Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Parishisht 3 - Parmarth Vachnika; Parishisht 4 - Upadan Nimittki Chithi.

< Previous Page  


Combined PDF/HTML Page 19 of 19

 

Page 333 of 350
PDF/HTML Page 361 of 378
single page version

-
rahasyapūrṇa chiṭhṭhī ][ 343
pashchāt parakā bhī vichār chhūṭ jāy, keval svātmavichār hī rahatā hai; vahān̐ anek prakār
nijasvarūpamen ahambuddhi dharatā hai. chidānanda hūn̐, shuddha hūn̐, siddha hūn̐, ityādi vichār hone par
sahaj hī ānanda taraṅg uṭhatī hai, romāñch ho ātā hai; tatpashchāt aisā vichār to chhūṭ jāy,
keval chinmātrasvarūp bhāsane lage; vahān̐ sarva pariṇām us rūpamen ekāgra hokar pravartate hain; darshan-
gnānādikakā va nay-pramāṇādikakā bhī vichār vilay ho jātā hai.
chaitanyasvarūp jo savikalpase nishchay kiyā thā, usahīmen vyāpta-vyāpakarūp hokar isaprakār
pravartatā hai jahān̐ dhyātā-dhyeyapanā dūr ho gayā. so aisī dashākā nām nirvikalpa anubhav
hai. baṛe nayachakra granthamen aisā hī kahā hai :
tachchāṇesaṇakāle samayan bujjhehi juttimaggeṇa.
ṇo ārāiṇasamaye pachchakkhoaṇuhavo jahma..266..
arthaḥtattvake avalokan (anveṣhaṇ) kā jo kāl usamen samay arthāt shuddhātmāko
yukti arthāt nay-pramāṇ dvārā pahale jāne. pashchāt ārādhanasamay jo anubhavakāl usamen nay-
pramāṇ nahīn hain, kyoṅki pratyakṣha anubhav hai.
jaiseratnako kharīdanemen anek vikalpa karate hain, jab pratyakṣha use pahinate hain, tab vikalpa
nahīn haipahinanekā sukh hī hai. isaprakār savikalpake dvārā nirvikalpa anubhav hotā hai.
tathā jo gnān pān̐ch indriyon va chhaṭhaven manake dvārā pravartatā thā, vah gnān sab orase
simaṭakar is nirvikalpa anubhavamen keval svarūpasanmukh huā. kyoṅki vah gnān kṣhayopashamarūp
hai, isaliye ek kālamen ek gneyako hī jānatā hai, vah gnān svarūp jānaneko pravartit huā
tab anyakā jānanā sahaj hī rah gayā. vahān̐ aisī dashā huī ki bāhya anek shabdādik
vikār hon to bhī svarūpadhyānīko kuchh khabar nahīn
isaprakār matignān bhī svarūpasanmukh huā.
tathā nayādikake vichār miṭane par shrutagnān bhī svarūpasanmukh huā.
aisā varṇan samayasārakī ṭīkā ātmakhyātimen hai tathā ātmāvalokanādimen hai. isīliye
nirvikalpa anubhavako atīndriy kahate haĩn. kyoṅki indriyoṅkā dharma to yah hai ki sparsha, ras,
gandh, varṇa, shabdako jānen, vah yahān̐ nahīn hai; aur manakā dharma yah hai ki anek vikalpa
kare, vah yahān̐ nahīn hai; isaliye yadyapi jo gnān indriy
manamen pravartatā thā, vahī gnān anubhavamen
pravartatā hai; tathāpi is gnānako atīndriy kahate haĩn.
tathā is svānubhavako man dvārā huā bhī kahate hain, kyoṅki is anubhavamen matignān-
shrutagnān hī hain, anya koī gnān nahīn hai.

