usase bhī adhik mahimā batalāneke liye

Page 224 of 350
PDF/HTML Page 252 of 378
single page version

-
234 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
upamālaṅkār karate haĩn. usī prakār siddhasukhako indrādisukhase anantagunā kahā hai, vahān̐ unakī
ek jāti nahīn hai; parantu lokamen indrādisukhakī mahimā hai, usase bahut mahimā batalāneke liye
upamālaṅkār karate haĩn.
phi ra prashna hai ki vah siddhasukh aur indrādisukhakī ek jāti jānatā haiaisā nishchay
tumane kaise kiyā?
samādhānaḥjis dharmasādhanakā phal svarga mānatā hai, us dharmasādhanakā hī phal mokṣha
mānatā hai. koī jīv indrādi pad prāpta kare, koī mokṣha prāpta kare, vahān̐ un donoṅko ek jātike
dharmakā phal huā mānatā hai. aisā to mānatā hai ki jisake sādhan thoṛā hotā hai vah indrādi
pad prāpta karatā hai, jisake sampūrṇa sādhan ho vah mokṣha prāpta karatā hai; parantu vahān̐ dharmakī jāti
ek jānatā hai. so jo kāraṇakī ek jāti jāne, use kāryakī bhī ek jātikā shraddhān
avashya ho; kyoṅki kāraṇavisheṣh hone par hī kāryavisheṣh hotā hai. isaliye hamane yah nishchay
kiyā ki usake abhiprāyamen indrādisukh aur siddhasukhakī ek jātikā shraddhān hai.
tathā karmanimittase ātmāke aupādhik bhāv the, unakā abhāv hone par āp
shuddhabhāvarūp keval ātmā huā. jaiseparamāṇu skandhase pr̥uthak hone par shuddha hotā hai, usī
prakār yah karmādikase bhinna hokar shuddha hotā hai. visheṣh itanā ki vah donon avasthāmen
duḥkhī-sukhī nahīn hai; parantu ātmā ashuddha avasthāmen duḥkhī thā, ab usakā abhāv honese
nirākul lakṣhaṇ anantasukhakī prāpti huī.
tathā indrādikake jo sukh hai vah kaṣhāyabhāvonse ākulatārūp hai, so vah paramārthase
duḥkh hī hai; isaliye usakī aur isakī ek jāti nahīn hai. tathā svargasukhakā kāraṇ
prashastarāg hai aur mokṣhasukhakā kāraṇ vītarāgabhāv hai; isaliye kāraṇamen bhī visheṣh hai; parantu
aisā bhāv ise bhāsit nahīn hotā.
isaliye mokṣhakā bhī isako sachchā shraddhān nahīn hai.
is prakār isake sachchā tattvashraddhān nahīn hai. isaliye samayasāramen
1 kahā hai ki abhavyako
tattvashraddhān hone par bhī mithyādarshan hī rahatā hai. tathā pravachanasāramen kahā hai ki ātmagnānashūnya
tattvārthashraddhān kāryakārī nahīn hai.
tathā vyavahāradr̥uṣhṭise samyagdarshanake āṭh aṅg kahe hain unako yah pālatā hai, pachchīs
1. gāthā 276277 kī ātmakhyāti ṭīkā

