Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Athava Adhyay.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 19

 

Page 253 of 350
PDF/HTML Page 281 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 263
jinhen karaṇ prārambha kiye dvitīyādi samay hue hon, unake us samayavāloṅke pariṇām to paraspar
samān yā asamān hote hain; parantu ūparake samayavāloṅke pariṇām us samay samān sarvathā nahīn
hote, apūrva hī hote haĩn. isaprakār apūrvakaraṇ
1 jānanā.
tathā jisamen samān samayavartī jīvoṅke pariṇām samān hī hote hain, nivr̥utti arthāt paraspar
bhed usase rahit hote hain; jaise us karaṇake pahale samayamen sarva jīvoṅke pariṇām paraspar samān
hote hain, usī prakār dvitīyādi samayommen paraspar samānatā jānanā; tathā prathamādi samayavālonse
dvitīyādi samayavāloṅke anantagunī vishuddhatā sahit hote haĩn. isaprakār anivr̥uttikaraṇ
2
jānanā.
is prakār ye tīn karaṇ jānanā.
vahān̐ pahale antarmuhūrta kālaparyant adhaḥkaraṇ hotā hai. vahān̐ chār āvashyak hote hain
samay-samay anantagunī vishuddhatā hotī hai; tathā ek (ek) antarmuhūrtase navīn bandhakī
sthiti ghaṭatī jātī hai, so sthitibandhāpasaraṇ hai; tathā prashasta prakr̥itiyoṅkā anubhāg samay-
samay anantagunā barḥatā hai; aur aprashasta prakr̥itiyoṅkā anubhāg-bandha samay-samay anantaven bhāg
hotā hai
isaprakār chār āvashyak hote haĩn.
vahān̐ pashchāt apūrvakaraṇ hotā hai. usakā kāl adhaḥkaraṇake kālake saṅkhyātaven bhāg
hai. usamen ye āvashyak aur hote hainek-ek antarmuhūrtase sattābhūt pūrvakarmakī sthiti thī,
usako ghaṭātā hai so sthitikāṇḍakaghāt hai; tathā usase chhoṭe ek-ek antarmuhūrtase pūrvakarmake
anubhāgako ghaṭātā hai so anubhāgakāṇḍakaghāt hai; tathā guṇashreṇīke kālamen kramashaḥ asaṅkhyātagune
pramāṇasahit karmoṅko nirjarāke yogya karatā hai so guṇashreṇī nirjarā hai. tathā guṇ-saṅkramaṇ
yahān̐ nahīn hotā, parantu anyatra apūrvakaraṇ ho vahān̐ hotā hai.
1. samae samae bhiṇṇā bhāvā tamhā apuvvakaraṇo hu..36.. (labdhisār)
jamhā uvarimabhāvā heṭṭhimabhāvehin ṇatthi sarisattan.
tamhā bidiyan karaṇan apuvvakaraṇetti ṇiddiṭṭhan..51.. (labdhisār)
karaṇan pariṇāmo apuvvāṇi cha tāṇi karaṇāṇi cha apuvvakaraṇāṇi,
asamāṇapariṇāmā tti jan uttan hodi..
(dhavalā1-9-8-4)
2. egasamae vaṭṭantāṇan jīvāṇan pariṇāmehi ṇa vijjade ṇiyaṭṭī ṇivvittī jattha te aṇiyaṭṭīpariṇāmā.
(dhavalā 1-9-8-4)
ekkamhi kālasamaye saṇṭhāṇādīhin jah ṇivaṭṭanti.
ṇa ṇivaṭṭanti tahā viy pariṇāmehin miho jehĩn..56..
(gommaṭasār jīvakāṇḍa)

Page 254 of 350
PDF/HTML Page 282 of 378
single page version

-
264 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
isaprakār apūrvakaraṇ honeke pashchāt anivr̥uttikaraṇ hotā hai. usakā kāl apūrvakaraṇake
bhī saṅkhyātaven bhāg hai. usamen pūrvokta āvashyak sahit kitanā hī kāl jāneke bād
antarakaraṇ
1 karatā hai, jo anivr̥uttikaraṇake kāl pashchāt uday āne yogya aise mithyātvakarmake
muhūrtamātra niṣhek unakā abhāv karatā hai; un paramāṇuoṅko anya sthitirūp pariṇamit karatā
hai. tathā antarakaraṇ karaneke pashchāt upashamakaraṇ karatā hai. antarakaraṇ dvārā abhāvarūp
kiye niṣhekoṅke ūparavāle jo mithyātvake niṣhek hain unako uday āneke ayogya banātā hai.
ityādik kriyā dvārā anivr̥uttikaraṇake antasamayake anantar jin niṣhekoṅkā abhāv kiyā thā,
unakā kāl āye, tab niṣhekoṅke binā uday kisakā āyegā? isaliye mithyātvakā uday
na honese prathamopasham samyaktvakī prāpti hotī hai. anādi mithyādr̥uṣhṭike samyaktva mohanīy aur
mishra mohanīyakī sattā nahīn hai, isaliye vah ek mithyātvakarmakā hī upasham karake upasham
samyagdr̥uṣhṭi hotā hai. tathā koī jīv samyaktva pākar phi ra bhraṣhṭa hotā hai, usakī dashā bhī
anādi mithyādr̥uṣhṭi jaisī ho jātī hai.
yahān̐ prashna hai ki parīkṣhā karake tattvashraddhān kiyā thā, usakā abhāv kaise ho?
samādhān
jaise kisī puruṣhako shikṣhā dī. usakī parīkṣhā dvārā use ‘aise hī hai’
aisī pratīti bhī āyī thī; pashchāt kisī prakārase anyathā vichār huā, isaliye us shikṣhāmen
sandeh huā ki isaprakār hai yā isaprakār? athavā ‘na jāne kis prakār hai?’ athavā us
shikṣhāko jhūṭh jānakar usase viparītatā huī tab use apratīti huī aur usake us shikṣhākī
pratītikā abhāv ho gayā. athavā pahale to anyathā pratīti thī hī, bīchamen shikṣhāke vichārase
yathārtha pratīti huī thī; parantu us shikṣhākā vichār kiye bahut kāl ho gayā, tab use bhūlakar
jaisī pahale anyathā pratīti thī vaisī hī svayamev ho gaī. tab us shikṣhākī pratītikā abhāv
ho jātā hai. athavā yathārtha pratīti pahale to kī, pashchāt na to koī anyathā vichār kiyā,
na bahut kāl huā; parantu vaise hī karmodayase honahārake anusār svayamev hī us pratītikā
abhāv hokar anyathāpanā huā. aise anek prakārase us shikṣhākī yathārtha pratītikā abhāv
1. kimantarakaraṇan ṇām? vivakkhiyakammāṇan heṭṭhimovarimaṭṭhidīo mottūṇ majjhe antomuhuttamettāṇan ṭṭhidīṇan
pariṇāmaviseseṇ ṇisegāṇamabhāvīkaraṇamantarakaraṇamidi bhaṇṇade..(jayadhavalā, a0 pa0 953)
artha :antarakaraṇakā kyā svarūp hai? uttar :vivakṣhitakarmoṅkī adhastan aur uparim sthitiyoṅko chhoṛakar
madhyavartī antarmuhūrtamātra sthitiyoṅke niṣhekoṅkā pariṇām visheṣhake dvārā abhāv karaneko antarakaraṇ kahate
haĩn.

