Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 19

 

Page 193 of 350
PDF/HTML Page 221 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 203
tathā vah tapashcharaṇ ko vr̥uthā klesh ṭhaharātā hai; so mokṣhamārgī hone par to sansārī
jīvonse ulṭī pariṇati chāhiye. sansāriyoṅko iṣhṭa-aniṣhṭa sāmagrīse rāg-dveṣh hotā hai, isake
rāg-dveṣh nahīn honā chāhiye. vahān̐ rāg chhoṛaneke artha iṣhṭa sāmagrī bhojanādikakā tyāgī hotā
hai, aur dveṣh chhoṛaneke artha aniṣhṭa sāmagrī anashanādiko aṅgīkār karatā hai. svādhīnarūpase
aisā sādhan ho to parādhīn iṣhṭa-aniṣhṭa sāmagrī milane par bhī rāg-dveṣh na ho, so honā to
aisā hī chāhiye; parantu tujhe anashanādise dveṣh huā, isaliye use klesh ṭhaharāyā. jab yah
klesh huā tab bhojan karanā sukh svayamev ṭhaharā aur vahān̐ rāg āyā; so aisī pariṇati
to sansāriyoṅke pāī hī jātī hai, tūne mokṣhamārgī hokar kyā kiyā?
yadi tū kahegākitane hī samyagdr̥uṣhṭi bhī tapashcharaṇ nahīn karate hain?
uttaraḥkāraṇ visheṣhase tap nahīn ho sakatā, parantu shraddhānamen tapako bhalā jānate
hain aur usake sādhanakā udyam rakhate haĩn. tujhe to shraddhān yah hai ki tap karanā klesh
hai, tathā tapakā tere udyam nahīn hai, isaliye tujhe samyagdr̥uṣhṭi kaise ho?
phi ra vah kahatā haishāstramen aisā kahā hai ki tap ādikā klesh karatā hai to
karo, gnān binā siddhi nahīn hai?
uttaraḥjo jīv tattvagnānase to parāṅmukh hain, tapase hī mokṣha mānate hain, unako aisā
upadesh diyā haitattvagnānake binā keval tapase hī mokṣhamārga nahīn hotā. tathā tattvagnān
hone par rāgādik miṭāneke artha tap karanekā to niṣhedh hai nahī̃n. yadi niṣhedh ho to
gaṇadharādik tap kisalie karen? isaliye apanī shakti-anusār tap karanā yogya hai.
tathā vah vratādikako bandhan mānatā hai; so svachchhandavr̥utti to agnān-avasthāmen thī hī,
gnān prāpta karane par to pariṇatiko rokatā hī hai. tathā us pariṇatiko rokaneke artha bāhya
hinsādik kāraṇoṅkā tyāgī avashya honā chāhiye.
phi ra vah kahatā haihamāre pariṇām to shuddha hain; bāhyatyāg nahīn kiyā to nahīn kiyā?
uttar :yadi yah hinsādi kārya tere pariṇām binā svayamev hote hon to ham aisā
mānẽn. aur yadi tū apane pariṇāmase kārya karatā hai to vahān̐ tere pariṇām shuddha kaise kahen?
viṣhay-sevanādi kriyā athavā pramādarūp gamanādi kriyā pariṇām binā kaise ho? vah kriyā
to svayam udyamī hokar tū karatā hai aur vahān̐ hinsādik hote hain unhen ginatā nahīn hai, pariṇām
shuddha mānatā hai. so aisī mānyatāse tere pariṇām ashuddha hī raheṅge.

Page 194 of 350
PDF/HTML Page 222 of 378
single page version

-
204 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
phi ra vah kahatā haipariṇāmoṅko roken, bāhya hinsādik bhī kam karen; parantu pratignā
karanemen bandhan hotā hai, isaliye pratignārūp vrat aṅgīkār nahīn karanā?
samādhān :jis kārya ko karanekī āshā rahe usakī pratignā nahīn lete. aur
āshā rahe usase rāg rahatā hai. us rāgabhāvase binā kārya kiye bhī aviratise karmabandha
hotā rahatā hai; isaliye pratignā avashya karane yogya hai. tathā kārya karanekā bandhan hue
binā pariṇām kaise rukeṅge? prayojan paṛane par tadrūp pariṇām hoṅge, tathā binā prayojan paṛe
usakī āshā rahatī hai; isaliye pratignā karanā yogya hai.
phi ra vah kahatā haina jāne kaisā uday āye aur bādamen pratignā bhaṅg ho, to
mahāpāp lagatā hai. isaliye prārabdhaanusār kārya bane so bano, pratignākā vikalpa nahīn
karanā?
samādhān :pratignā grahaṇ karate hue jisakā nirvāh hotā na jāne, vah pratignā to
na kare; pratignā lete hī yah abhiprāy rahe ki prayojan paṛane par chhoṛ dūn̐gā, to vah pratignā
kyā kāryakārī huī? pratignā grahaṇ karate hue to yah pariṇām hai ki maraṇānta hone par
bhī nahīn chhoḍūn̐gā, to aisī pratignā karanā yukta hī hai. binā pratignā kiye avirat sambandhī
bandha nahīn miṭatā.
tathā āgāmī udayake bhayase pratignā na lī jāye, to udayako vichāranese sarva hī
kartavyakā nāsh hotā hai. jaiseapaneko pachatā jāne utanā bhojan kare. kadāchit kisīko
bhojanase ajīrṇa huā ho, aur us bhayase bhojan karanā chhoṛ de to maraṇ hī hogā. usī
prakār apane se nirvāh hotā jāne utanī pratignā kare. kadāchit kisīke pratignāse bhraṣhṭapanā
huā ho aur us bhayase pratignā karanā chhoṛ de to asanyam hī hogā; isaliye jo ban
sake vah pratignā lenā yogya hai.
tathā prārabdha-anusār to kārya banatā hī hai, tū udyamī hokar bhojanādi kisaliye karatā
hai? yadi vahān̐ udyam karatā hai to tyāg karanekā bhī udyam karanā yogya hī hai. jab pratimāvat
terī dashā ho jāyegī tab ham prārabdha hī māneṅge, terā kartavya nahīn mānege. isaliye svachchhanda
honekī yukti kisaliye banātā hai? bane vah pratignā karake vrat dhāraṇ karanā yogya hī hai.
tathā vah pūjanādi kāryako shubhāsrav jānakar hey mānatā hai, so yah satya hī hai;
parantu yadi in kāryoṅko chhoṛakar shuddhopayogarūp ho to bhalā hī hai, aur viṣhay- kaṣhāyarūp
ashubharūp pravarte to apanā burā hī kiyā.

Page 195 of 350
PDF/HTML Page 223 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 205
shubhopayogase svargādi hon, athavā bhalī vāsanāse yā bhale nimittase karmake sthiti-anubhāg
ghaṭ jāyen to samyaktvādikī bhī prāpti ho jāye. aur ashubhopayogase narak-nigodādi hon,
athavā burī vāsanāse yā nimittase karmake sthiti-anubhāg barḥ jāyen to samyaktvādik mahā
durlabh ho jāyẽn.
tathā shubhopayog honese kaṣhāy manda hotī hai aur ashubhopayog honese tīvra hotī hai;
so mandakaṣhāyakā kārya chhoṛakar tīvrakaṣhāyakā kārya karanā to aisā hai jaise kaṛavī vastu na
khānā aur viṣh khānā. yo yah agnānatā hai.
phi ra vah kahatā haishāstramen shubh-ashubhako samān kahā hai, isaliye hamen to visheṣh
jānanā yogya nahīn hai?
samādhānaḥjo jīv shubhopayogako mokṣhakā kāraṇ mānakar upādey mānate hain aur
shuddhopayogako nahīn pahichānate, unhen shubh-ashubh donoṅko ashuddhatākī apekṣhā va bandhakāraṇakī
apekṣhā samān batalāyā hai.
tathā shubh-ashubhakā paraspar vichār karen to shubhabhāvommen kaṣhāy manda hotī hai, isaliye
bandha hīn hotā hai; ashubhabhāvommen kaṣhāy tīvra hotī hai, isaliye bandha bahut hotā hai. is
prakār vichār karane par ashubhakī apekṣhā siddhāntamen shubhako bhalā bhī kahā jātā hai. jaise
rog to thoṛā yā bahut burā hī hai, parantu bahut rogakī apekṣhā thoṛe rogako bhalā bhī kahate
haĩn.
isaliye shuddhopayog na ho, tab ashubhase chhūṭakar shubhamen pravartanā yogya hai; shubhako
chhoṛakar ashubhamen pravartanā yogya nahīn hai.
phi ra vah kahatā haikāmādik yā kṣhudhādik miṭānekī ashubharūp pravr̥utti to hue binā
rahatī nahīn hai, aur shubh pravr̥utti ichchhā karake karanī paṛatī hai; gnānīko ichchhā nahīn chāhiye,
isaliye shubhakā udyam nahīn karanā?
uttar :shubh pravr̥uttimen upayog laganese tathā usake nimittase virāgatā barḥanese
kāmādik hīn hote hain aur kṣhudhādikamen bhī saṅklesh thoṛā hotā hai. isaliye shubhopayogakā
abhyās karanā. udyam karane par bhī yadi kāmādik va kṣhudhādik pīṛit karate hain to unake
artha jisase thoṛā pāp lage vah karanā. parantu shubhopayogako chhoṛakar niḥshaṅk pāparūp pravartan
karanā to yogya nahīn hai.