Page 225 of 350
PDF/HTML Page 253 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 235
doṣh kahe hain unako ṭālatā hai, samvegādik guṇ kahe hain unako dhāraṇ karatā hai; parantu jaise
bīj boe binā khetake sab sādhan karane par bhī anna nahīn hotā; usī prakār sachchā tattvashraddhān
hue binā samyaktva nahīn hotā. pañchāstikāy vyākhyāmen jahān̐ antamen vyavahārābhāsavālekā varṇan
kiyā vahān̐ aisā hī kathan kiyā hai.
isaprakār isako samyagdarshanake artha sādhan karane par bhī samyagdarshan nahīn hotā.
samyaggnānakā anyathārūp
ab, shāstramen samyaggnānake artha shāstrābhyās karanese samyaggnān honā kahā hai; isaliye
yah shāstrābhyāsamen tatpar rahatā hai. vahān̐ sīkhanā, sikhānā, yād karanā, bān̐chanā, parḥanā ādi
kriyāommen to upayogako ramātā hai; parantu usake prayojan par dr̥uṣhṭi nahīn hai. is upadeshamen
mujhe kāryakārī kyā hai, so abhiprāy nahīn hai; svayam shāstrābhyās karake auroṅko sambodhan denekā
abhiprāy rakhatā hai, aur bahutase jīv upadesh mānen vahān̐ santuṣhṭa hotā hai; parantu gnānābhyās
to apane liye kiyā jātā hai aur avasar pākar parakā bhī bhalā hotā ho to parakā
bhī bhalā kare. tathā koī upadesh na sune to mat suno
svayam kyon viṣhād kare? shāstrārthakā
bhāv jānakar apanā bhalā karanā.
tathā shāstrābhyāsamen bhī kitane hī to vyākaraṇ, nyāy, kāvya ādi shāstroṅkā bahut
abhyās karate hain, parantu ve to lokamen pāṇḍitya pragaṭ karaneke kāraṇ hain, unamen ātmahitakā
nirūpaṇ to hai nahī̃n. inakā to prayojan itanā hī hai ki apanī buddhi bahut ho to thoṛā
bahut inakā abhyās karake pashchāt ātmahitake sādhak shāstroṅkā abhyās karanā. yadi buddhi
thoṛī ho to ātmahitake sādhak sugam shāstroṅkā hī abhyās kare. aisā nahīn karanā ki
vyākaraṇādikā hī abhyās karate-karate āyu pūrṇa ho jāye aur tattvagnānakī prāpti na bane.
yahān̐ koī kaheaisā hai to vyākaraṇādikā abhyās nahīn karanā chāhiye?
usase kahate hain ki unake abhyāsake binā mahān granthoṅkā artha khulatā nahīn hai, isaliye
unakā bhī abhyās karanā yogya hai.
phi ra prashna hai kimahān grantha aise kyon banāye jinakā artha vyākaraṇādike binā na
khule? bhāṣhā dvārā sugamarūp hitopadesh kyon nahīn likhā? unake kuchh prayojan to thā nahīn?
samādhānaḥbhāṣhāmen bhī prākr̥it, sanskr̥itādikake hī shabda hain; parantu apabhransh sahit haĩn.
tathā desh-deshamen bhāṣhā anya-anya prakār hai, to mahant puruṣh shāstrommen apabhransh shabda kaise

Page 226 of 350
PDF/HTML Page 254 of 378
single page version

-
236 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
likhate? bālak totalā bole, parantu baṛe to nahīn bolate. tathā ek deshakī bhāṣhārūp shāstra
dūsare deshamen jāye, to vahān̐ usakā artha kaise bhāsit hogā? isaliye prākr̥it, sanskr̥itādi shuddha
shabdarūp grantha rache haĩn.
tathā vyākaraṇake binā shabdakā artha yathāvat bhāsit nahīn hotā; nyāyake binā lakṣhaṇ,
parīkṣhā ādi yathāvat nahīn ho sakateityādi. vachan dvārā vastuke svarūpakā nirṇay
vyākaraṇādi binā bhalī-bhān̐ti na hotā jānakar unakī āmnāy anusār kathan kiyā hai.
bhāṣhāmen bhī unakī thoṛī-bahut āmnāy āne par hī upadesh ho sakatā hai; parantu bahut āmnāyase
bhalī-bhān̐ti nirṇay ho sakatā hai.
phi ra kahoge ki aisā hai to ab bhāṣhārūp grantha kisaliye banāte hain ?
samādhānaḥ
kāladoṣhase jīvoṅkī mandabuddhi jānakar kinhīn jīvoṅke jitanā gnān hogā
utanā hī hogāaisā vichārakar bhāṣhāgrantha rachate hainisaliye jo jīv vyākaraṇādikā
abhyās na kar saken unhen aise granthon dvārā hī abhyās karanā.
tathā jo jīv shabdoṅkī nānā yuktiyonsahit artha karaneke liye hī vyākaraṇakā avagāhan
karate hain, vādādi karake mahant honeke liye nyāyakā avagāhan karate hain aur chaturāī pragaṭ
karaneke liye kāvyakā avagāhan karate hain,
ityādi laukik prayojanasahit inakā abhyās
karate hain ve dharmātmā nahīn haĩn. inakā ban sake utanā thoṛā-bahut abhyās karake ātmahitake
artha jo tattvādikakā nirṇay karate hain vahī dharmātmā
paṇḍit jānanā.
tathā kitane hī jīv puṇya-pāpādik phalake nirūpak purāṇādik shāstroṅkā; puṇya-
pāpakriyāke nirūpak āchārādi shāstroṅkā, tathā guṇasthānmārgaṇā, karmaprakr̥iti, trilokādike
nirūpak karaṇānuyogake shāstroṅkā abhyās karate hain, parantu yadi āp inakā prayojan nahīn
vichārate, tab to tote jaisā hī parḥanā huā aur yadi inakā prayojan vichārate hain to vahān̐
pāpako burā jānanā, puṇyako bhalā jānanā, guṇasthānādikakā svarūp jān lenā, tathā jitanā
inakā abhyās kareṅge utanā hamārā bhalā hai,
ityādi prayojanakā vichār kiyā hai; so isase
itanā to hogā ki narakādi nahīn hoṅge, svargādik hoṅge; parantu mokṣhamārgakī to prāpti hogī
nahī̃n.
pratham sachchā tattvagnān ho; vahān̐ phi ra puṇya-pāpake phalako sansār jāne, shuddhapayogase
mokṣha māne, guṇasthānādirūp jīvakā vyavahāranirūpaṇ jāne; ityādi jyoṅkā tyon shraddhān karatā
huā inakā abhyās kare to samyaggnān ho.