Page 255 of 350
PDF/HTML Page 283 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 265
hotā hai. usīprakār jīvako jinadevakā tattvādirūp upadesh huā; usakī parīkṣhā karake use
‘aise hī hai’ aisā shraddhān huā, pashchāt jaise pahale kahe the vaise anek prakārase us yathārtha
shraddhānakā abhāv hotā hai. yah kathan sthūlarūpase batalāyā hai; tāratamyase to kevalagnānamen
bhāsit hotā hai ki
‘is samay shraddhān hai aur is samay nahīn hai;’ kyoṅki yahān̐ mūlakāraṇ
mithyātvakarma hai. usakā uday ho tab to anya vichārādi kāraṇ milen yā na milen, svayamev
samyak shraddhānakā abhāv hotā hai. aur usakā uday na ho tab anya kāraṇ milen yā
na milen, svayamev samyak shraddhān ho jātā hai. so aisī antaraṅg samay-samay sambandhī
sūkṣhmadashākā jānanā chhadmasthako nahīn hotā, isaliye ise apanī mithyā-samyak shraddhānarūp
avasthāke tāratamyakā nishchay nahīn ho sakatā; kevalagnānamen bhāsit hotā hai.
is apekṣhā
guṇasthānoṅkā palaṭanā shāstramen kahā hai.
isaprakār jo samyaktvase bhraṣhṭa ho use sādi mithyādr̥uṣhṭi kahate hainusake bhī punaḥ
samyaktvakī prāptimen pūrvokta pān̐ch labdhiyān̐ hotī haĩn. visheṣh itanā ki yahān̐ kisī jīvake
darshanamohakī tīn prakr̥itiyoṅkī sattā hotī hai, so tīnoṅkā upasham karake prathamopasham samyaktvī
hotā hai. athavā kisīke samyaktva mohanīyakā uday ātā hai, do prakr̥itiyoṅkā uday nahīn
hotā, vah kṣhayopasham samyaktvī hotā hai; usake guṇashreṇī ādi kriyā nahīn hotī tathā
anivr̥uttikaraṇ nahīn hotā. tathā kisīko mishramohanīyakā uday ātā hai, do prakr̥itiyoṅkā
uday nahīn hotā, vah mishraguṇasthānako prāpta hotā hai, usake karaṇ nahīn hote.
isaprakār
sādi mithyādr̥uṣhṭike mithyātva chhūṭane par dashā hotī hai. kṣhāyik samyaktvako vedak samyagdr̥uṣhṭi
hī prāpta karatā hai, isaliye usakā kathan yahān̐ nahīn kiyā hai. isaprakār sādi mithyādr̥uṣhṭikā
jaghanya to madhyam antarmuhūrtamātra, utkr̥uṣhṭa kiñchit nyūn arddhapudgalaparāvartanamātra kāl jānanā.
dekho, pariṇāmoṅkī vichitratā! koī jīv to gyārahaven guṇasthānamen yathākhyātachāritra prāpta
karake punaḥ mithyādr̥uṣhṭi hokar kiñchit nyūn arddhapudgalaparāvartan kāl paryanta sansāramen rulatā
hai aur koī nitya nigodase nikalakar manuṣhya hokar mithyātva chhūṭaneke pashchāt antarmuhūrtamen
kevalagnān prāpta karatā hai. aisā jānakar apane pariṇām bigāṛanekā bhay rakhanā aur unake
sudhāranekā upāy karanā.
tathā us sādi mithyādr̥uṣhṭike thoṛe kāl mithyātvakā uday rahe to bāhya jainīpanā naṣhṭa
nahīn hotā, va tattvoṅkā ashraddhān vyakta nahīn hotā, va vichār kiye binā hī va thoṛe vichārase
hī samyaktvakī prāpti ho jātī hai. tathā bahut kāl tak mithyātvakā uday rahe to jaisī

Page 256 of 350
PDF/HTML Page 284 of 378
single page version

-
266 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
anādi mithyādr̥uṣhṭikī dashā hotī hai vaisī isakī bhī dashā hotī hai. gr̥uhīt-mithyātvako bhī
vah grahaṇ karatā hai aur nigodādimen bhī rulatā hai. isakā koī pramāṇ nahīn hai.
tathā koī jīv samyaktvase bhraṣhṭa hokar sāsādan hotā hai aur vahān̐ jaghanya ek samay
utkr̥uṣhṭa chhah āvalī pramāṇ kāl rahatā hai. usake pariṇāmakī dashā vachan dvārā kahanemen nahīn
ātī. sūkṣhmakāl mātra kisī jātike kevalagnānagamya pariṇām hote haĩn. vahān̐ anantānubandhīkā
to uday hotā hai, mithyātvakā uday nahīn hotā. so āgam-pramāṇase usakā svarūp jānanā.
tathā koī jīv samyaktvase bhraṣhṭa hokar mishraguṇasthānako prāpta hotā hai. vahān̐
mishramohanīyakā uday hotā hai, isakā kāl madhyam antarmuhūrtamātra hai. so isakā bhī kāl
thoṛā hai, isaliye isake bhī pariṇām kevalagnānagamya haĩn. yahān̐ itanā bhāsit hotā hai ki
jaise kisīko shikṣhā dī; use vah kuchh satya aur kuchh asatya ek hī kālamen māne; usīprakār
tattvoṅkā shraddhān-ashraddhān ek hī kālamen ho vah mishradashā hai.
kitane hī kahate hain‘hamen to jinadev tathā anya dev sarva hī vandan karane yogya
hain’ityādi mishrashraddhānako mishraguṇasthān kahate hain, so aisā nahīn hai; yah to pratyakṣha
mithyātvadashā hai. vyavahārarūp devādikakā shraddhān hone par bhī mithyātva rahatā hai, tab isake
to dev-kudevakā kuchh nirṇay hī nahīn hai; isaliye isake to yah vinay mithyātva pragaṭ hai
aisā jānanā.
isaprakār samyaktvake sanmukh mithyādr̥uṣhṭiyoṅkā kathan kiyā, prasaṅg pākar anya bhī kathan
kiyā hai.
isaprakār jainamatavāle mithyādr̥uṣhṭiyoṅke svarūpakā nirūpaṇ kiyā.
yahān̐ chhoṭeprakārake mithyādr̥uṣhṭiyoṅkā kathan kiyā hai. usakā prayojan yah jānanā ki
un prakāroṅko pahichānakar apanemen aisā doṣh ho to use dūr karake samyakshraddhānī honā auroṅke
hī aise doṣh dekh-dekhakar kaṣhāyī nahīn honā; kyoṅki apanā bhalā-burā to apane pariṇāmonse
hai. auroṅko to ruchivān dekhen to kuchh upadesh dekar unakā bhī bhalā karẽn. isaliye apane
pariṇām sudhāranekā upāy karanā yogya hai; sarva prakārake mithyātvabhāv chhoṛakar samyagdr̥uṣhṭi honā
yogya hai; kyoṅki sansārakā mūl mithyātva hai, mithyātvake samān anya pāp nahīn hai.
ek mithyātva aur usake sāth anantānubandhīkā abhāv hone par ikatālīs

Page 257 of 350
PDF/HTML Page 285 of 378
single page version

-
sātavān̐ adhikār ][ 267
prakr̥uttiyoṅkā to bandha hī miṭ jātā hai, sthiti antaḥkoṛākoṛī sāgarakī rah jātī hai, anubhāg
thoṛā hī rah jātā hai, shīghra hī mokṣhapadako prāpta karatā hai. tathā mithyātvakā sadbhāv rahane
par anya anek upāy karane par bhī mokṣhamārga nahīn hotā. isaliye jis-tis upāyase
sarvaprakār mithyātvakā nāsh karanā yogya hai.
iti shrī mokṣhamārgaprakāshak nāmak shāstramen jainamatavāle mithyādr̥uṣhṭiyoṅkā
nirūpaṇ jisamen huā aisā (sātavān̐) adhikār
sampūrṇa huā..7..
1 prakr̥itiyoṅke nām
mithyātva sambandhī 16ḥ
mithyātva, huṇḍakasansthān, napunsakaved, narakagati, narakagatyānupūrvī, narakāyu, asamprāptāsr̥upāṭikāsanhanan, jāti
4 (ekendriy, dvīndriy, trīndriy, chaturindriy), sthāvar, ātāp, sūkṣhma, aparyāpta, sādhāraṇa.
anantānubandhī sambandhī 25ḥ
anantānubandhī krodh, mān, māyā, lobh; styānagr̥uddhi, nidrānidrā, prachalāprachalā, durbhag, dusvar, anādey,
aprashastavihāyogati, strīved, nīchagotra, tiryaggati, tiryaggatyānupūrvī, tiryagāyu, udyot, sansthān 4 (nyagrodh,
svāti, kubjak, vāman), sanhanan 4 (vajranārāch, nārāch ardhanārāch aur kīlit).