Page 196 of 350
PDF/HTML Page 224 of 378
single page version

-
206 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
aur tū kahatā haignānīke ichchhā nahīn hai aur shubhopayog ichchhā karanese hotā hai;
so jis prakār koī puruṣh kiñchitmātra bhī apanā dhan denā nahīn chāhatā; parantu jahān̐ bahut
dhan jātā jāne vahān̐ apanī ichchhāse thoṛā dhan denekā upāy karatā hai; usī prakār gnānī
kiñchitmātra bhī kaṣhāyarūp kārya nahīn karanā chāhatā, parantu jahān̐ bahut kaṣhāyarūp ashubh- kārya
hotā jāne vahān̐ ichchhā karake alpa kaṣhāyarūp shubhakārya karanekā udyam karatā hai.
isaprakār yah bāt siddha huī ki jahān̐ shuddhopayog hotā jāne vahān̐ to shubh kāryakā
niṣhedh hī hai aur jahān̐ ashubhopayog hotā jāne vahān̐ shubhakā upāy karake aṅgīkār karanā
yogya hai.
isaprakār anek vyavahārakāryoṅkā utthāpan karake jo svachchhandapaneko sthāpit karatā hai,
usakā niṣhedh kiyā.
keval nishchayābhāsake avalambī jīvakī pravr̥utti
ab, usī keval nishchayāvalambī jīvakī pravr̥utti batalāte hainḥ
ek shuddhātmāko jānanese gnānī ho jāte hainanya kuchh bhī nahīn chāhiye; aisā jānakar
kabhī ekāntamen baiṭhakar dhyānamudrā dhāraṇ karake ‘main sarva karmopādhirahit siddhasamān ātmā hūn̐’
ityādi vichārase santuṣhṭa hotā hai; parantu yah visheṣhaṇ kis prakār sambhav haiaisā vichār
nahīn hai. athavā achal, akhaṇḍa, anupamādi visheṣhaṇ dvārā ātmāko dhyātā hai; so yah
visheṣhaṇ anya dravyommen bhī sambhavit haĩn. tathā yah visheṣhaṇ kis apekṣhāse hain so vichār nahīn
hai. tathā kadāchit sote-baiṭhate jis-tis avasthāmen aisā vichār rakhakar apaneko gnānī mānatā
hai.
tathā gnānīke āsrav-bandha nahīn hainaisā āgamamen kahā hai; isaliye kadāchit viṣhay-
kaṣhāyarūp hotā hai, vahān̐ bandha honekā bhay nahīn hai, svachchhanda huā rāgādirūp pravartatā hai.
so sva-parako jānanekā to chihna vairāgyabhāv hai. so samayasāramen kahā haiḥ
‘‘samyagdr̥uṣhṭerbhavati niyatan gnānavairāgyashaktiḥ1.’’
arthaḥsamyagdr̥uṣhṭike nishchayase gnān-vairāgyashakti hotī hai.
1. samyagdr̥uṣhṭerbhavati niyatan gnānavairāgyashaktiḥ, svan vastutvan kalayitumayan svānyarūpāptimuktyā.
yasmājgnātvā vyatikaramidan tattvataḥ svan paran cha, svasminnāste viramati parātsarvato rāgayogāt..
(samayasār kalash-136)

Page 197 of 350
PDF/HTML Page 225 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 207
phi ra kahā haiḥ
samyagdr̥uṣhṭiḥ svayamayamahan jātu bandho na me syā-
dityuttānotpulakavadanā rāgiṇo‘pyācharantu
.
ālambantān samitiparatān te yato‘dyāpi pāpā
ātmānātmāvagamavirahātsanti samyaktvashūnyāḥ
..137..
arthaḥsvayamev yah main samyagdr̥uṣhṭi hūn̐, mere kadāchit bandha nahīn haiis prakār ūn̐chā
phu lāyā hai mun̐h jinhonneaise rāgī vairāgyashakti rahit ācharaṇ karate hain to karo, tathā pān̐ch
samitikī sāvadhānīkā avalamban lete hain to lo; parantu ve gnānashakti binā āj bhī pāpī
hī haĩn. yah donon ātmā-anātmāke gnānarahitapanese samyaktvarahit hī haĩn.
phi ra pūchhate hainparako par jānā to paradravyommen rāgādi karanekā kyā prayojan rahā?
vahān̐ vah kahatā haimohake udayase rāgādik hote haĩn. pūrvakālamen bharatādik gnānī hue, unake
bhī viṣhay-kaṣhāyarūp kārya huā sunate haĩn.
uttaraḥgnānīke bhī mohake udayase rāgādik hote hain yah satya hai; parantu buddhipūrvak
rāgādik nahīn hote. usakā visheṣh varṇan āge kareṅge.
tathā jisake rāgādik honekā kuchh viṣhād nahīn hai, unake nāshakā upāy bhī nahīn
hai, usako rāgādik bure hainaisā shraddhān bhī nahīn sambhavit hotā. aur aise shraddhān binā
samyagdr̥uṣhṭi kaise ho sakatā hai? jīvājīvādi tattvoṅkā shraddhān karanekā prayojan to itanā hī
shraddhān hai.
tathā bharatādik samyagdr̥uṣhṭiyoṅke viṣhay-kaṣhāyoṅkī pravr̥utti jaise hotī hai vah bhī visheṣharūpase
āge kaheṅge. tū unake udāharaṇase svachchhanda hogā to tujhe tīvra āsrav-bandha hogā.
vahī kahā haiḥ
‘‘magnā gnānanayaiṣhiṇo‘pi yadatisvachchhandamandodyamāḥ.’’
arthaḥgnānanayakā avalokan karanevāle bhī jo svachchhanda mandaudyamī hote hain, ve sansāramen
ḍūbate haĩn.
1. magnāḥ karmanayāvalambanaparā gnānan na jānanti yan, magnā gnānanayaiṣhiṇo‘pi yadatisvachchhandamandodyamāḥ.
vishvasyopari te taranti satatan gnānan bhavantaḥ svayam, ye kurvanti na karma jātu na vashan yānti pramādasya cha..
(samayasār kalash111)