Page 227 of 350
PDF/HTML Page 255 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 237
so tattvagnānake kāraṇ adhyātmarūp dravyānuyogake shāstra hain aur kitane hī jīv un
shāstroṅkā bhī abhyās karate hain; parantu vahān̐ jaisā likhā hai vaisā nirṇay svayam karake āpako
āparūp, parako pararūp aur āsravādikā āsravādirūp shraddhān nahīn karate. mukhase to yathāvat
nirūpaṇ aisā bhī karen jisake upedashase anya jīv samyagdr̥uṣhṭi ho jāyẽn. parantu jaise koī
laṛakā strīkā svāṅg banākar aisā gānā gāye jise sunakar anya puruṣh-strī kāmarūp ho jāyen;
parantu vah to jaisā sīkhā vaisā kahatā hai, use kuchh bhāv bhāsit nahīn hotā, isaliye svayam
kāmāsakta nahīn hotā. usī prakār yah jaisā likhā hai vaise upadesh detā hai; parantu svayam
anubhav nahīn karatā. yadi svayaṅko shraddhān huā hotā to anya tattvakā ansh anya tattvamen
na milātā; parantu isakā ṭhikānā nahīn hai, isaliye samyaggnān nahīn hotā.
is prakār yah gyārah aṅg tak parḥe, tathāpi siddhi nahīn hotī. so samayasārādimen
mithyādr̥uṣhṭiko gyārah aṅgoṅkā gnān honā likhā hai.
yahān̐ koī kahe ki gnān to itanā hotā hai; parantu jaisā abhavyasenako shraddhānarahit
gnān huā vaisā hotā hai?
samādhānaḥvah to pāpī thā, jise hinsādikī pravr̥uttikā bhay nahīn thā. parantu jo
jīv graiveyak ādimen jātā hai usake aisā gnān hotā hai; vah to shraddhānarahit nahīn hai.
usake to aisā bhī shraddhān hai ki yah grantha sachche hain, parantu tattvashraddhān sachchā nahīn huā.
samayasāramen ek hī jīvake dharmakā shraddhān, gyārah aṅgakā gnān aur mahāvratādikā pālan karanā
likhā hai. pravachanasāramen aisā likhā hai ki āgamagnān aisā huā jisake dvārā sarva padārthoṅko
hastāmalakavat jānatā hai. yah bhī jānatā hai ki inakā jānanevālā main hūn̐; parantu main gnānasvarūp
hūn̐ is prakār svayaṅko paradravyase bhinna keval chaitanyadravya anubhav nahīn karatā. isaliye
ātmagnānashūnya āgamagnān bhī kāryakārī nahīn hai.
is prakār yah samyaggnānake artha jainashāstroṅkā abhyās karatā hai, tathāpi isake
samyaggnān nahīn hai.
samyakchāritrakā anyathārūp
tathā inake samyakchāritrake artha kaisī pravr̥utti hai so kahate hainḥ
bāhya kriyā par to inakī dr̥uṣhṭi hai aur pariṇām sudharane-bigaṛanekā vichār nahīn hai.
aur yadi pariṇāmoṅkā bhī vichār ho to jaise apane pariṇām hote dikhāī den unhīn par dr̥uṣhṭi
rahatī hai, parantu un pariṇāmoṅkī paramparākā vichār karane par abhiprāyamen jo vāsanā hai usakā