Page 258 of 350
PDF/HTML Page 286 of 378
single page version

-
268 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
āṭhavān̐ adhikār
upadeshakā svarūp
ab mithyādr̥uṣhṭi jīvoṅko mokṣhamārgakā upadesh dekar unakā upakār karanā yahī uttam
upakār hai. tīrthaṅkar, gaṇadharādik bhī aisā hī upakār karate hain; isaliye is shāstramen bhī
unhīṅke upadeshānusār upadesh dete haĩn.
vahān̐ upadeshakā svarūp jānaneke artha kuchh vyākhyān karate hain; kyoṅki upadeshako yathāvat
na pahichāne to anyathā mānakar viparīt pravartan kare. isaliye upadeshakā svarūp kahate haĩn.
jinamatamen upadesh chār anuyogake dvārā diyā hai. prathamānuyog, karaṇānuyog,
charaṇānuyog, dravyānuyogyah chār anuyog haĩn.
vahān̐ tīrthaṅkarchakravartī ādi mahān puruṣhoṅke chāritrakā jisamen nirūpaṇ kiyā ho vah
prathamānuyog1hai. tathā guṇasthānmārgaṇādirūp jīvakā va karmoṅkā va trilokādikakā jisamen
nirūpaṇ ho vah karaṇānuyog2 hai. tathā gr̥uhastha-munike dharma-ācharaṇ karanekā jisamen nirūpaṇ
ho vah charaṇānuyog3 hai. tathā ṣhaṭdravya, saptatattvādikakā va sva-parabhed-vignānādikakā jisamen
nirūpaṇ ho vah dravyānuyog4 hai.
anuyogoṅkā prayojan
ab inakā prayojan kahate hainḥ
prathamānuyogakā prayojan
prathamānuyogamen to sansārakī vichitratā, puṇya-pāpakā phal, mahanta puruṣhoṅkī pravr̥utti ityādi
nirūpaṇase jīvoṅko dharmamen lagāyā hai. jo jīv tuchchhabuddhi hon ve bhī usase dharmasanmukh hote
hain; kyoṅki ve jīv sūkṣhma nirūpaṇako nahīn pahichānate, laukik kathāoṅko jānate hain, vahān̐
unakā upayog lagatā hai. tathā prathamānuyogamen laukik pravr̥uttirūp nirūpaṇ honese use ve bhalī-
bhān̐ti samajh jāte haĩn. tathā lokamen to rājādikakī kathāommen pāpakā poṣhaṇ hotā hai. yahān̐
mahantapuruṣh rājādikakī kathāen̐ to hain, parantu prayojan jahān̐-tahān̐ pāpako chhuṛākar dharmamen lagānekā
1. ratnakaraṇḍa 2-2; 2. ratnakaraṇḍa 2-3; 3. ratnakaraṇḍa 2-4; 4. ratnakaraṇḍa 2-5.

Page 259 of 350
PDF/HTML Page 287 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 269
pragaṭ karate hain; isaliye ve jīv kathāoṅke lālachase to unhen parḥate-sunate hain aur phi ra pāpako
burā, dharmako bhalā jānakar dharmamen ruchivant hote haĩn.
isaprakār tuchchhabuddhiyoṅko samajhāneke liye yah anuyog hai. ‘pratham’ arthāt ‘avyutpanna
mithyādr̥uṣhṭi’, unake artha jo anuyog so prathamānuyog hai. aisā artha gommaṭasārakī ṭīkāmen1
kiyā hai.
tathā jin jīvoṅke tattvagnān huā ho, pashchāt is prathamānuyogako parḥesunen to unhen
yah usake udāharaṇarūp bhāsit hotā hai. jaisejīv anādinidhan hai, sharīrādik sanyogī padārtha
hain, aisā yah jānatā thā. tathā purāṇommen jīvoṅke bhavāntar nirūpaṇ kiye hain, ve us jānaneke
udāharaṇ hue. tathā shubh-ashubh-shuddhopayogako jānatā thā, va usake phalako jānatā thā.
purāṇommen un upayogoṅkī pravr̥utti aur unakā phal jīvake huā so nirūpaṇ kiyā hai. vahī
us jānanekā udāharaṇ huā. isīprakār anya jānanā.
yahān̐ udāharaṇakā artha yah hai ki jis prakār jānatā thā, usīprakār vahān̐ kisī
jīvake avasthā huī;-isaliye yah us jānanekī sākṣhī huī.
tathā jaise koī subhaṭ haivah subhaṭoṅkī prashansā aur kāyaroṅkī nindā jisamen ho, aisī
kinhīn purāṇ-puruṣhoṅkī kathā sunanese subhaṭapanemen ati utsāhavān hotā hai; usīprakār dharmātmā
hai
vah dharmātmāoṅkī prashansā aur pāpiyoṅkī nindā jisamen ho, aise kinhīn purāṇ-puruṣhoṅkī kathā
sunanese dharmamen ati utsāhavān hotā hai.
isaprakār yah prathamānuyogakā prayojan jānanā.
karaṇānuyogakā prayojan
tathā karaṇānuyogamen jīvoṅke va karmoṅke visheṣh tathā trilokādikakī rachanā nirūpit karake
jīvoṅko dharmamen lagāyā hai. jo jīv dharmamen upayog lagānā chāhate hain ve jīvoṅke guṇasthān-
mārgaṇā ādi visheṣh tathā karmoṅke kāraṇ
avasthāphal kis-kisake kaise-kaise pāye jāte hain
ityādi visheṣh tathā trilokamen narak-svargādike ṭhikāne pahichānakar pāpase vimukh hokar dharmamen
lagate haĩn. tathā aise vichāramen upayog ram jāye tab pāp-pravr̥utti chhūṭakar svayamev tatkāl dharma
utpanna hotā hai; us abhyāsase tattvagnānakī bhī prāpti shīghra hotī hai. tathā aisā sūkṣhma yathārtha
kathan jinamatamen hī hai, anyatra nahīn hai; isaprakār mahimā jānakar jinamatakā shraddhānī hotā hai.
1. prathaman mithyādr̥uṣhṭimavratikamavyutpannan vā pratipādyamāshritya pravr̥utto‘nuyogo‘dhikāraḥ prathamānuyogaḥ.
(jī0 pra0 ṭī0 gā0 361-62)

Page 260 of 350
PDF/HTML Page 288 of 378
single page version

-
270 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā jo jīv tattvagnānī hokar is karaṇānuyogakā abhyās karate hain, unhen yah usake
visheṣhaṇarūp bhāsit hotā hai. jo jīvādik tattvoṅko āp jānate hai, unhīṅke visheṣh
karaṇānuyogamen kiye hain; vahān̐ kitane hī visheṣhaṇ to yathāvat nishchayarūp hain, kitane hī
upachārasahit vyavahārarūp hain, kitane hī dravya-kṣhetra-kāl bhāvādikake svarūp pramāṇādirūp hain,
kitane hī nimitta
āshrayādi apekṣhā sahit hainityādi anek prakārake visheṣhaṇ nirūpit kiye
hain, unhen jyoṅkā tyon mānatā huā us karaṇānuyogakā abhyās karatā hai.
is abhyāsase tattvagnān nirmal hotā hai. jaisekoī yah to jānatā thā ki yah
ratna hai, parantu us ratnake bahutase visheṣh jānane par nirmal ratnakā pārakhī hotā hai; usīprakār
tattvoṅko jānatā thā ki yah jīvādik hain, parantu un tattvoṅke bahut visheṣh jāne to nirmal
tattvagnān hotā hai. tattvagnān nirmal hone par āp hī visheṣh dharmātmā hotā hai.
tathā anya ṭhikāne upayogako lagāye to rāgādikakī vr̥uddhi hotī hai aur chhadmasthakā
upayog nirantar ekāgra nahīn rahatā; isaliye gnānī is karaṇānuyogake abhyāsamen upayogako
lagātā hai, usase kevalagnān dvārā dekhe gaye padārthoṅkā jānapanā isake hotā hai; pratyakṣha-
apratyakṣhakā hī bhed hai, bhāsit honemen viruddhatā nahīn hai.
isaprakār yah karaṇānuyogakā prayojan jānanā.
‘karaṇ’ arthāt gaṇit-kāryake kāraṇarūp sūtra, unakā jisamen ‘anuyog’
adhikār ho
vah karaṇānuyog hai. isamen gaṇit varṇanakī mukhyatā haiaisā jānanā.
charaṇānuyogakā prayojan
ab charaṇānuyogakā prayojan kahate haĩn. charaṇānuyogamen nānāprakār dharmake sādhan nirūpit
karake jīvoṅko dharmamen lagāte haĩn. jo jīv hit-ahitako nahīn jānate, hinsādik pāpakāryommen
tatpar ho rahate hain; unhen jis prakār pāpakāryoṅko chhoṛakar dharmakāryommen lagen, us prakār upadesh
diyā hai; use jānakar jo dharma-ācharaṇ karaneko sanmukh hue, ve jīv gr̥uhasthadharma va munidharmakā
vidhān sunakar āpase jaisā sadhe vaise dharma-sādhanamen lagate haĩn.
aise sādhanase kaṣhāy manda hotī hai aur usake phalamen itanā to hotā hai ki kugatimen
duḥkh nahīn pāte, kintu sugatimen sukh prāpta karate hain; tathā aise sādhanase jinamatakā nimitta
banā rahatā hai, vahān̐ tattvagnānakī prāpti honā ho to ho jātī hai.
tathā jo jīv tattvagnānī hokar charaṇānuyogakā abhyās karate hain, unhen yah sarva ācharaṇ