Page 198 of 350
PDF/HTML Page 226 of 378
single page version

-
208 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
aur bhī vahān̐ ‘‘gnānin karma na jātu kartumuchitan’’1 ityādi ka lashamen tathā ‘‘tathāpi
na nirargalan charitumiṣhyate gnāninaḥ’’2 ityādi klashamen svachchhandī honekā niṣhedh kiyā hai. binā
ichchhāke jo kārya ho vah karmabandhakā kāraṇ nahīn hai. abhiprāyase kartā hokar kare aur
gnātā rahe yah to banatā nahīn hai
ityādi nirūpaṇ kiyā hai.
isaliye rāgādikako bureahitakārī jānakar unake nāshake artha udyam rakhanā.
vahān̐ anukramase pahale tīvra rāgādi chhoṛaneke artha ashubh kārya chhoṛakar shubhamen laganā,
aur pashchāt manda rāgādi bhī chhoṛaneke artha shubhako chhoṛakar shuddhopayogarūp honā.
tathā kitane hī jīv ashubhamen klesh mānakar vyāpārādi kārya va strī-sevanādi kāryoṅko
bhī ghaṭāte hain, tathā shubhako hey jānakar shāstrābhyāsādi kāryommen nahīn pravartate hain, vītarāgabhāvarūp
shuddhopayogako prāpta hue nahīn hain; isalie ve jīv artha, kām, dharma, mokṣharūp puruṣhārthase rahit
hote hue ālasī
nirudyamī hote haĩn.
unakī nindā pañchāstikāy3kī vyākhyāmen kī hai. unake liye dr̥uṣhṭānta diyā hai ki jaise
bahut khīr-shakkar khākar puruṣh ālasī hotā hai va jaise vr̥ukṣha nirudyamī hain; vaise ve jīv ālasī
nirudyamī hue haĩn.
ab inase pūchhate hain ki tumane bāhya to shubh-ashubh kāryoṅko ghaṭāyā, parantu upayog
to binā ālambanake rahatā nahīn hai; to tumhārā upayog kahān̐ rahatā hai? so kaho.
yadi vah kahe ki ātmākā chintavan karatā hai, to shāstrādi dvārā anek prakārase ātmāke
vichārako to tumane vikalpa ṭhaharāyā, aur ātmākā koī visheṣhaṇ jānanemen bahut kāl lagatā
nahīn hai, bārambār ekarūp chintavanamen chhadmasthakā upayog lagatā nahīn hai, gaṇadharādikakā bhī upayog
isaprakār nahīn rah sakatā, isaliye ve bhī shāstrādi kāryommen pravartate hain, terā upayog gaṇadharādikase
bhī kaise shuddha huā mānen? isaliye terā kahanā pramāṇ nahīn hai.
jaise koī vyāpārādimen nirudyamī hokar niṭhallā jaise-taise kāl gam̐vātā hai; usīprakār
1. gnānin karma na jātu kartumuchitan kiñchittathāpyuchyate, bhuṅkṣhe hant na jātu me yadi paran durbhukta evāsi bhoḥ.
bandhaḥ syādupabhogato yadi na tatkin kāmachāro‘sti te, gnānan sanvas bandhameṣhyaparathā svasyāparādhāddhruvam..
(samayasār kalash-151)
2. tathāpi na nirargalan charitumiṣhyate gnāninān tadāyatanamev sā kil nirargalā vyāpr̥utiḥ.
akāmakr̥utakarma tanmatamakāraṇan gnāninān dvayan na hi virudhyate kimu karoti jānāti cha..
(samayasār kalash166)
3. gāthā 172 kī ṭīkāmẽn.

Page 199 of 350
PDF/HTML Page 227 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 209
tū dharmamen nirudyamī hokar pramād sahit yon hī kāl gamvātā hai. kabhī kuchh chintavan-sā karatā
hai, kabhī bāten banātā hai, kabhī bhojanādi karatā hai; parantu apanā upayog nirmal karaneke
lie shāstrābhyās, tapashcharaṇ, bhakti ādi karmommen nahīn pravartatā. sūnā-sā hokar pramādī honekā
nām shuddhopayog ṭhaharātā hai. vahān̐ klesh thoṛā honese jaise koī ālasī banakar paṛe rahanemen
sukh māne vaise ānanda mānatā hai.
athavā jaise koī svapnamen apaneko rājā mānakar sukhī ho; usī prakār apaneko bhramase
siddha samān shuddha mānakar svayam hī ānandit hotā hai. athavā jaise kahīn rati mānakar sukhī
hotā hai; usī prakār kuchh vichār karanemen rati mānakar sukhī hotā hai; use anubhavajanit
ānanda kahatā hai. tathā jaise kahīn arati mānakar udās hotā hai; usī prakār vyāpārādik,
putrādikako khedakā kāraṇ jānakar unase udās rahatā aur use vairāgya mānatā hai
so aisā
gnān-vairāgya to kaṣhāyagarbhit hai. vītarāgarūp udāsīnadashā men jo nirākulatā hotī hai vah
sachchā ānanda, gnān, vairāgya gnānī jīvoṅke chāritramohakī hīnatā hone par pragaṭ hotā hai.
tathā vah vyāpārādik klesh chhoṛakar yatheṣhṭa bhojanādi dvārā sukhī huā pravartatā hai
aur vahān̐ apaneko kaṣhāyarahit mānatā hai; parantu is prakār ānandarūp honese to raudradhyān
hotā hai. jahān̐ sukhasāmagrīko chhoṛakar duḥkhasāmagrīkā sanyog hone par saṅklesh na ho, rāg-
dveṣh utpanna na hon; tab niḥkaṣhāyabhāv hotā hai.
aisī bhramarūp unakī pravr̥utti pāyī jātī hai.
is prakār jo jīv keval nishchayābhāsake avalambī hain unhen mithyādr̥uṣhṭi jānanā.
jaisevedāntī va sāṅkhyamatī jīv keval shuddhātmāke shraddhānī hain; usī prakār inhen bhī jānanā.
kyoṅki shraddhānakī samānatāke kāraṇ unakā upadesh inhen iṣhṭa lagatā hai, inakā upadesh unhen
iṣhṭa lagatā hai.
tathā un jīvoṅko aisā shraddhān hai ki keval shuddhātmāke chintavanase to samvar-nirjarā
hote hain va muktātmāke sukhakā ansh vahān̐ pragaṭ hotā hai; tathā jīvake guṇasthānādi ashuddha
bhāvoṅkā aur apane atirikta anya jīv-pudgalādikā chintavan karanese āsrav-bandha hotā hai;
isaliye anya vichārase parāṅmukh rahate haĩn.
so yah bhī satyashraddhān nahīn hai, kyoṅki shuddha svadravyakā chintavan karo yā anya chintavan
karo; yadi vītarāgatāsahit bhāv hon to vahān̐ samvar-nirjarā hī hai, aur jahān̐ rāgādirūp bhāv
hon vahān̐ āsrav-bandha hī hai. yadi paradravyako jānanese hī āsrav-bandha hote hon, to kevalī
to samasta paradravyoṅko jānate hain, isaliye unake bhī āsrav-bandha hoṅge.

Page 200 of 350
PDF/HTML Page 228 of 378
single page version

-
210 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
phi ra vah kahatā hai ki chhadmasthake to paradravya chintavanase āsrav-bandha hotā hai? so
bhī nahīn hai; kyoṅki shukladhyānamen bhī muniyoṅko chhahon dravyoṅke dravya-guṇ-paryāyoṅkā chintavan honekā
nirūpaṇ kiyā hai, aur avadhi-manaḥparyay ādimen paradravyako jānanekī hī visheṣhatā hotī hai;
tathā chauthe guṇasthānamen koī apane svarūpakā chintavan karatā hai usake bhī āsrav-bandha adhik
hain tathā guṇashreṇī nirjarā nahīn hai; pān̐chave-chhaṭṭhe guṇasthānamen āhār-vihārādi kriyā hone par paradravya
chintavanase bhī āsrav-bandha thoṛā hai aur guṇashreṇī nirjarā hotī rahatī hai. isaliye svadravya-
paradravyake chintavanase nirjarā-bandha nahīn hote, rāgādi ghaṭane se nirjarā hai aur rāgādi hone se
bandha hai. use rāgādike svarūpakā yathārtha gnān nahīn hai, isaliye anyathā mānatā hai.
ab vah pūchhatā ki aisā hai to nirvikalpa anubhavadashāmen nay-pramāṇ-nikṣhepādikake tathā
darshan-gnānādikake bhī vikalpoṅkā niṣhedh kiyā haiso kis prakār hai?
uttaraḥjo jīv inhīn vikalpommen lage rahate hain aur abhedarūp ek ātmākā anubhav
nahīn karate unhen aisā upadesh diyā hai ki yah sarva vikalpa vastukā nishchay karanemen kāraṇ
hain, vastukā nishchay hone par unakā prayojan kuchh nahīn rahatā; isaliye in vikalpoṅko bhī
chhoṛakar abhedarūp ek ātmākā anubhav karanā, inake vichārarūp vikalpommen hī phan̐sā rahanā
yogya nahīn hai.
tathā vastukā nishchay honeke pashchāt aisā nahīn hai ki sāmānyarūp svadravyakā hī chintavan
rahā kare. svadravyakā tathā paradravyakā sāmānyarūp aur visheṣharūp jānanā hotā hai, parantu
vītarāgatāsahit hotā hai; usīkā nām nirvikalpadashā hai.
vahān̐ vah pūchhatā haiyahān̐ to bahut vikalpa hue, nirvikalpa sañgnā kaise sambhav hai?
uttaraḥnirvichār honekā nām nirvikalpa nahīn hai; kyoṅki chhadmasthake jānanā
vichārasahit hai, usakā abhāv mānanese gnānakā abhāv hogā aur tab jaṛapanā huā; so
ātmāke hotā nahīn hai. isaliye vichār to rahatā hai.
tathā yah kahe ki ek sāmānyakā hī vichār rahatā hai, visheṣhakā nahī̃n. to sāmānyakā
vichār to bahut kāl rahatā nahīn hai va visheṣhakī apekṣhā binā sāmānyakā svarūp bhāsit
nahīn hotā.
tathā yah kahe ki apanā hī vichār rahatā hai, parakā nahīn; to paramen parabuddhi hue
binā apanemen nijabuddhi kaise āye?
vahān̐ vah kahatā haisamayasāramen aisā kahā haiḥ