Page 228 of 350
PDF/HTML Page 256 of 378
single page version

-
238 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
vichār nahīn karate. aur phal lagatā hai so abhiprāyamen jo vāsanā hai usakā lagatā hai.
isakā visheṣh vyākhyān āge kareṅge. vahān̐ svarūp bhalībhān̐ti bhāsit hogā.
aisī pahichānake binā bāhya ācharaṇakā hī udyam hai.
vahān̐ kitane hī jīv to kulakramase athavā dekhā-dekhī yā krodh, mān, māyā, lobhādikase
ācharaṇ karate hain; unake to dharmabuddhi hī nahīn hai, samyakchāritra kahān̐se ho? un jīvommen
koī to bhole hain va koī kaṣhāyī hain; so agnānabhāv va kaṣhāy hone par samyakchāritra nahīn
hotā.
tathā kitane hī jīv aisā mānate hain ki jānanemen kyā hai, kuchh kareṅge to phal lagegā.
aisā vichārakar vrat-tap ādi kriyāke hī udyamī rahate hain aur tattvagnānakā upāy nahīn karate.
so tattvagnānake binā mahāvratādikā ācharaṇ bhī mithyāchāritra hī nām pātā hai aur tattvagnān
hone par kuchh bhī vratādik nahīn hain tathāpi asanyatasamyagdr̥uṣhṭi nām pātā hai. isaliye pahale
tattvagnānakā upāy karanā, pashchāt kaṣhāy ghaṭāneke liye bāhyasādhan karanā. yahī yogīndradevakr̥ut
shrāvakāchāramen
1 kahā haiḥ
‘‘dansaṇabhūmih bāhirā, jiy vayarukkha ṇa hunti.’’
arthaḥis samyagdarshan bhūmikā binā he jīv! vratarūpī vr̥ukṣha nahīn hote, arthāt jin
jīvoṅke tattvagnān nahīn hai ve yathārtha ācharaṇ nahīn ācharate.
vahī visheṣh batalāte hain :
kitane hī jīv pahale to baṛī pratignā dhāraṇ kar baiṭhate hain; parantu antaraṅgamen viṣhay-
kaṣhāy vāsanā miṭī nahīn hai, isaliye jaise-taise pratignā pūrī karanā chāhate haĩn. vahān̐ us pratignāse
pariṇām duḥkhī hote haĩn. jaise
koī bahut upavās kar baiṭhatā hai aur pashchāt pīṛāse duḥkhī
huā rogīkī bhān̐ti kāl gam̐vātā hai, dharma sādhan nahīn karatā; to pratham hī sadhatī jāne utanī
hī pratignā kyon na le? duḥkhī honemen ārtadhyān ho, usakā phal achchhā kaise lagegā? athavā
us pratignākā duḥkh nahīn sahā jātā tab usake badale viṣhay-poṣhaṇake liye anya upāy karatā
hai. jaise
tr̥uṣhā lage tab pānī to na piye aur anya shītal upachār anek prakār kare,
va ghr̥ut to chhoṛe aur anya snigdha vastukā upāy karake bhakṣhaṇ kare.isīprakār anya
jānanā.
1. sāvayadhamma, dohā 57