Page 261 of 350
PDF/HTML Page 289 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 271
apane vītarāgabhāvake anusār bhāsit hote haĩn. ekadesh va sarvadesh vītarāgatā hone par aisī
shrāvakadashā
munidashā hotī hai; kyoṅki inake nimitta-naimittikapanā pāyā jātā hai. aisā jānakar
shrāvakmunidharmake visheṣh pahichānakar jaisā apanā vītarāgabhāv huā ho vaisā apane yogya dharmako
sādhate haĩn. vahān̐ jitane anshamen vītarāgatā hotī hai use kāryakārī jānate hain, jitane anshamen rāg
rahatā hai use hey mānate hain; sampūrṇa vītarāgatāko param dharma mānate haĩn.
aisā charaṇānuyogakā prayojan hai.
dravyānuyogakā prayojan
ab dravyānuyogakā prayojan kahate haĩn. dravyānuyogamen dravyoṅkā va tattvoṅkā nirūpaṇ karake
jīvoṅko dharmamen lagāte haĩn. jo jīv jīvādik dravyoṅko va tattvoṅko nahīn pahichānate, āpako
parako bhinna nahīn jānate; unhen hetudr̥uṣhṭāntayukti dvārā va pramāṇ-nayādi dvārā unakā svarūp
is prakār dikhāyā hai jisase unako pratīti ho jāye. usake abhyāsase anādi agnānatā
dūr hotī hai. anyamat kalpit tattvādik jhūṭh bhāsit hon tab jinamat kī pratīti ho aur
unake bhāvako pahichānanekā abhyās rakhen, to shīghra hī tattvagnānakī prāpti ho jāye.
tathā jinake tattvagnān huā ho ve jīv dravyānuyogakā abhyās karen to unhen apane
shraddhānake anusār vah sarva kathan pratibhāsit hote haĩn. jaisekisīne koī vidyā sīkh lī,
parantu yadi usakā abhyās karatā rahe to vah yād rahatī hai, na kare to bhūl jātā hai.
isaprakār isako tattvagnān huā, parantu yadi usake pratipādak dravyānuyogakā abhyās karatā
rahe to vah tattvagnān rahatā hai, na kare to bhūl jātā hai. athavā saṅkṣheparūpase tattvagnān
huā thā, vah nānā yukti
hetudr̥uṣhṭāntādi dvārā spaṣhṭa ho jāye to usamen shithilatā nahīn ho
sakatī. tathā is abhyāsase rāgādi ghaṭanese shīghra mokṣha sadhatā hai.
isaprakār dravyānuyogakā prayojan jānanā.
anuyogoṅke vyākhyānakā vidhān
ab in anuyogommen kis prakār vyākhyān hai, so kahate hainḥ
prathamānuyogake vyākhyānakā vidhān
prathamānuyogamen jo mūl kathāen̐ hain; ve to jaisī hain, vaisī hī nirūpit karate haĩn. tathā
unamen prasaṅgopāt vyākhyān hotā hai; vah koī to jyoṅkā tyon hotā hai, koī granthakartāke
vichārānusār hotā hai; parantu prayojan anyathā nahīn hotā.

Page 262 of 350
PDF/HTML Page 290 of 378
single page version

-
272 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
udāharaṇaḥjaisetīrthaṅkar devoṅke kalyāṇakommen indra āye, yah kathā to satya hai.
tathā indrane stutikī, usakā vyākhyān kiyā; so indrane to anya prakārase hī stuti kī thī
aur yahān̐ granthakartāne anya hī prakārase stuti karanā likhā hai; parantu stutirūp prayojan anyathā
nahīn huā. tathā paraspar kinhīṅke vachanālāp huā; vahān̐ unake to hī anya prakār akṣhar
nikale the, yahān̐ granthakartāne anya prakār kahe; parantu prayojan ek hī dikhalāte haĩn. tathā
nagar, van, saṅgrāmādikake nāmādik to yathāvat hī likhate hain aur varṇan hīnādhik bhī
prayojanakā poṣhaṇ karatā huā nirūpit karate haĩn.
ityādi isī prakār jānanā.
tathā prasaṅgarūp kathā bhī granthakartā apane vichārānusār kahate haĩn. jaisedharmaparīkṣhāmen
mūrkhoṅkī kathā likhī; so vahī kathā manovegane kahī thī aisā niyam nahīn hai; parantu mūrkhapanekā
poṣhaṇ karanevālī koī kathā kahī thī aise abhiprāyakā poṣhaṇ karate haĩn. isīprakār anyatra
jānanā.
yahān̐ koī kaheayathārtha kahanā to jain-shāstramen sambhav nahīn hai?
uttaraḥanyathā to usakā nām hai jo prayojan anyakā anya pragaṭ kare. jaise
kisīse kahā ki tū aisā kahanā, usane ve hī akṣhar nahīn kahe, parantu usī prayojan sahit
kahe to use mithyāvādī nahīn kahate
aisā jānanā. yadi jaisekā taisā likhanekā sampradāy ho
to kisīne bahut prakārase vairāgya chintavan kiyā thā usakā sarva varṇan likhanese grantha barḥ
jāyegā, tathā kuchh na likhanese usakā bhāv bhāsit nahīn hogā, isaliye vairāgyake ṭhikāne
thoṛā-bahut apane vichārake anusār vairāgya-poṣhak hī kathan kareṅge, sarāg-poṣhak kathan nahīn
kareṅge. vahān̐ prayojan anyathā nahīn huā isaliye ayathārtha nahīn kahate. isīprakār anyatra
jānanā.
tathā prathamānuyogamen jisakī mukhyatā ho usīkā poṣhaṇ karate haĩn. jaisekisīne upavās
kiyā, usakā to phal alpa thā, parantu use anya dharmapariṇatikī visheṣhatā huī, isaliye
visheṣh uchchapadakī prāpti huī, vahān̐ usako upavāsakā hī phal nirūpit karate haĩn. isīprakār
anya jānanā.
tathā jis prakār kisīne shīlādikakī pratignā dr̥urḥ rakhī va namaskāramantrakā smaraṇ
kiyā va anya dharma-sādhan kiyā, usake kaṣhṭa dūr hue, atishay pragaṭ hue; vahān̐ unhīṅkā
vaisā phal nahīn huā hai, parantu anya kisī karmake udayase vaise kārya hue hain; tathāpi unako
un shīlādikakā hī phal nirūpit karate haĩn. usī prakār koī pāpakārya kiyā, usako usīkā

Page 263 of 350
PDF/HTML Page 291 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 273
to vaisā phal nahīn huā hai, parantu anya karmake udayase nīchagatiko prāpta huā athavā kaṣhṭādik
hue; use usī pāpakāryakā phal nirūpit karate haĩn.
ityādi isī prakār jānanā.
yahān̐ koī kaheaisā jhūṭh phal dikhalānā to yogya nahīn hai; aise kathanako pramāṇ
kaise karen?
samādhānaḥjo agnānī jīv bahut phal dikhāye binā dharmamen na lagen va pāp se na
ḍaren, unakā bhalā karaneke artha aisā varṇan karate haĩn. jhūṭh to tab ho, jab dharmake phalako
pāpakā phal batalāyen, pāpake phalako dharmakā phal batalāyen, parantu aisā to hai nahī̃n. jaise
das puruṣh milakar koī kārya karen, vahān̐ upachārase ek puruṣhakā bhī kiyā kahā jāye to
doṣh nahīn hai. athavā jisake pitādikane koī kārya kiye hon, use ek jāti-apekṣhā upachārase
putrādikakā kiyā kahā jāye to doṣh nahīn hai. usī prakār bahut shubh va ashubh kāryoṅkā
ek phal huā, use upachārase ek shubh va ashubhakāryakā phal kahā jāye to doṣh nahīn
hai. athavā anya shubh va ashubhakāryakā phal jo huā ho use ek jāti-apekṣhā upachārase
kisī anya hī shubhakāryakā phal kahen to doṣh nahīn hai.
upadeshamen kahīn vyavahāravarṇan hai, kahīn nishchayavarṇan hai. yahān̐ upachārarūp vyavahāravarṇan
kiyā hai, isaprakār ise pramāṇ karate haĩn. isako tāratamya nahīn mān lenā; tāratamyakā to
karaṇānuyogamen nirūpaṇ kiyā hai, so jānanā.
tathā prathamānuyogamen upachārarūp kisī dharmakā aṅg hone par sampūrṇa dharma huā kahate
haĩn. jaisejin jīvoṅke shaṅkā-kāṅkṣhādik nahīn hue, unako samyaktva huā kahate hain; parantu kisī
ek kāryamen shaṅkā-kāṅkṣhā na karanese hī to samyaktva nahīn hotā, samyaktva to tattvashraddhān hone
par hotā hai; parantu nishchayasamyaktvakā to vyavahārasamyaktvamen upachār kiyā aur
vyavahārasamyaktvake kisī ek aṅgamen sampūrṇa vyavahārasamyaktvakā upachār kiyā
isaprakār upachār
dvārā samyaktva huā kahate haĩn.
tathā kisī jainashāstrakā ek aṅg jānane par samyaggnān huā kahate haĩn. so sanshayādi
rahit tattvagnān hone par samyaggnān hotā hai; parantu yahān̐ pūrvavat upachārase samyaggnān kahate haĩn.
tathā koī bhalā ācharaṇ hone par samyakchāritra huā kahate haĩn. vahān̐ jisane jainadharma
aṅgīkār kiyā ho va koī chhoṭī-moṭī pratignā grahaṇ kī ho; use shrāvak kahate haĩn. so
shrāvak to pañchamaguṇasthānavartī hone par hotā hai; parantu pūrvavat upachārase ise shrāvak kahā
hai. uttarapurāṇamen shreṇikako shrāvakottam kahā hai so vah to asanyat thā; parantu jain thā
isaliye kahā hai. isīprakār anyatra jānanā.