Page 201 of 350
PDF/HTML Page 229 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 211
bhāvayedbhedavignānamidamachchhinnadhārayā.
tāvadyāvatparāchchyutvā gnānan gnāne pratiṣhṭhate..(kalash130)
arthaḥbhedagnānako tab tak nirantar bhānā, jab tak parase chhūṭakar gnān gnānamen sthit ho.
isaliye bhedagnān chhūṭane par jānanā miṭ jātā hai, keval āpahīko āp jānatā rahatā hai.
yahān̐ to yah kahā hai ki pūrvakālamen sva-parako ek jānatā thā; phi ra bhinna jānaneke liye
bhedagnānako tab tak bhānā hī yogya hai jab tak gnān pararūpako bhinna jānakar apane gnānasvarūpamen
hī nishchit ho jāye. pashchāt bhedavignān karanekā prayojan nahīn rahatā; svayamev parako pararūp aur
āpako āparūp jānatā rahatā hai. aisā nahīn hai ki paradravyakā jānanā hī miṭ jātā hai. isaliye
paradravyako jānane yā svadravyake visheṣhoṅko jānanekā nām vikalpa nahīn hai.
to kis prakār hai? so kahate haĩn. rāg-dveṣhavash kisī gneyako jānanemen upayog lagānā
aur kisī gneyake jānanese chhuṛānāis prakār bārambār upayogako bhramānāusakā nām
vikalpa hai. tathā jahān̐ vītarāgarūp hokar jise jānate hain use yathārtha jānate hain, anya-
anya gneyako jānaneke artha upayogako bhramāte nahīn hain; vahān̐ nirvikalpadashā jānanā.
yahān̐ koī kahe ki chhadmasthakā upayog to nānā gneyommen bhramatā hī bhramatā hai; vahān̐
nirvikalpatā kaise sambhav hai?
uttaraḥjitane kāl tak jānanerūp rahe tab tak nirvikalpa nām pātā hai. siddhāntamen
dhyānakā lakṣhaṇ aisā hī kiyā hai
‘‘ekāgrachintānirodho dhyānam.’’ (tattvārthasūtra 9-27)
ekakā mukhya chintavan ho aur anya chintā ruk jāyeusakā nām dhyān hai.
sarvārthasiddhi sūtrakī ṭīkāmen yah visheṣh kahā haiyadi sarva chintā rukanekā nām dhyān ho
to achetanapanā ā jāye. tathā aisī bhī vivakṣhā hai ki santān-apekṣhā nānā gneyoṅkā bhī
jānanā hotā hai; parantu jab tak vītarāgatā rahe, rāgādise āp upayogako na bhramāye tab
tak nirvikalpadashā kahate haĩn.
phi ra vah kahatā haiaisā hai to paradravyase chhuṛākar svarūpamen upayog lagānekā upadesh
kisaliye diyā hai?
samādhānaḥjo shubh-ashubhabhāvoṅke kāraṇ paradravya hain; unamen upayog lagānese jinako
rāg-dveṣh ho āte hain, aur svarūp-chintavan karen to jinake rāg-dveṣh ghaṭate hainaise nichalī

Page 202 of 350
PDF/HTML Page 230 of 378
single page version

-
212 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
avasthāvāle jīvoṅko pūrvokta upadesh hai. jaisekoī strī vikārabhāvase parāye ghar jātī thī;
use manā kiyā ki parāye ghar mat jā, gharamen baiṭhī raha. tathā jo strī nirvikār bhāvase
kisīke ghar jākar yathāyogya pravarte to kuchh doṣh hai nahī̃n. usī prakār upayogarūp pariṇati
rāg-dveṣhabhāvase paradravyommen pravartatī thī; use manā kiyā ki paradravyommen pravartan mat kar, svarūpamen
magna raha. tathā jo upayogarūp pariṇati vītarāgabhāvase paradravyako jānakar yathāyogya pravarte
to kuchh doṣh hai nahī̃n.
phi ra vah kahatā haiaisā hai to mahāmuni parigrahādik chintavanakā tyāg kisaliye
karate hain?
samādhānaḥjaise vikārarahit strī kushīlake kāraṇ parāye gharoṅkā tyāg karatī hai; usī
prakār vītarāg pariṇati rāg-dveṣhake kāraṇ paradravyoṅkā tyāg karatī hai. tathā jo vyabhichārake
kāraṇ nahīn hain aise parāye gharommen jānekā tyāg hai nahīn; usī prakār jo rāg-dveṣhake kāraṇ
nahīn hain aise paradravyoṅko jānanekā tyāg hai nahī̃n.
phi ra vah kahatā haijaise jo strī prayojan jānakar pitādikake ghar jātī hai to jāye,
binā prayojan jis-tisake ghar jānā to yogya nahīn hai. usī prakār pariṇatiko prayojan jānakar
sāt tattvoṅkā vichār karanā, binā prayojan guṇasthānādikakā vichār karanā yogya nahīn hai?
samādhānaḥjaise strī prayojan jānakar pitādik yā mitrādikake bhī ghar jāye; usī
prakār pariṇati tattvoṅke visheṣh jānaneke kāraṇ guṇasthānādik va karmādikako bhī jāne. tathā
yahān̐ aisā jānanā ki jaise shīlavatī strī udyamapūrvak to viṭ puruṣhoṅke sthān par na jāye;
yadi paravash vahān̐ jānā ban jāye aur vahān̐ kushīl sevan na kare to strī shīlavatī hī
hai. usī prakār vītarāg pariṇati upāyapūrvak to rāgādikake kāraṇ paradravyommen na lage; yadi
svayamev unakā jānanā ho jāye aur vahān̐ rāgādik na kare to pariṇati shuddha hī hai. isaliye
muniyoṅko strī ādike parīṣhah hone par unako jānate hī nahīn, apane svarūpakā hī jānanā
rahatā hai
aisā mānanā mithyā hai. unako jānate to hain, parantu rāgādik nahīn karate.
is prakār paradravyako jānate hue bhī vītarāgabhāv hotā hai.aisā shraddhān karanā.
tathā vah kahatā haiaisā hai to shāstramen aisā kaise kahā hai ki ātmākā shraddhān-
gnān-ācharaṇ samyagdarshan-gnān-chāritra hai?
samādhānaḥanādise paradravyamen āparūp shraddhān-gnān-ācharaṇ thā; use chhuṛāneke liye
yah upadesh hai. apanemen hī āparūp shraddhān-gnān-ācharaṇ honese paradravyamen rāg-dveṣhādi pariṇati