Page 229 of 350
PDF/HTML Page 257 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 239
yadi parīṣhah nahīn sahe jāte the, viṣhay-vāsanā nahīn chhūṭī thī; to aisī pratignā kisaliye
kī? sugam viṣhay chhoṛakar pashchāt viṣham viṣhayoṅkā upāy karanā paṛe aisā kārya kyon kare?
vahān̐ to ulaṭā rāgabhāv tīvra hotā hai.
athavā pratignāmen duḥkh ho tab pariṇām lagāneke liye koī ālamban vichāratā hai.
jaiseupavās karake phi ra krīḍā karatā hai, kitane hī pāpī juā ādi kuvyasanommen lag
jāte hain athavā so rahanā chāhate haĩn. aisā jānate hain ki kisī prakār kāl pūrā karanā.
isīprakār anya pratignāmen jānanā.
athavā kitane hī pāpī aise bhī hain pahale pratignā karate hain, bādamen usase duḥkhī hon
tab pratignā chhoṛ dete haĩn. pratignā lenā-chheṛanā unako khelamātra hai; so pratignā bhaṅg karanekā
mahāpāp hai; isase to pratignā na lenā bhalā hai.
is prakār pahale to nirvichār hokar pratignā karate hain aur pashchāt aisī dashā hotī
hai.
jainadharmamen pratignā na lenekā daṇḍa to hai nahī̃n. jainadharmamen to aisā upadesh hai ki
pahale to tattvagnānī ho; phi ra usakā tyāg kar usakā doṣh pahichāne. tyāg karanemen jo
guṇ ho use jāne; phi ra apane pariṇāmoṅko ṭhīk kare; vartamān pariṇāmoṅke hī bharose pratignā
na kar baiṭhe; bhaviṣhyamen nirvāh hotā jāne to pratignā kare; tathā sharīrakī shakti va dravya, kṣhetra,
kāl, bhāvādikakā vichār kare.
is prakār vichār karake phi ra pratignā karanī. vah bhī
aisī karanī jisase pratignāke prati nirādarabhāv na ho, pariṇām charḥate rahẽn. aisī jainadharmakī
āmnāy hai.
yahān̐ koī kahe ki chāṇḍālādikane pratignā kī, unake itanā vichār kahān̐ hotā hai?
samādhānaḥ
maraṇaparyanta kaṣhṭa ho to ho, parantu pratignā nahīn chhoṛanāaisā vichār
karake ve pratignā karate hain; pratignāke prati nirādarapanā nahīn hotā.
aur samyagdr̥uṣhṭi jo pratignā karate hain so tattvagnānādipūrvak hī karate haĩn.
tathā jinake antaraṅg viraktatā nahīn aur bāhyapratignā dhāraṇ karate hain, ve pratignāke
pahale aur bādamen jisakī pratignā karen usamen ati āsakta hokar lagate haĩn. jaise upavāsake
dhāraṇe-pāraṇeke bhojanamen ati lobhī hokar gariṣhṭhādi bhojan karate hain, shīghratā bahut karate haĩn.
jaise
jalako rok rakhā thā, jab vah chhūṭā tabhī bahut pravāh chalane lagā; usī prakār pratignā