Page 264 of 350
PDF/HTML Page 292 of 378
single page version

-
274 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā jo samyaktvarahit muniliṅg dhāraṇ kare, va dravyase bhī koī pratichār lagātā ho,
use muni kahate haĩn. so muni to ṣhaṣhṭhādi guṇasthānavartī hone par hotā hai; parantu pūrvavat upachārase
use muni kahā hai. samavasaraṇasabhāmen muniyoṅkī saṅkhyā kahī, vahān̐ sarva hī shuddha bhāvaliṅgī
muni nahīn the; parantu muniliṅg dhāraṇ karanese sabhīko muni kahā. isīprakār anyatra jānanā.
tathā prathamānuyogamen koī dharmabuddhise anuchit kārya kare usakī bhī prashansā karate haĩn.
jaiseviṣhṇukumārane muniyoṅkā upasarga dūr kiyā so dharmānurāgase kiyā; parantu munipad chhoṛakar
yah kārya karanā yogya nahīn thā; kyoṅki aisā kārya to gr̥uhasthadharmamen sambhav hai aur gr̥uhasthadharmase
munidharma ūn̐chā hai; so ūn̐chā dharma chhoṛakar nīchā dharma aṅgīkār kiyā vah ayogya hai; parantu
vātsalya aṅgakī pradhānatāse viṣhṇukumārajīkī prashansā kī hai. is chhalase auroṅko ūn̐chā dharma
chhoṛakar nīchā dharma aṅgīkār karanā yogya nahīn hai.
tathā jis prakār gvālene muniko agnise tapāyā, so karuṇāse yah kārya kiyā; parantu
āye hue upasargako to dūr kare, sahaj avasthāmen jo shītādikakā parīṣhah hotā hai, use
dūr karane par rati mānanekā kāraṇ hotā hai aur unhen rati karanā nahīn hai, tab ulṭā upasarga
hotā hai. isīse vivekī unake shītādikakā upachār nahīn karate. gvālā avivekī thā,
karuṇāse yah kārya kiyā, isaliye usakī prashansā kī hai, parantu chhalase auroṅko dharmapaddhatimen
jo viruddha ho vah karanā yogya nahīn hai.
tathā jaisevajrakaraṇ rājāne sinhodar rājāko naman nahīn kiyā, mudrikāmen pratimā rakhī;
so baṛe-baṛe samyagdr̥uṣhṭi rājādikako naman karate hain, usamen doṣh nahīn hai; tathā mudrikāmen pratimā
rakhanemen avinay hotī hai, yathāvat vidhise aisī pratimā nahīn hotī, isaliye is kāryamen doṣh
hai; parantu use aisā gnān nahīn thā, use to dharmānurāgase ‘main aur ko naman nahīn karūn̐gā’
aisī buddhi huī; isaliye usakī prashansā kī hai. parantu is chhalase auroṅko aise kārya karanā
yogya nahīn hai.
tathā kitane hī puruṣhonne putrādikakī prāptike artha athavā rogkaṣhṭādi dūr karaneke
artha chaityālay pūjanādi kārya kiye, stotrādi kiye, namaskāramantra smaraṇ kiyā; parantu aisā
karanese to niḥkāṅkṣhitaguṇakā abhāv hotā hai, nidānabandha nāmak ārtadhyān hotā hai, pāpakā
hī prayojan antaraṅgamen hai, isaliye pāpakā hī bandha hotā hai; parantu mohit hokar bahut
pāpabandhakā kāraṇ kudevādikā to pūjanādi nahīn kiyā, itanā usakā guṇ grahaṇ karake usakī
prashansā karate haĩn. is chhalase auroṅko laukik kāryoṅke artha dharma-sādhan karanā yukta nahīn hai.
isīprakār anyatra jānanā.

Page 265 of 350
PDF/HTML Page 293 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 275
isī prakār prathamānuyogamen anya kathan bhī hon, unhen yathāsambhav jānakar bhramarūp nahīn
honā.
karaṇānuyogake vyākhyānakā vidhān
ab, karaṇānuyogamen kisaprakār vyākhyān hai so kahate hainḥ
jaisā kevalagnān dvārā jānā vaisā karaṇānuyogamen vyākhyān hai. tathā kevalagnān dvārā
to bahut jānā, parantu jīvake kāryakārī jīvkarmādikakā va trilokādikakā hī nirūpaṇ
isamen hotā hai. tathā unakā bhī svarūp sarva nirūpit nahīn ho sakatā, isaliye jis prakār
vachanagochar hokar chhadmasthake gnānamen unakā kuchh bhāv bhāsit ho, us prakār saṅkuchit karake
nirūpaṇ karate haĩn. yahān̐ udāharaṇ
jīvake bhāvoṅkī apekṣhā guṇasthān kahe hain, ve bhāv
anantasvarūpasahit vachanagochar nahīn hain, vahān̐ bahut bhāvoṅkī ek jāti karake chaudah guṇasthān
kahe haĩn. tathā jīvoṅko jānaneke anek prakār hain, vahān̐ mukhya chaudah mārgaṇākā nirūpaṇ kiyā
hai. tathā karmaparamāṇu ananta prakār shaktiyukta hain, unamen bahutoṅko ek jāti karake āṭh
va ek sau aṛatālīs prakr̥itiyān̐ kahī haĩn. tathā trilokamen anek rachanāen̐ hain, vahān̐ kuchh mukhya
rachanāoṅkā nirūpaṇ kahate haĩn. tathā pramāṇake ananta bhed hain, vahān̐ saṅkhyātādi tīn bhed va
inake ikkīs bhed nirūpit kiye haĩn. isīprakār anyatra jānanā.
tathā karaṇānuyogamen yadyapi vastuke kṣhetra, kāl, bhāvādik akhaṇḍit hain; tathāpi chhadmasthako
hīnādik gnān honeke artha pradesh, samay, avibhāg-pratichchhedādikakī kalpanā karake unakā pramāṇ
nirūpit karate haĩn. tathā ek vastumen bhinna-bhinna guṇoṅkā va paryāyoṅkā bhed karake nirūpaṇ
karate haĩn. tathā jīv-pudgalādik yadyapi bhinna-bhinna hain; tathāpi sambandhādik dvārā anek dravyase
utpanna gati, jāti ādi bhedoṅko ek jīvake nirūpit karate hain,
ityādi vyākhyān
vyavahāranayakī pradhānatā sahit jānanā, kyoṅki vyavahārake binā visheṣh nahīn jān sakatā.
tathā kahīn nishchayavarṇan bhī pāyā jātā hai. jaise
jīvādik dravyoṅkā pramāṇ nirūpaṇ kiyā,
vahān̐ bhinna-bhinna itane hī dravya haĩn. vah yathāsambhav jān lenā.
tathā karaṇānuyogamen jo kathan hain ve kitane hī to chhadmasthake pratyakṣha-anumānādigochar
hote hain, tathā jo na hon unhen āgnāpramāṇ dvārā mānanā. jis prakār jīv-pudgalake sthūl
bahut kālasthāyī manuṣhyādi paryāyen va ghaṭādi paryāyen nirūpit kīn, unake to pratyakṣha anumānādi
ho sakate hain; parantu pratisamay sūkṣhmapariṇamanakī apekṣhā gnānādikake va snigdha-rūkṣhādikake ansh
nirūpit kiye hain ve āgnāse hī pramāṇ hote haĩn. isī prakār anyatra jānanā.