Page 203 of 350
PDF/HTML Page 231 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 213
karanekā shraddhān va gnān va ācharaṇ miṭ jāye tab samyagdarshanādi hote haĩn. yadi paradravyakā
paradravyarūp shraddhānādi karanese samyagdarshanādi na hote hon to kevalīke bhī unakā abhāv ho.
jahān̐ paradravyako burā jānanā, nijadravyako bhalā jānanā ho; vahān̐ to rāg-dveṣh sahaj hī hue.
jahān̐ āpako āparūp aur parako pararūp yathārtha jānatā rahe, vaise hī shraddhānādirūp pravartan
kare; tabhī samyagdarshanādi hote hain
aisā jānanā.
isaliye bahut kyā kahenjis prakārase rāgādi miṭānekā shraddhān ho vahī shraddhān
samyagdarshan hai, jis prakārase rāgādi miṭānekā jānanā ho vahī jānanā samyaggnān hai, tathā
jisaprakārase rāgādi miṭen vahī ācharaṇ samyakchāritra hai; aisā hī mokṣhamārga mānanā yogya hai.
is prakār nishchayanayase ābhāsasahit ekāntapakṣhake dhārī jainābhāsoṅke mithyātvakā
nirūpaṇ kiyā.
vyavahārabhāsī mithyādr̥uṣhṭi
ab, vyavahārābhāsapakṣhake dhārak jainābhāsoṅke mithyātvakā nirūpaṇ karate hainḥ
jināgamamen jahān̐ vyavahārakī mukhyatāse upadesh hai, use mānakar bāhyasādhanādikakā hī
shraddhānādik karate hain, unake sarvadharmake aṅg anyathārūp hokar mithyābhāvako prāpta hote hain
so visheṣh kahate haĩn.
yahān̐ aisā jān lenā ki vyavahāradharmakī pravr̥uttise puṇyabandha hotā hai, isaliye
pāpapravr̥uttikī apekṣhā to isakā niṣhedh hai nahīn; parantu yahān̐ jo jīv vyavahārapravr̥uttise hī santuṣhṭa
hokar sachche mokṣhamārgamen udyamī nahīn hote hain, unhen mokṣhamārgamen sanmukh karaneke liye us shubharūp
mithyāpravr̥uttikā bhī niṣhedharūp nirūpaṇ karate haĩn.
yah jo kathan karate hain use sunakar yadi shubhapravr̥utti chhoṛ ashubhamen pravr̥utti karoge tab
to tumhārā burā hogā; aur yadi yathārtha shraddhān karake mokṣhamārgamen pravartan karoge to tumhārā
bhalā hogā. jaise
koī rogī nirguṇ auṣhadhikā niṣhedh sunakar auṣhadhi sādhanako chhoṛakar
kupathya kare to vah maregā, usamen vaidyakā kuchh doṣh nahīn hai; usī prakār koī sansārī puṇyarūp
dharmakā niṣhedh sunakar dharmasādhan chhoṛ viṣhay-kaṣhāyarūp pravartan karegā to vahī narakādimen duḥkh
pāyegā. upadeshadātākā to doṣh hai nahī̃n. upadesh denevālekā abhiprāy to asatyashraddhānādi
chhuṛākar mokṣhamārgamen lagānekā jānanā.
so aise abhiprāyase yahān̐ nirūpaṇ karate haĩn.

Page 204 of 350
PDF/HTML Page 232 of 378
single page version

-
214 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
[ kulaapekṣhā dharmadhārak vyavahārābhāsī ]
vahān̐ koī jīv to kulakramase hī jainī hain, jainadharmakā svarūp jānate nahīn, parantu kulamen
jaisī pravr̥utti chalī āyī hai vaise pravartate haĩn. vahān̐ jis prakār anyamatī apane kuladharmamen
pravartate hain usī prakār yah pravartate haĩn. yadi kulakramase hī dharma ho to musalamān ādi sabhī
dharmātmā ho jāyẽn. jainadharmakī visheṣhatā kyā rahī?
vahī kahā haiḥ
loyammi rāyaṇīī ṇāyan ṇa kulakammi kaiyāvi.
kin puṇ tiloy pahuṇo jiṇandadhammāhigārammi..7.. (upadeshasiddhāntaratnamālā)
arthaḥlokamen yah rājanīti hai ki kadāchit kulakramase nyāy nahīn hotā hai. jisakā
kul chor ho, use chorī karate pakaṛ len to usakā kulakram jānakar chhoṛate nahīn hain, daṇḍa hī
dete haĩn. to trilokaprabhu jinendradevake dharmake adhikāramen kyā kulakramānusār nyāy sambhav hai?
tathā yadi pitā daridrī ho aur āp dhanavān ho, tab vahān̐ to kulakramakā vichār
karake āp daridrī rahatā hī nahīn, to dharmamen kulakā kyā prayojan hai? tathā pitā narakamen
jāye aur putra mokṣha jātā hai, vahān̐ kulakram kaise rahā? yadi kul par dr̥uṣhṭi ho to putra
bhī narakagāmī honā chāhiye. isaliye dharmamen kulakramakā kuchh bhī prayojan nahīn hai.
shāstroṅkā artha vichārakar yadi kāladoṣhase jinadharmamen bhī pāpī puruṣhon dvārā kudev-kuguru-
kudharma sevanādirūp tathā viṣhay-kaṣhāy poṣhaṇādirūp viparīt pravr̥utti chalāī gaī ho, to usakā
tyāg karake jin-āgnānusār pravartan karanā yogya hai.
yahān̐ koī kahe ki paramparā chhoṛakar navīn mārgamen pravartan karanā yogya nahīn hai?
usase kahate hain
yadi apanī buddhise navīn mārga pakaṛe to yogya nahīn hai. jo
paramparāanādinidhan jainadharmakā svarūp shāstrommen likhā hai, usakī pravr̥utti miṭākar pāpī puruṣhonne
bīchamen anyathā pravr̥utti chalāī ho, use paramparā-mārga kaise kahā jā sakatā hai? tathā use chhoṛakar
purātan jainashāstrommen jaisā dharma likhā thā, vaise pravartan kare to use navīn mārga kaise kahā
jā sakatā hai?
tathā yadi kulamen jaisī jinadevakī āgnā hai, usī prakār dharmakī pravr̥utti hai to apaneko
bhī vaise hī pravartan karanā yogya hai; parantu use kulāchār na jān dharma jānakar, usake svarūp,
phalādikakā nishchay karake aṅgīkār karanā. jo sachche bhī dharmako kulāchār jānakar pravartatā

Page 205 of 350
PDF/HTML Page 233 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 215
hai to use dharmātmā nahīn kahate; kyoṅki sarva kulake us ācharaṇako chhoṛ den to āp bhī
chhoṛ degā. tathā vah jo ācharaṇ karatā hai so kulake bhayase karatā hai, kuchh dharmabuddhise
nahīn karatā, isaliye vah dharmātmā nahīn hai.
isaliye vivāhādi kulasambadhī kāryommen to kulakramakā vichār karanā, parantu dharmasambandhī
kāryamen kulakā vichār nahīn karanā. jaisā dharmamārga sachchā hai, usī prakār pravartan karanā yogya hai.
[ parīkṣhārahit āgnānusārī dharmadhārak vyavahārābhāsī ]
tathā kitane hī āgnānusārī jainī hote haĩn. jaisī shāstramen āgnā hai us prakār mānate
hain, parantu āgnākī parīkṣhā karate nahī̃n. yadi āgnā hī mānanā dharma ho to sarva matavāle
apane-apane shāstrakī āgnā mānakar dharmātmā ho jāyen; isaliye parīkṣhā karake jinavachanakī
satyatā pahichānakar jināgnā mānanā yogya hai.
binā parīkṣhā kiye satya-asatyakā nirṇay kaise ho? aur binā nirṇay kiye jis
prakār anyamatī apane shāstroṅkī āgnā mānate hain usī prakār isane jainashāstroṅkī āgnā mānī.
yah to pakṣhase āgnā mānanā hai.
koī kahe ki shāstramen das prakārake samyaktvamen āgnāsamyaktva kahā hai va āgnāvichay
dharmadhyānakā bhed kahā hai va niḥshaṅkit aṅgamen jinavachanamen sanshayakā niṣhedh kiyā hai; vah kis
prakār hai?
samādhānaḥshāstrommen kitane hī kathan to aise hain jinakī pratyakṣha-anumānādi dvārā parīkṣhā
kar sakate hain, tathā kaī kathan aise hain jo pratyakṣha-anumānādi gochar nahīn hain; isaliye āgnāse
hī pramāṇ hote haĩn. vahān̐ nānā shāstrommen jo kathan samān hon unakī to parīkṣhā karanekā
prayojan hī nahīn hai; parantu jo kathan paraspar viruddha hon unamense jo kathan pratyakṣha-anumānādi
gochar hon unakī to parīkṣhā karanā. vahān̐ jin shāstroṅke kathanakī pramāṇatā ṭhahare, un shāstrommen
jo pratyakṣha-anumānagochar nahīn hain
aise kathan kiye hon, unakī bhī pramāṇatā karanā. tathā
jin shāstroṅke kathanakī pramāṇatā na ṭhahare unake sarva hī kathanakī apramāṇatā mānanā.
yahān̐ koī kahe ki parīkṣhā karane par koī kathan kisī shāstramen pramāṇ bhāsit ho,
tathā koī kathan kisī shāstramen pramāṇ bhāsit ho; tab kyā karen?
samādhānaḥjo āpta-bhāsit shāstra hain unamen koī bhī kathan pramāṇ-viruddha nahīn hote.
kyoṅki yā to jānapanā hī na ho athavā rāg-dveṣh ho tab asatya kahen, so āpta aise hote
nahī̃n. tūnen parīkṣhā bhale prakār nahīn kī, isaliye bhram hai.