Page 230 of 350
PDF/HTML Page 258 of 378
single page version

-
240 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
dvārā viṣhayavr̥utti rok rakhī thī, antaraṅg āsakti barḥatī gaī aur pratignā pūrṇa hote hī atyanta
viṣhayavr̥utti hone lagī; so pratignāke kālamen viṣhayavāsanā miṭī nahīn, āge-pīchhe usake badale
adhik rāg kiyā; so phal to rāgabhāv miṭanese hogā. isaliye jitanī virakti huī ho
utanī pratignā karanā. mahāmuni bhī thoṛī pratignā karake phi ra āhārādimen uchhaṭi (kamī) karate
hain aur baṛī pratignā karate haĩn. to apanī shakti dekhakar karate haĩn. jisaprakār pariṇām
charḥate rahen vaisā karate haĩn. pramād bhī na ho aur ākulatā bhī utpanna na ho
aisī pravr̥utti
kāryakārī jānanā.
tathā jinakī dharma par dr̥uṣhṭi nahīn hai ve kabhī to baṛā dharma ācharate hain, kabhī adhik
svachchhanda hokar pravartate haĩn. jaisekisī dharmaparvamen to bahut upavāsādi karate hain, kisī
dharmaparvamen bārambār bhojanādi karate haĩn. yadi dharmabuddhi ho to yathāyogya sarva dharmaparvommen yogya
sanyamādi dhāraṇ karẽn. tathā kabhī to kisī dharmakāryamen bahut dhan kharcha karate hain aur kabhī
koī dharmakārya ā pahun̐chā ho tab bhī vahān̐ thoṛā bhī dhan kharcha nahīn karate. so dharmabuddhi
ho to yathāshakti yathāyogya sabhī dharmakāryomen dhan kharchate rahẽn.
isīprakār anya jānanā.
tathā jinake sachchā dharmasādhan nahīn hai ve koī kriyā to bahut baṛī aṅgīkār karate hain,
tathā koī hīn kriyā karate haĩn. jaisedhanādikakā to tyāg kiyā aur achchhā bhojan, achchhe
vastra ityādi viṣhayommen visheṣh pravartate haĩn. tathā koī jāmā pahinanā, strī-sevan karanā ityādi
kāryoṅkā to tyāg karake dharmātmāpanā pragaṭ karate hain; aur pashchāt khoṭe vyāpārādi kārya karate
hain, lokanindya pāpakriyāommen pravartate haĩn.
isīprakār koī kriyā ati uchcha tathā koī kriyā
ati nīchī karate haĩn. vahān̐ lokanindya hokar dharmakī han̐sī karāte hain ki dekho, amuk dharmātmā
aise kārya karatā hai. jaise koī puruṣh ek vastra to ati uttam pahine aur ek vastra ati
hīn pahine to han̐sī hī hotī hai; usī prakār yah bhī han̐sīko prāpta hotā hai.
sachche dharmakī to yah āmnāy hai ki jitane apane rāgādi dūr hue hon usake anusār
jis padamen jo dharmakriyā sambhav ho vah sab aṅgīkār kare. yadi alpa rāgādi miṭe hon
to nichale padamen hī pravartan kare; parantu uchchapad dhāraṇ karake nīchī kriyā na kare.
yahān̐ prashna hai ki strī-sevanādi tyāg ūparakī pratimāmen kahā hai; isaliye nichalī
avasthāvālā unakā tyāg kare yā nahīn?
samādhānaḥnichalī avasthāvālā unakā sarvathā tyāg nahīn kar sakatā, koī doṣh
lagatā hai, isaliye ūparakī pratimāmen tyāg kahā hai. nichalī avasthāmen jis prakārakā tyāg

Page 231 of 350
PDF/HTML Page 259 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 241
sambhav ho vaisā nichalī avasthāvālā bhī kare; parantu jis nichalī avasthāmen jo kārya sambhav
hī nahīn hai, usakā karanā to kaṣhāyabhāvonse hī hotā hai. jaise
koī saptavyasanakā sevan
karatā ho aur svastrīkā tyāg kare; to kaise ho sakatā hai? yadyapi svastrīkā tyāg karanā
dharma hai; tathāpi pahale saptavyasanakā tyāg ho, tabhī svastrīkā tyāg karanā yogya hai.
isī
prakār anya jānanā.
tathā sarva prakārase dharmako na jānatā hoaisā jīv dharmake aṅgako mukhya karake anya
dharmoṅko gauṇ karatā hai. jaisekoī jīv dayā-dharmako mukhya karake pūjāprabhāvanādi kāryakā
utthāpan karate hain; kitane hī pūjā-prabhāvanādi dharmako mukhya karake hinsādikakā bhay nahīn rakhate;
kitane hī tapakī mukhyatāse ārttadhyānādik karake bhī upavāsādi karate hain, tathā apaneko
tapasvī mānakar niḥshaṅk krodhit karate hain; kitane hī dānakī mukhyatāse bahut pāp karake bhī
dhan upārjan karake dān dete hain; kitane hī ārambha-tyāgakī mukhyatāse yāchanā ādi karate
hain;
1 ityādi prakārase kisī dharmako mukhya karake anya dharmako nahīn ginate tathā usake āshrayase
pāpakā ācharaṇ karate haĩn.
unakā yah kārya aisā huā jaise avivekī vyāpārīko kisī vyāpāramen naphe ke artha
anya prakārase bahut ṭoṭā paṛatā hai. chāhiye to aisā ki jaise vyāpārīkā prayojan naphā
hai, sarva vichār kar jaise naphā bahut ho vaisā kare; usī prakār gnānīkā prayojan vītarāgabhāv
hai, sarva vichār kar jaise vītarāgabhāv bahut ho vaisā kare, kyoṅki mūladharma vītarāgabhāv hai.
isīprakār avivekī jīv anyathā dharma aṅgīkār karate hain; unake to samyakchāritrakā
ābhās bhī nahīn hotā.
tathā kitane hī jīv aṇuvrat-mahāvratādirūp yathārtha ācharaṇ karate hainaur ācharaṇake
anusār hī pariṇām hain, koī māyā-lobhādikakā abhiprāy nahīn hai; unhen dharma jānakar mokṣhake
artha unakā sādhan karate hain, kinhīn svargādikake bhogoṅkī bhī ichchhā nahīn rakhate; parantu tattvagnān
pahale nahīn huā, isaliye āp to jānate hain ki main mokṣhakā sādhan kar rahā hūn̐; parantu jo
mokṣhakā sādhan hai use jānate bhī nahīn, keval svargādikakā hī sādhan karate haĩn. koī misarīko
amr̥ut jānakar bhakṣhaṇ kare to usase amr̥utakā guṇ to nahīn hotā; apanī pratītike anusār
phal nahīn hotā; phal to jaise sādhan kare vaisā hī lagatā hai.
1. yahān̐ pt.. ṭoḍaramalajīkī hastalikhit pratike hāsiyemen is prakār likhā hai‘ihān̐ snānādi shauchadharmmakā
kathan tathā laukik kārya āen̐ dharmma chhoṛi tahān̐ lagi jāy tinikā kathan likhanān hai.’