Page 266 of 350
PDF/HTML Page 294 of 378
single page version

-
276 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā karaṇānuyogamen chhadmasthoṅkī pravr̥uttike anusār varṇan nahīn kiyā hai, keval- gnānagamya
padārthoṅkā nirūpaṇ hai. jis prakār kitane hī jīv to dravyādikakā vichār karate hain va
vratādik pālate hain; parantu unake antaraṅg samyaktvachāritra shakti nahīn hai, isaliye unako
mithyādr̥uṣhṭi
avratī kahate haĩn. tathā kitane hī jīv dravyādikake va vratādikake vichār rahit
hain, anya kāryommen pravartate hain, va nidrādi dvārā nirvichār ho rahe hain; parantu unake samyaktvādi
shaktikā sadbhāv hai, isaliye unako samyaktvī va vratī kahate haĩn.
tathā kisī jīvake kaṣhāyoṅkī pravr̥utti to bahut hai aur usake antaraṅg kaṣhāyashakti thoṛī
hai, to use mandakaṣhāyī kahate haĩn. tathā kisī jīvake kaṣhāyoṅkī pravr̥utti to thoṛī hai aur unake
antaraṅg kaṣhāyashakti bahut hai, to use tīvrakaṣhāyī kahate haĩn. jaise
vyantarādik dev kaṣhāyonse
nagar nāshādi kārya karate hain, tathāpi unake thoṛī kaṣhāyashaktise pīt leshyā kahī hai. aur
ekendriyādik jīv kaṣhāyakārya karate dikhāī nahīn dete, tathāpi unake bahut kaṣhāyashaktise kr̥iṣhṇādi
leshyā kahī hai. tathā sarvārthasiddhike dev kaṣhāyarūp thoṛe pravartate hain, unake bahut kaṣhāyashaktise
asanyam kahā hai. aur pañcham guṇasthānī vyāpār, abrahmādi kaṣhāyakāryarūp bahut pravartate hain;
unake mandakaṣhāyashaktise deshasanyam kahā hai. isī prakār anyatra jānanā.
tathā kisī jīvake man-vachan-kāyakī cheṣhṭā thoṛī hotī dikhāī de, tathāpi karmākarṣhaṇ
shaktikī apekṣhā bahut yog kahā hai. kisīke cheṣhṭā bahut dikhāī de, tathāpi shaktikī hīnatāse
alpa yog kahā hai. jaise
kevalī gamanādi kriyārahit hue, vahān̐ bhī unake yog bahut kahā
hai. dvīndriyādik jīv gamanādi karate hain, tathāpi unake yog alpa kahā hai. isīprakār
anyatra jānanā.
tathā kahīn jisakī vyaktatā kuchh bhāsit nahīn hotī, tathāpi sūkṣhmashaktike sadbhāvase
usakā vahān̐ astitva kahā hai. jaisemunike abrahma kārya kuchh nahīn hai, tathāpi navaven
guṇasthānaparyanta maithun sañgnā kahī hai. ahamindroṅke duḥkhakā kāraṇ vyakta nahīn hai, tathāpi kadāchit
asātākā uday kahā hai. isīprakār anyatra jānanā.
tathā karaṇānuyog samyagdarshan-gnān-chāritrādik dharmakā nirūpaṇ karmaprakr̥itiyoṅke
upashamādikakī apekṣhāsahit, sūkṣhmashakti jaise pāyī jātī hai vaise guṇasthānādimen nirūpaṇ karatā
hai va samyagdarshanādike viṣhayabhūt jīvādikoṅkā bhī nirūpaṇ sūkṣhmabhedādi sahit karatā hai. yahān̐
koī karaṇānuyog anusār āp udyam kare to ho nahīn sakatā; karaṇānuyogamen to yathārtha padārtha
batalānekā mukhya prayojan hai, ācharaṇ karānekī mukhyatā nahīn hai. isaliye yah to

Page 267 of 350
PDF/HTML Page 295 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 277
charaṇānuyogādikake anusār pravartan kare, usase jo kārya honā hai vah svayamev hī hotā hai.
jaise
āp karmoke upashamādi karanā chāhe to kaise hoṅge? āp to tattvādikakā nishchay karanekā
udyam kare, usase svayamev hī upashamādi samyaktva hote haĩn. isīprakār anyatra jānanā.
ek antarmuhūrtamen gyārahaven guṇasthānase girakar kramashaḥ mithyādr̥uṣhṭi hotā hai aur charḥakar
kevalagnān utpanna karatā hai. so aise samyaktvādike sūkṣhmabhāv buddhigochar nahīn hote. isaliye
karaṇānuyogake anusār jaisekā taisā jān to le, parantu pravr̥utti buddhigochar jaise bhalā ho vaisī kare.
tathā karaṇānuyogamen kahīn upadeshakī mukhyatā sahit vyākhyān hotā hai, use sarvathā usī
prakār nahīn mānanā. jaisehinsādikake upāyako kumatignān kahā hai; anya matādikake
shāstrābhyāsako kushrutagnān kahā hai; burā dikhe, bhalā na dikhe, use vibhaṅgagnān kahā hai; so inako
chhoṛaneke artha upadesh dvārā aisā kahā hai. tāratamyase mithyādr̥uṣhṭike sabhī gnān kugnān hain,
samyagdr̥uṣhṭike sabhī gnān sugnān haĩn. isīprakār anyatra jānanā.
tathā kahīn sthūl kathan kiyā ho use tāratamyarūp nahīn jānanā. jis prakār vyāsase
tīnagunī paridhi kahī jātī hai, parantu sūkṣhmatāse kuchh adhik tīnagunī hotī hai. isīprakār anyatra
jānanā.
tathā kahīn mukhyatākī apekṣhā vyākhyān ho use sarvaprakār nahīn jānanā. jaisemithyādr̥uṣhṭi
aur sāsādan guṇasthānavāloṅko pāpajīv kahā hai, asanyatādi guṇasthānavāloṅko puṇyajīv kahā
hai, so mukhyapanese aisā kahā hai; tāratamyase donoṅke pāp-puṇya yathāsambhav pāye jāte haĩn.
isīprakār anyatra jānanā.
aise hī aur bhī nānāprakār pāye jāte hain, unhen yathāsambhav jānanā.
is prakār karaṇānuyogamen vyākhyānakā vidhān batalāyā.
charaṇānuyogake vyākhyānakā vidhān
ab, charaṇānuyogamen vyākhyānakā vidhān batalāte hainḥ
charaṇānuyogamen jisaprakār jīvoṅke apanī buddhigochar dharmakā ācharaṇ ho vaisā upadesh
diyā hai. vahān̐ dharma to nishchayarūp mokṣhamārga hai vahī hai, usake sādhanādik upachārase dharma
haĩn. isaliye vyavahāranayakī pradhānatāse nānāprakār upachār-dharmake bhedādikoṅkā isamen nirūpaṇ
kiyā jātā hai; kyoṅki nishchayadharmamen to kuchh grahaṇ-tyāgakā vikalpa nahīn hai aur isake nichalī
avasthāmen vikalpa chhūṭatā nahīn hai; isaliye is jīvako dharmavirodhī kāryoṅko chhuḍạ̄nekā aur
dharmasādhanādi kāryoko grahaṇ karānekā upadesh isamen hai.