Page 206 of 350
PDF/HTML Page 234 of 378
single page version

-
216 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
phi ra vah kahatā haichhadmasthase anyathā parīkṣhā ho jāye to vah kyā kare?
samādhānaḥsachchī-jhūṭhī donon vastuoṅko kasanese aur pramāṇ chhoṛakar parīkṣhā karanese
to sachchī hī parīkṣhā hotī hai. jahān̐ pakṣhapātake kāraṇ bhale prakār parīkṣhā na kare vahīn anyathā
parīkṣhā hotī hai.
tathā vah kahatā hai ki shāstrommen paraspar-viruddha kathan to bahut hain, kin-kinakī parīkṣhā
kī jāye?
samādhānaḥmokṣhamārgamen dev-guru-dharma, jīvādi tattva va bandha-mokṣhamārga prayojanabhūt hain, so
inakī parīkṣhā kar lenā. jin shāstrommen yah sachche kahe hon unakī sarva āgnā mānanā, jinamen
yah anyathā prarūpit kiye hon unakī āgnā nahīn mānanā.
jaiselokamen jo puruṣh prayojanabhūt kāryommen jhūṭh na bole, vah prayojanarahit kāryommen
kaise jhūṭh bolegā? usī prakār jis shāstramen prayojanabhūt devādikakā svarūp anyathā nahīn
kahā, usamen prayojanarahit dvīp-samudrādikakā kathan anyathā kaise hogā? kyoṅki devādikakā
kathan anyathā karanese vaktāke viṣhay-kaṣhāyakā poṣhaṇ hotā hai.
prashnaḥdevādikakā anyathā kathan to viṣhay-kaṣhāyavash kiyā; parantu unhīn shāstrommen
anya kathan anyathā kisaliye kiye?
samādhānaḥyadi ek hī kathan anyathā kare to usakā anyathāpanā shīghra pragaṭ ho
jāyegā aur bhinna paddhati ṭhaharegī nahīn; isaliye bahut kathan anyathā karanese bhinna paddhati
ṭhaharegī. vahān̐ tuchchhabuddhi bhramamen paṛ jāte hain ki yah bhī mat hai, yah bhī mat hai. isaliye
prayojanabhūtakā anyathāpanā milāneke liye aprayojanabhūt kathan bhī anyathā bahut kiye haĩn. tathā
pratīti karāneke artha koī-koī sachche kathan bhī kiye haĩn. parantu jo chatur ho so bhramamen nahīn
paṛatā. prayojanabhūt kathanakī parīkṣhā karake jahān̐ satya bhāsit ho, us matakī sarva āgnā māne.
so parīkṣhā karane par jainamat hī bhāsit hotā haianya nahīn; kyoṅki isake vaktā
sarvagna-vītarāg hain, ve jhūṭh kisaliye kaheṅge? isaprakār jināgnā mānanese jo sachchā shraddhān ho,
usakā nām āgnāsamyaktva hai. aur vahān̐ ekāgra chintavan honese usīkā nām āgnāvichay-
dharmadhyān hai.
yadi aisā na mānen aur binā parīkṣhā kiye hī āgnā mānanese samyaktva va dharmadhyān
ho jāye to jo dravyaliṅgī āgnā mānakar muni hue, āgnānusār sādhan dvārā graiveyak paryanta
jāte hain; unake mithyādr̥uṣhṭipanā kaise rahā? isaliye kuchh parīkṣhā karake āgnā mānane par hī

Page 207 of 350
PDF/HTML Page 235 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 217
samyaktva va dharmadhyān hotā hai. lokamen bhī kisī prakār parīkṣhā hone par hī puruṣhakī pratīti
karate haĩn.
tathā tūne kahā ki jinavachanamen sanshay karanese samyaktvake shaṅkā nāmak doṣh hotā hai;
so ‘na jāne yah kis prakār hai’aisā mānakar nirṇay na kare vahān̐ shaṅkā nāmak doṣh hotā
hai. tathā yadi nirṇay karanekā vichār karate hī samyaktvamen doṣh lagatā ho to aṣhṭasahasrīmen
āgnāpradhānase parīkṣhāpradhānako uttam kisaliye kahā? pr̥uchchhanā ādi svādhyāyake aṅg kaise kahe?
pramāṇ-nayase padārthoṅkā nirṇay karanekā upadesh kisaliye diyā? isaliye parīkṣhā karake āgnā
mānanā yogya hai.
tathā kitane hī pāpī puruṣhonne apane kalpit kathan kiye hain aur unhen jinavachan
ṭhaharāyā hai, unhen jainamatake shāstra jānakar pramāṇ nahīn karanā. vahān̐ bhī pramāṇādikase parīkṣhā
karake, va paraspar shāstronse vidhi milākar, va is prakār sambhav hai yā nahīn
aisā vichār
karake viruddha arthako mithyā hī jānanā.
jaisekisī ṭhagane svayam patra likhakar usamen likhanevālekā nām kisī sāhūkārakā
rakhā; us nāmake bhramase dhanako ṭhagāye to daridrī hogā. usī prakār pāpī logonne svayam
granthādi banākar vahān̐ kartākā nām jin, gaṇadhar, āchāryoṅkā rakhā; us nāmake bhramase jhūṭh
shraddhān kare to mithyādr̥uṣhṭi hī hogā.
tathā vah kahatā haigommaṭasār1men aisā kahā hai ki samyagdr̥uṣhṭi jīv agnānī guruke
nimittase jhūṭh bhī shraddhān kare to āgnā mānanese samyagdr̥uṣhṭi hī hai. so yah kathan kaise kiyā?
uttaraḥjo pratyakṣha-anumānādigochar nahīn hain, aur sūkṣhmapanese jinakā nirṇay nahīn ho
sakatā unakī apekṣhā yah kathan hai; parantu mūlabhūt dev-guru-dharmādi tathā tattvādikakā anyathā
shraddhān hone par to sarvathā samyaktva rahatā nahīn hai
yah nishchay karanā. isaliye binā parīkṣhā
kiye keval āgnā hī dvārā jo jainī hain unhen bhī mithyādr̥uṣhṭi jānanā.
tathā kitane hī parīkṣhā karake bhī jainī hote hain; parantu mūl parīkṣhā nahīn karate.
dayā, shīl, tap, sanyamādi kriyāon dvārā; va pūjā, prabhāvanādi kāryonse; atishay, chamatkārādise
va jinadharmase iṣhṭa prāpti honeke kāraṇ jinamatako uttam jānakar, prītivant hokar jainī hote
haĩn. so anyamatommen bhī ye kārya to pāye jāte hain; isaliye in lakṣhaṇommen to ativyāpti
pāyā jātā hai.
1. sammāiṭhṭhī jīvo uvaiṭṭhan pavayaṇan tu saddahadi.
saddahadi asabbhāvan ajāṇamāsau guruṇiyogā..27.. (jīvakāṇḍa)