Page 232 of 350
PDF/HTML Page 260 of 378
single page version

-
242 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
shāstramen aisā kahā hai ki chāritramen ‘samyak’ pad hai; vah agnānapūrvak ācharaṇakī
nivr̥uttike artha hai; isaliye pratham tattvagnān ho aur pashchāt chāritra ho so samyakchāritra nām
pātā hai. jaise
koī kisān bīj to boye nahīn aur anya sādhan kare to anna prāpti
kaise ho? ghās-phū sa hī hogā; usī prakār agnānī tattvagnānakā to abhyās kare nahīn aur
anya sādhan kare to mokṣhaprāpti kaise ho? devapad ādi hī hoṅge.
vahān̐ kitane hī jīv to aise hain jo tattvādikake bhalī-bhān̐ti nām bhī nahīn jānate,
keval vratādikamen hī pravartate haĩn. kitane hī jīv aise hain jo pūrvokta prakār samyagdarshan-gnānakā
ayathārtha sādhan karake vratādimen pravartate haĩn. yadyapi ve vratādikakā yathārtha ācharaṇ karate hain
tathāpi yathārtha shraddhān-gnān binā sarva ācharaṇ mithyāchāritra hī hai.
yahī samayasār kalashamen kahā haiḥ
klishyantān svayamev duṣhkaratarairmokṣhonmukhaiḥ karmabhiḥ
klishyantān cha pare mahāvratatapobhāreṇ bhagnāshchiram
.
sākṣhānmokṣhamidan nirāmayapadan samvedyamānan svayam
gnānan gnānaguṇan binā kathamapi prāptun kṣhamante na hi
..142..
arthaḥmokṣhase parāḍmukh aise ati dustar pañchāgni tapanādi kāryon dvārā āp hī klesh
karate hain to karo; tathā anya kitane hī jīv mahāvrat aur tapake bhārase chirakālaparyanta kṣhīṇ
hote hue klesh karate hain to karo; parantu yah sākṣhāt mokṣhasvarūp sarvarogarahit pad, jo apane
āp anubhavamen āye aisā gnānasvabhāv, vah to gnānaguṇake binā anya kisī bhī prakārase
prāpta karanemen samartha nahīn hai.
tathā pañchāstikāyamen jahān̐ antamen vyavahārābhāsīkā kathan kiyā hai vahān̐ terah prakārakā
chāritra hone par bhī usakā mokṣhamārgamen niṣhedh kiyā hai.
tathā pravachanasāramen ātmagnānashūnya sanyamabhāvako akāryakārī kahā hai.
tathā ihīn granthommen va anya paramātmaprakāshādi shāstrommen is prayojanake liye jahān̐-tahān̐
nirūpaṇ hai.
isaliye pahale tattvagnān hone par hī ācharaṇ kāryakārī hai.
yahān̐ koī jāne ki bāhyamen to aṇuvrat-mahāvratādi sādhate hain? parantu antaraṅg pariṇām
nahīn hain aur svargādikakī vāñchhāse sādhate hain,so is prakār sādhanese pāpabandha hotā hai.