Page 268 of 350
PDF/HTML Page 296 of 378
single page version

-
278 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
vah upadesh do prakārase diyā jātā haiek to vyavahārakā hī upadesh dete hain, ek
nishchayasahit vyavahārakā upadesh dete haĩn.
vahān̐ jin jīvoṅke nishchayakā gnān nahīn hai va upadesh dene par bhī nahīn hotā dikhāī
detā aise mithyādr̥uṣhṭi jīv kuchh dharmasanmukh hone par unhen vyavahārakā hī upadesh dete haĩn.
tathā jin jīvoṅko nishchay
vyavahārakā gnān hai va upadesh dene par unakā gnān hotā dikhāī
detā haiaise samyagdr̥uṣhṭi jīv va samyaktvasanmukh mithyādr̥uṣhṭi jīv unako nishchayasahit vyavahārakā
upadesh dete hain; kyoṅki shrīguru sarva jīvoṅke upakārī haĩn.
so asañgnī jīv to upadesh grahaṇ karane yogya nahīn hain, unakā to upakār itanā
hī kiyā ki aur jīvoṅko unakī dayākā upadesh diyā.
tathā jo jīv karmaprabalatāse nishchayamokṣhamārgako prāpta nahīn ho sakate, unakā itanā hī
upakār kiyā ki unhen vyavahāradharmakā upadesh dekar kugatike duḥkhoṅke kāraṇ pāpakārya chhuṛākar
sugatike indriyasukhoṅke kāraṇarūp puṇyakāryommen lagāyā. vahān̐ jitane duḥkh miṭe utanā hī upakār
huā.
tathā pāpīko to pāpavāsanā hī rahatī hai aur kugatimen jātā hai, vahān̐ dharmakā nimitta
nahīn hai, isaliye paramparāse duḥkh hī prāpta karatā rahatā hai. tathā puṇyavānako dharmavāsanā rahatī
hai aur sugatimen jātā hai, vahān̐ dharmake nimitta prāpta hote hain, isaliye paramparāse sukhako prāpta
karatā hai; athavā karma shaktihīn ho jāye to mokṣhamārgako bhī prāpta ho jātā hai; isaliye
vyavahār-upadesh dvārā pāpase chhuṛākar puṇyakāryommen lagāte haĩn.
tathā jo jīv mokṣhamārgako prāpta hue va prāpta hone yogya hain; unakā aisā upakār
kiyā ki unako nishchayasahit vyavahārakā upadesh dekar mokṣhamārgamen pravartit kiyā.
shrīguru to sarvakā aisā hī upakār karate hain; parantu jin jīvoṅkā aisā upakār na
bane to shrīguru kyā karen?jaisā banā vaisā hī upakār kiyā; isaliye do prakārase upadesh
dete haĩn.
vahān̐ vyavahār-upadeshamen to bāhya kriyāoṅkī hī pradhānatā hai; unake upadeshase jīv
pāpakriyā chhoṛakar puṇyakriyāommen pravartatā hai, vahān̐ kriyāke anusār pariṇām bhī tīvrakaṣhāy
chhoṛakar kuchh mandakaṣhāyī ho jāte hain, so mukhyarūpase to is prakār hai; parantu kisīke na
hon to mat hoo, shrīguru to pariṇām sudhāraneke artha bāhya kriyāoṅkā upadesh dete haĩn.

Page 269 of 350
PDF/HTML Page 297 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 279
tathā nishchayasahit vyavahārake upadeshamen pariṇāmoṅkī hī pradhānatā hai; usake upadeshase
tattvagnānake abhyās dvārā va vairāgya-bhāvanā dvārā pariṇām sudhāre vahān̐ pariṇāmake anusār
bāhyakriyā bhī sudhar jātī hai. pariṇām sudharane par bāhyakriyā sudharatī hī hai; isaliye shrīguru
pariṇām sudhāranekā mukhya upadesh dete haĩn.
isaprakār do prakārake upadeshamen jahān̐ vyavahārakā hī upadesh ho vahān̐ samyagdarshanake artha
arahantadev, nirgrantha guru, dayā-dharmako hī mānanā aurako nahīn mānanā; tathā jīvādik tattvoṅkā
vyavahārasvarūp kahā hai usakā shraddhān karanā; shaṅkādi pachchīs doṣh na lagānā; niḥshaṅkitādi
aṅg va samvegādik guṇoṅkā pālan karanā ityādi upadesh dete haĩn.
tathā samyaggnānake artha jinamatake shāstroṅkā abhyās karanā, arthavyañjanādi aṅgoṅkā
sādhan karanā ityādi upadesh dete haĩn. tathā samyakchāritrake artha ekadesh va sarvadesh hinsādi
pāpoṅkā tyāg karanā, vratādi aṅgoṅkā pālan karanā ityādi upadesh dete haĩn. tathā kisī jīvake
visheṣh dharmakā sādhan na hotā jānakar ek ākhaṛī ādikakā hī upadesh dete haĩn. jaise
bhīlako kauekā mān̐s chhuṛavāyā, gvāleko namaskāramantra japanekā upadesh diyā, gr̥uhasthako chaityālay,
pūjā-prabhāvanādi kāryakā upadesh dete hain,
ityādi jaisā jīv ho use vaisā upadesh dete haĩn.
tathā jahān̐ nishchayasahit vyavahārakā upadesh ho, vahān̐ samyagdarshanake artha yathārtha tattvoṅkā
shraddhān karāte haĩn. unakā to nishchayasvarūp hai so bhūtārtha hai, vyavahārasvarūp hai so upachār
hai
aise shraddhānasahit va sva-parake bhedagnān dvārā paradravyamen rāgādi chhoṛaneke prayojanasahit un
tattvoṅkā shraddhān karanekā upadesh dete haĩn. aise shraddhānase arahantādike sivā anya devādik
jhūṭh bhāsit hon tab svayamev unakā mānanā chhūṭ jātā hai, usakā bhī nirūpaṇ karate haĩn.
tathā samyaggnānake artha sanshayādirahit unhīn tattvoṅko usī prakār jānanekā upadesh dete hain,
vah jānaneko kāraṇ jinashāstroṅkā abhyās hai. isaliye us prayojanake artha jinashāstroṅkā
bhī abhyās svayamev hotā hai; usakā nirūpaṇ karate haĩn. tathā samyakchāritrake artha rāgādi
dūr karanekā upadesh dete hain; vahān̐ ekadesh va sarvadesh tīvrarāgādikakā abhāv hone par unake
nimittase jo ekadesh va sarvadesh pāpakriyā hotī thī vah chhūṭatī hai, tathā mandarāgase shrāvak
munike vratoṅkī pravr̥utti hotī hai aur mandarāgakā bhī abhāv hone par shuddhopayogakī pravr̥utti hotī
hai, usakā nirūpaṇ karate haĩn.
tathā yathārtha shraddhān sahit samyagdr̥uṣhṭiyoṅke jaise koī yathārtha ākhaṛī hotī hai yā bhakti
hotī hai yā pūjā-prabhāvanādi kārya hote hain yā dhyānādik hote hain unakā upadesh dete haĩn.
jinamatamen jaisā sachchā paramparāmārga hai vaisā upadesh dete haĩn.

Page 270 of 350
PDF/HTML Page 298 of 378
single page version

-
280 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
is tarah do prakārase charaṇānuyogamen upadesh jānanā.
tathā charaṇānuyogamen tīvra kaṣhāyoṅkā kārya chhuṛākar mandakaṣhāyarūp kārya karanekā upadesh
dete haĩn. yadyapi kaṣhāy karanā burā hī hai, tathāpi sarva kaṣhāy na chhūṭate jānakar jitane kaṣhāy
ghaṭen utanā hī bhalā hogā
aisā prayojan vahān̐ jānanā. jaisejin jīvoṅke ārambhādik
karanekī va mandirādi banavānekī, va viṣhay sevanakī va krodhādi karanekī ichchhā sarvathā dūr
hotī na jāne, unhen pūjā-prabhāvanādik karanekā va chaityālayādi banavānekā va jinadevādikake
āge shobhādik, nr̥itya-gānādik karanekā va dharmātmā puruṣhoṅkī sahāy ādi karanekā upadesh
dete hain; kyoṅki inamen paramparā kaṣhāyakā poṣhaṇ nahīn hotā. pāpakāryommen paramparā kaṣhāyakā
poṣhaṇ hotā hai, isaliye pāpakāryonse chhuṛākar in kāryommen lagāte haĩn. tathā thoṛā-bahut jitanā
chhūṭatā jāne utanā pāpakārya chhuṛākar unhen samyaktva va aṇuvratādi pālanekā upadesh dete haĩn.
tathā jin jīvoṅke sarvathā ārambhādikakī ichchhā dūr huī hai, unako pūrvokta pūjādik kārya
va sarva pāpakārya chhuṛākar mahāvratādi kriyāoṅkā upadesh dete haĩn. tathā kiñchit rāgādik chhūṭate
jānakar unhen dayā, dharmopadesh, pratikramaṇādi kārya karanekā upadesh dete haĩn. jahān̐ sarva rāg
dūr huā ho vahān̐ kuchh karanekā kārya hī nahīn rahā; isaliye unhen kuchh upadesh hī nahīn hai.
aisā kram jānanā.
tathā charaṇānuyogamen kaṣhāyī jīvoṅko kaṣhāy utpanna karake bhī pāpako chhuṛāte hain aur
dharmamen lagāte haĩn. jaisepāpakā phal narakādikake duḥkh dikhākar unako bhay kaṣhāy utpanna
karake pāpakārya chhuṛavāte hain, tathā puṇyake phal svargādikake sukh dikhākar unhen lobh kaṣhāy
utpanna karake dharmakāryommen lagāte haĩn. tathā yah jīv indriyaviṣhay, sharīr, putra, dhanādikake
anurāgase pāp karatā hai, dharma-parāṅmukh rahatā hai; isaliye indriyaviṣhayoṅko maraṇ, kleshādike
kāraṇ batalākar unamen arati kaṣhāy karāte haĩn. sharīrādiko ashuchi batalākar vahān̐ jugupsā
kaṣhāy karāte hain; putrādikako dhanādikake grāhak batalākar vahān̐ dveṣh karāte hain; tathā dhanādikako
maraṇ, kleshādikakā kāraṇ batalākar vahān̐ aniṣhṭabuddhi karāte haĩn.
ityādi upāyonse viṣhayādimen
tīvra rāg dūr honese unake pāpakriyā chhūṭakar dharmamen pravr̥utti hotī hai. tathā nāmasmaraṇ,
stutikaraṇ, pūjā, dān, shīlādikase is lokamen dāridray kaṣhṭa dūr hote hain, putra-dhanādikakī
prāpti hotī hai,
isaprakār nirūpaṇ dvārā unake lobh utpanna karake un dharmakāryommen lagāte haĩn.
isī prakār anya udāharaṇ jānanā.
yahān̐ prashna hai ki koī kaṣhāy chhuṛākar koī kaṣhāy karānekā prayojan kyā?