Page 208 of 350
PDF/HTML Page 236 of 378
single page version

-
218 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
koī kahejaise jinadharmamen ye kārya hain, vaise anyamatommen nahīn pāye jāte; isaliye
ativyāpti nahīn hai?
samādhānaḥyah to satya hai, aisā hī hai. parantu jaise tū dayādik mānatā hai usī
prakār to ve bhī nirūpaṇ karate haĩn. parajīvoṅkī rakṣhāko dayā tū kahatā hai, vahī ve kahate
haĩn. isī prakār anya jānanā.
phi ra vah kahatā haiunake ṭhīk nahīn hai; kyoṅki kabhī dayā prarūpit karate hain, kabhī
hinsā prarūpit karate hain?
uttaraḥvahān̐ dayādikakā anshamātra to āyā; isaliye ativyāptipanā in lakṣhaṇoṅke
pāyā jātā hai. inake dvārā sachchī parīkṣhā hotī nahī̃n.
to kaise hotī hai? jinadharmamen samyagdarshan-gnān-chāritrako mokṣhamārga kahā hai. vahān̐ sachche
devādik va jīvādikakā shraddhān karanese samyaktva hotā hai, va unako jānanese samyaggnān hotā
hai, va vāstavamen rāgādik miṭane par samyakchāritra hotā hai. so inake svarūpakā jaisā jinamatamen
nirūpaṇ kiyā hai vaisā anyatra kahīn nahīn kiyā, tathā jainīke sivāy anyamatī aisā kārya
kar nahīn sakate. isaliye yah jinamatakā sachchā lakṣhaṇ hai. is lakṣhaṇako pahichānakar jo
parīkṣhā karate hain ve hī shraddhānī haĩn. isake sivāy jo anya prakārase parīkṣhā karate hain ve
mithyādr̥uṣhṭi hī rahate haĩn.
tathā kitane hī saṅgatise jainadharma dhāraṇ karate hain, kitane hī mahān puruṣhako jinadharmamen
pravartatā dekh āp bhī pravartate hain, kitane hī dekhādekhī jinadharmakī shuddha yā ashuddha kriyāommen
pravartate haĩn.
ityādi anek prakārake jīv āp vichārakar jinadharmakā rahasya nahīn pahichānate
aur jainī nām dhāraṇ karate haĩn. ve sab mithyādr̥uṣhṭi hī jānanā.
itanā to hai ki jinamatamen pāpakī pravr̥utti nahīn ho sakatī aur puṇyake nimitta bahut
hain, tathā sachche mokṣhamārgake kāraṇ vahān̐ bane rahate hain; isaliye jo kulādise bhī jainī hain, ve
bhī auronse to bhale hī haĩn.
[ sānsārik prayojanārtha dharmadhārak vyavahārabhāsī ]
tathā jo jīv kapaṭase ājīvikāke artha, va baṛāīke artha, va kuchh viṣhay-kaṣhāy-
samabandhī prayojan vichārakar jainī hote hain; ve to pāpī hī haĩn. ati tīvra kaṣhāy hone par
aisī buddhi ātī hai. unakā sulajhanā bhī kaṭhin hai. jainadharmakā sevan to sansār nāshake

Page 209 of 350
PDF/HTML Page 237 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 219
liye kiyā jātā hai; usake dvārā sānsārik prayojan sādhanā chāhate hain ve baṛā anyāy karate
haĩn. isaliye ve to mithyādr̥uṣhṭi hain hī.
yahān̐ koī kahehinsādi dvārā jin kāryoṅko karate hain; vahī kārya dharma-sādhan dvārā
siddha kiye jāyen to burā kyā huā? donon prayojan siddha hote hain?
usase kahate hainpāpakārya aur dharmakāryakā ek sādhan karanese pāp hī hotā hai.
jaise koī dharmakā sādhan chaityālay banavāye aur usīko strī-sevanādi pāpoṅkā bhī sādhan kare
to pāp hī hogā. hinsādi dvārā bhogādikake hetu alag makān banavātā hai to banavāye,
parantu chaityālayamen bhogādi karanā yogya nahīn hai. usī prakār dharmakā sādhan pūjā, shāstrādik
kārya hain; unhīṅko ājīvikādi pāpakā bhī sādhan banāye to pāpī hī hogā. hinsādise
ājīvikādike artha vyāpārādi karatā hai to kare, parantu pūjādi kāryommen to ājīvikādikā
prayojan vichāranā yogya nahīn hai.
prashnaḥyadi aisā hai to muni bhī dharmasādhan kar par-ghar bhojan karate hain tathā sādharmī
sādharmīkā upakār karatekarāte hain so kaise banegā?
uttaraḥve āp to kuchh ājīvikādikā prayojan vichārakar dharma-sādhan nahīn karate.
unhen dharmātmā jānakar kitane hī svayamev bhojan, upakārādi karate hain, tab to koī doṣh
hai nahī̃n. tathā yadi āp bhojanādikakā prayojan vichārakar dharma sādhatā hai to pāpī hai hī.
jo virāgī hokar munipanā aṅgīkār karate hain unako bhojanādikakā prayojan kahīn hai. sharīrakī
sthitike artha svayamev bhojanādi koī de to lete hain nahīn to samatā rakhate hain
saṅklesharūp
nahīn hote. tathā apane hitake artha dharma sādhate haĩn. upakār karavānekā abhiprāy nahīn hai,
aur āpake jisakā tyāg nahīn hai vaisā upakār karāte haĩn. koī sādharmī svayamev upakār
karatā hai to kare, aur yadi na kare to unhen kuchh saṅklesh hotā nahī̃n.
so aisā to
yogya hai. parantu āpahī ājīvikādikā prayojan vichārakar bāhyadharmakā sādhan kare, jahān̐
bhojanādik upakār koī na kare vahān̐ saṅklesh kare, yāchanā kare, upāy kare, athavā dharma-
sādhanamen shithil ho jāye; to use pāpī hī jānanā.
is prakār sānsārik prayojanasahit jo dharma sādhate hain ve pāpī bhī hain aur mithyādr̥uṣhṭi
to hain hī.
is prakār jinamatavāle bhī mithyādr̥uṣhṭi jānanā.

Page 210 of 350
PDF/HTML Page 238 of 378
single page version

-
220 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
[ ukta vyavahārabhāsī dharmadhārakoṅkī sāmānya pravr̥utti ]
ab, inake dharmakā sādhan kaise pāyā jātā hai so visheṣh batalāte hainḥ
vahān̐ kitane hī jīv kulapravr̥uttise athavā dekhā-dekhī lobhādike abhiprāyase dharma sādhate
hain, unake to dharmadr̥uṣhṭi nahīn hai.
yadi bhakti karate hain to chitta to kahīn hai, dr̥uṣhṭi ghūmatī rahatī hai aur mukhase pāṭhādi
karate hain va namaskārādi karate hain; parantu yah ṭhīk nahīn hai. main kaun hūn̐, kisakī stuti karatā
hūn̐, kis prayojanake artha stuti karatā hūn̐, pāṭhamen kyā artha hai, so kuchh patā nahīn hai.
tathā kadāchit kudevādikakī bhī sevā karane lag jātā hai; vahān̐ sudev-guru-shāstrādi
va kudev-guru-shāstrādikī visheṣh pahichān nahīn hai.
tathā yadi dān detā hai to pātra-apātrake vichār rahit jaise apanī prashansā ho vaise
dān detā hai.
tathā tap karatā hai to bhūkhā rahakar mahantapanā ho vah kārya karatā hai; pariṇāmoṅkī
pahichān nahīn hai.
tathā vratādik dhāraṇ karatā hai to vahān̐ bāhyakriyā par dr̥uṣhṭi hai; so bhī koī sachchī
kriyā karatā hai, koī jhūṭhī karatā hai; aur jo antaraṅg rāgādibhāv pāye jāte hain unakā
vichār hī nahīn hai, tathā bāhyamen bhī rāgādike poṣhaṇake sādhan karatā hai.
tathā pūjā-prabhāvanādi kārya karatā hai to vahān̐ jis prakār lokamen baṛāī ho, va viṣhay-
kaṣhāyakā poṣhaṇ ho us prakār kārya karatā hai. tathā bahut hinsādik utpanna karatā hai.
so yah kārya to apane tathā anya jīvoṅke pariṇām sudhāraneke artha kahe haĩn. tathā vahān̐
kiñchit hinsādik bhī utpanna hote hain, parantu jisamen thoṛā aparādh ho aur guṇ adhik ho vah
kārya karanā kahā hai. so pariṇāmoṅkī to pahichān nahīn hai aur yahān̐ aparādh kitanā lagatā
hai, guṇ kitanā hotā hai
aise naphā-ṭoṭekā gnān nahīn hai va vidhi-avidhikā gnān nahīn hai.
tathā shāstrābhyās karatā hai to vahān̐ paddhatirūp pravartatā hai. yadi bān̐chatā hai to auroṅko
sunā detā hai, yadi parḥatā hai to āp parḥ jātā hai, sunatā hai to jo kahate hain vah sun
letā hai; parantu shāstrābhyāsakā prayojan hai use āp antaraṅgamen nahīn avadhāraṇ karatā.
ityādi dharmakāryoṅke marmako nahīn pahichānatā.
kitane to jis prakār kulamen baṛe pravartate hain usī prakār hamen bhī karanā, athavā