Page 271 of 350
PDF/HTML Page 299 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 281
samādhānaḥ jaise rog to shītāṅg bhī hai aur jvar bhī hai; parantu kisīkā shītāṅgase
maraṇ hotā jāne, vahān̐ vaidya usako jvar honekā upāy karatā hai aur jvar honeke pashchāt
usake jīnekī āshā ho tab bādamen jvarako bhī miṭānekā upāy karatā hai. usī prakār
kaṣhāy to sabhī hey hain; parantu kinhīn jīvoṅke kaṣhāyonse pāpakārya hotā jāne, vahān̐ shrīguru
unako puṇyakāryake kāraṇabhūt kaṣhāy honekā upāy karate hain, pashchāt usake sachchī dharmabuddhi
huī jānen tab bādamen vah kaṣhāy miṭānekā upāy karate haĩn. aisā prayojan jānanā.
tathā charaṇānuyogamen jaise jīv pāp chhoṛakar dharmamen lagen vaise anek yuktiyon dvārā varṇan
karate haĩn. vahān̐ laukik dr̥uṣhṭānta, yukti, udāharaṇ, nyāyavr̥uttike dvārā samajhāte hain va kahīn
anyamatake bhī udāharaṇādi kahate haĩn. jaise
‘sūktamuktāvalī’ men lakṣhmīko kamalavāsinī kahī
va samudramen viṣh aur lakṣhmī utpanna hue us apekṣhā use viṣhakī bhaginī kahī hai. isīprakār
anyatra kahate haĩn.
vahān̐ kitane hī udāharaṇādi jhūṭhe bhī hain; parantu sachche prayojanakā poṣhaṇ karate hain, isaliye
doṣh nahīn hai.
yahān̐ koī kahe ki jhūṭhakā to doṣh lagatā hai?
usakā uttaraḥ
yadi jhūṭh bhī hai aur sachche prayojanakā poṣhaṇ kare to use jhūṭh nahīn
kahate. tathā sach bhī hai aur jhūṭhe prayojanakā poṣhaṇ kare to vah jhūṭh hī hai.
alaṅkāryuktināmādikamen vachan apekṣhā jhūṭh-sach nahīn hai, prayojan apekṣhā jhūṭh-sach
hai. jaisetuchchha shobhāsahit nagarīko indrapurīke samān kahate hain so jhūṭh hai, parantu shobhāke
prayojanakā poṣhaṇ karatā hai, isaliye jhūṭh nahīn hai. tathā ‘is nagarīmen chhatrako hī daṇḍ hai
anyatra nahīn hai’
aisā kahā so jhūṭh hai; anyatra bhī daṇḍa denā pāyā jātā hai, parantu vahān̐
anyāyavān thoṛe hain aur nyāyavānako daṇḍa nahīn dete, aise prayojanakā poṣhaṇ karatā hai, isaliye
jhūṭh nahīn hai. tathā br̥uhaspatikā nām ‘suraguru’ likhā hai va maṅgalakā nām ‘kuj’ likhā hai
so aise nām anyamat apekṣhā haĩn.
inakā akṣharārtha hai so jhūṭhā hai; parantu vah nām us
padārthakā artha pragaṭ karatā hai, isaliye jhūṭh nahīn hai.
isaprakār anya matādikake udāharaṇādi dete hain so jhūṭh hain; parantu udāharaṇādikakā
to shraddhān karānā hai nahīn, shraddhān to prayojanakā karānā hai aur prayojan sachchā hai, isaliye
doṣh nahīn hai.
tathā charaṇānuyogamen chhadmasthakī buddhigochar sthūlapanekī apekṣhāse lokapravr̥uttikī mukhyatā

Page 272 of 350
PDF/HTML Page 300 of 378
single page version

-
282 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
sahit upadesh dete hain; parantu kevalagnānagochar sūkṣhmapanekī apekṣhā nahīn dete; kyoṅki usakā
ācharaṇ nahīn ho sakatā. yahān̐ ācharaṇ karanekā prayojan hai.
jaiseaṇuvratīke trasahinsākā tyāg kahā hai aur usake strī-sevanādi kriyāommen trasahinsā
hotī hai. yah bhī jānatā hai ki jinavāṇīmen yahān̐ tras kahe hain; parantu isake tras māranekā
abhiprāy nahīn hai aur lokamen jisakā nām trasaghāt hai use nahīn karatā hai; isaliye us
apekṣhā usake trasahinsākā tyāg hai.
tathā munike sthāvarahinsākā bhī tyāg kahā hai; parantu muni, pr̥ithvī, jalādimen gamanādi
karate hain vahān̐ sarvathā trasakā bhī abhāv nahīn hai; kyoṅki tras jīvoṅkī bhī avagāhanā itanī
chhoṭī hotī hai ki jo dr̥uṣhṭigochar na ho aur unakī sthiti pr̥ithvī, jalādikamen hī hai
aisā
muni jinavāṇīse jānate hain va kadāchit avadhignānādi dvārā bhī jānate hain; parantu unake pramādase
sthāvar-trasahinsākā abhiprāy nahīn hai. tathā lokamen bhūmi khodanā tathā aprāsuk jalase kriyā
karanā ityādi pravr̥uttikā nām sthāvarahinsā hai aur sthūl tras jīvoṅko pīṛit karanekā nām
trasahinsā hai
use nahīn karate; isaliye muniko sarvathā hinsākā tyāg kahate haĩn. tathā isīprakār
asatya, stey, abrahma, parigrahakā tyāg kahā hai.
kevalagnānake jānanekī apekṣhā to asatyavachanayog bārahaven guṇasthānaparyanta kahā hai,
adattakarmaparamāṇu ādi paradravyakā grahaṇ terahaven guṇasthānaparyanta hai, vedakā uday navaven guṇasthān-
paryanta hai, antaraṅg parigrah dasaven guṇasthānaparyanta hai, bāhyaparigrah samavasaraṇādi kevalīke bhī hotā
hai; parantu (muniko) pramādase pāparūp abhiprāy nahīn hai aur lokapravr̥uttimen jin kriyāon dvārā
‘yah jhūṭh bolatā hai, chorī karatā hai, kushīl sevan karatā hai, parigrah rakhatā hai’
ityādi nām
pātā hai, ve kriyāen̐ inake nahīn hai; isaliye asatyādikā inake tyāg kahā jātā hai.
tathā jis prakār munike mūlaguṇommen pañchendriyoṅke viṣhayakā tyāg kahā hai; parantu indriyoṅkā
jānanā to miṭatā nahīn hai aur viṣhayommen rāg-dveṣh sarvathā dūr huā ho to yathākhyātachāritra
ho jāye so huā nahīn hai; parantu sthūlarūpase viṣhayechchhākā abhāv huā hai aur bāhyaviṣhayasāmagrī
milānekī pravr̥utti dūr huī hai; isaliye unake indriyaviṣhayakā tyāg kahā hai.
isīprakār anyatra jānanā.
tathā vratī jīv tyāg va ācharaṇ karatā hai so charaṇānuyogakī paddhati anusār va
lokapravr̥uttike anusār tyāg karatā hai. jaisekisīne trasahinsākā tyāg kiyā, vahān̐
charaṇānuyogamen va lokamen jise trasahinsā kahate hain usakā tyāg kiyā hai, kevalagnānādi dvārā
jo tras dekhe jāte hain unakī hinsākā tyāg banatā hī nahī̃n. vahān̐ jis trasahinsākā tyāg