Page 211 of 350
PDF/HTML Page 239 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 221
dūsare karate hain vaisā hamen bhī karanā, va aisā karanese hamāre lobhādikakī siddhi hogī ityādi
vichārasahit abhūtārthadharmako sādhate haĩn.
tathā kitane hī jīv aise hote hain jinake kuchh to kulādirūp buddhi hai, kuchh dharmabuddhi
bhī hai; isaliye pūrvokta prakār bhī dharmakā sādhan karate hain aur kuchh āge kahate hain us
prakārase apane pariṇāmoṅko bhī sudhārate hain
mishrapanā pāyā jātā hai.
[ dharmabuddhise dharmadhārak vyavahārābhāsī ]
tathā kitane hī dharmabuddhise dharma sādhate hain, parantu nishchayadharmako nahīn jānate, isaliye
abhūtārtharūp dharmako sādhate haĩn. vahān̐ vyavahārasamyagdarshan-gnān-chāritrako mokṣhamārga jānakar unakā
sādhan karate haĩn.
samyagdarshanakā anyathārūp
vahān̐ shāstramen dev-guru-dharmakī pratīti karanese samyaktva honā kahā hai. aisī āgnā
mānakar arahantadev, nirgranthaguru, jainashāstrake atirikta auroṅko namaskārādi karanekā tyāg kiyā
hai; parantu unake guṇ-avaguṇakī parīkṣhā nahīn karate, athavā parīkṣhā bhī karate hain to
tattvagnānapūrvak sachchī parīkṣhā nahīn karate, bāhyalakṣhaṇon dvārā parīkṣhā karate haĩn. aisī pratītise
sudev-guru-shāstroṅkī bhaktimen pravartate haĩn.
devabhaktikā anyathārūp
vahān̐ arahantadev hain, indrādi dvārā pūjya hain, anek atishayasahit hain, kṣhudhādi doṣharahit
hain, sharīrakī sundaratāko dhāraṇ karate hain, strī-saṅgamādirahit hain, divyadhvani dvārā upadesh dete
hain, kevalagnān dvārā lokālokako jānate hain, kām-krodhādik naṣhṭa kiye hain
ityādi visheṣhaṇ
kahe haĩn. vahān̐ inamense kitane hī visheṣhaṇ pudgalāshrit hain aur kitane hī jīvāshrit hain, unako
bhinna-bhinna nahīn pahichānate. jis prakār koī asamānajātīy manuṣhyādi paryāyommen jīv-pudgalake
visheṣhaṇoṅko bhinna na jānakar mithyādr̥uṣhṭi dhāraṇ karatā hai, usī prakār yah bhī asamānajātīy
arahantaparyāyamen jīv-pudgalake visheṣhaṇoṅko bhinna na jānakar mithyādr̥uṣhṭi dhāraṇ karatā hai.
tathā jo bāhya visheṣhaṇ hain unhen to jānakar unake dvārā arahantadevako mahantapanā visheṣh
mānatā hai, aur jo jīvake visheṣhaṇ hain unhen yathāvat na jānakar unake dvārā arahantadevako
mahantapanā āgnānusār mānatā hai athavā anyathā mānatā hai. kyoṅki yathāvat jīvake visheṣhaṇ
jāne to mithyādr̥uṣhṭi na rahe.
tathā un arahantoṅko svarga-mokṣhadātā, dīnadayāl, adhamaudhārak, patitapāvan mānatā hai;

Page 212 of 350
PDF/HTML Page 240 of 378
single page version

-
222 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
so jaise anyamatī kartr̥utvabuddhise īshvarako mānatā hai; usī prakār yah arahantako mānatā hai.
aisā nahīn jānatā ki phal to apane pariṇāmoṅkā lagatā hai, arahanta unako nimittamātra hain,
isaliye upachār dvārā ve visheṣhaṇ sambhav hote haĩn.
apane pariṇām shuddha hue binā arahantahī svarga-mokṣhādike dātā nahīn haĩn. tathā
arahantādikake nāmādikase shvānādikane svarga prāpta kiyā, vahān̐ nāmādikakā hī atishay mānate
hain; parantu binā pariṇāmake nām lenevāleko bhī svargakī prāpti nahīn hotī, tab sunanevāleko
kaise hogī? shvānādikako nām sunaneke nimittase koī mandakaṣhāyarūp bhāv hue hain unakā phal
svarga huā hai; upachārase nāmakī hī mukhyatā kī hai.
tathā arahantādikake nāmpūjanādikase aniṣhṭa sāmagrīkā nāsh tathā iṣhṭa sāmagrīkī prāpti
mānakar rogādi miṭāneke artha va dhanādikakī prāptike artha nām letā hai va pūjanādi karatā
hai. so iṣhṭa-aniṣhṭakā kāraṇ to pūrvakarmakā uday hai, arahanta to kartā hain nahī̃n.
arahantādikakī bhaktirūp shubhopayog pariṇāmonse pūrvapāpake saṅkramaṇādi ho jāte hain, isaliye
upachārase aniṣhṭake nāshakā va iṣhṭakī prāptikā kāraṇ arahantādikakī bhakti kahī jātī hai.
parantu jo jīv prathamase hī sānsārik prayojanasahit bhakti karatā hai usake to pāpakā hī
abhiprāy huā. kāṅkṣhā, vichikitsārūp bhāv hue
unase pūrvapāpake saṅkramaṇādi kaise hoṅge?
isaliye usakā kārya siddha nahīn huā.
tathā kitane hī jīv bhaktiko muktikā kāraṇ jānakar vahān̐ ati anurāgī hokar
pravartate haĩn. vah to anyamatī jaise bhaktise mukti mānate hain vaisā hī inake bhī shraddhān huā,
parantu bhakti to rāgarūp hai aur rāgase bandha hai, isaliye mokṣhakā kāraṇ nahīn hai. jab rāgakā
uday ātā hai tab bhakti na kare to pāpānurāg ho, isaliye ashubharāg chhoṛaneke liye gnānī
bhaktimen pravartate hain aur mokṣhamārgako bāhya nimittamātra bhī jānate hain; parantu yahān̐ hī upādeyapanā
mānakar santuṣhṭa nahīn hote, shuddhopayogake udyamī rahate haĩn.
vahī pañchāstikāy vyākhyāmen kahā haiḥiyan bhaktiḥ kevalabhaktipradhānasyāgnānino bhavati.
tīvrarāgajvaravinodārthamasthānarāganiṣhedhārthan kvachit gnāninopi bhavati..1
arthaḥyah bhakti keval bhakti hī hai pradhān jisake aise agnānī jīvake hotī hai.
tathā tīvrarāgajvar miṭāneke artha yā kusthānake rāgakā niṣhedh karaneke artha kadāchit gnānīke
bhī hotī hai.
1. ayan hi sthūlalakṣhatayā kevalabhaktipradhānyasyāgnānino bhavati. uparitanabhūmikāyāmalabdhāspadasyāsthānarāg
niṣhedhārthan tīvrarāgajvaravinodārthan vā kadāchijgnānino‘pi bhavatīti.(gāthā 136 kī ṭīkā)