Page 334 of 350
PDF/HTML Page 362 of 378
single page version

-
344 ] [ rahasyapūrṇa chiṭhṭhī
mati-shrutagnān indriy-manake avalamban binā nahīn hotā, so yahān̐ indriyakā to abhāv
hī hai, kyoṅki indriyakā viṣhay mūrtik padārtha hī hai. tathā yahān̐ managnān hai, kyoṅki manakā
viṣhay amūrtik padārtha bhī hai, isaliye yahān̐ man-sambandhī pariṇām svarūpamen ekāgra hokar anya
chintākā nirodh karate hain, isaliye ise man dvārā kahate haĩn. ‘‘ekāgrachintānirodho dhyānam’’
aisā dhyānakā bhī lakṣhaṇ aise anubhav dashāmen sambhav hai.
tathā samayasār nāṭakake kavittamen kahā haiḥ
vastu vichārat dhyāvatain, man pāvai vishrāma.
ras svādat sukh ūpajai, anubhav yākau nāma..
isaprakār man binā jude hī pariṇām svarūpamen pravartit nahīn hue, isaliye svānubhavako
manajanit bhī kahate hain; ataḥ atīndriy kahanemen aur manajanit kahanemen kuchh virodh nahīn hai,
vivakṣhābhed hai.
tathā tumane likhā ki ‘‘ātmā atīndriy hai, isaliye atīndriy dvārā hī grahaṇ kiyā
jātā hai;’’ so (bhāījī) man amūrtikakā bhī grahaṇ karatā hai, kyoṅki mati-shrutagnānakā viṣhay
sarvadravya kahe haĩn. uktan cha tattvārtha sūtreḥ
‘‘matishrutayornibandho dravyeṣhvasarvaparyāyeṣhu.’’ (126)
tathā tumane pratyakṣhaparokṣhakā prashna likhā so bhāījī, pratyakṣhaparokṣha to samyaktvake bhed
hain nahī̃n. chauthe guṇasthānamen siddhasamān kṣhāyik samyaktva ho jātā hai, isaliye samyaktva to keval
yathārtha shraddhānarūp hī hai. vah (jīv) shubhāshubhakārya karatā bhī rahatā hai. isaliye tumane jo
likhā thā ki ‘‘nishchayasamyaktva pratyakṣha hai aur vyavahārasamyaktva parokṣha hai’’, so aisā nahīn hai.
samyaktvake to tīn bhed hain
vahān̐ upashamasamyaktva aur kṣhāyikasamyaktva to nirmal hain, kyoṅki ve
mithyātvake udayase rahit hain aur kṣhayopashamasamyaktva samal hai, kyoṅki samyaktvamohanīyake udayase
sahit hai. parantu is samyaktvamen pratyakṣha
parokṣha koī bhed to nahīn haĩn.
kṣhāyik samyaktvīke shubhāshubharūp pravartate hue va svānubhavarūp pravartate hue samyaktvaguṇ
to samān hī hai, isaliye samyaktvake to pratyakṣha-parokṣha bhed nahīn mānanā.
tathā pramāṇake pratyakṣha-parokṣha bhed hain, so pramāṇ samyaggnān hai; isaliye matignān-shrutagnān
to parokṣhapramāṇ hain, avadhi-manaḥparyay-kevalagnān pratyakṣhapramāṇ haĩn. ‘‘ādye parokṣhan pratyakṣhamanyat’’
(tattvārthasūtra a0 1, sūtra 11-12) aisā sūtrakā vachan hai. tathā tarkashāstramen pratyakṣha-parokṣhakā

Page 335 of 350
PDF/HTML Page 363 of 378
single page version

-
rahasyapūrṇa chiṭhṭhī ][ 345
aisā lakṣhaṇ kahā hai‘‘spaṣhṭapratibhāsātmakan pratyakṣhamaspaṣhṭan parokṣhan.’’
jo gnān apane viṣhayako nirmalatārūp spaṣhṭatayā bhalībhān̐ti jāne so pratyakṣha aur jo
spaṣhṭa bhalībhān̐ti na jāne so parokṣha. vahān̐ matignān-shrutagnānake viṣhay to bahut hain, parantu ek
bhī gneyako sampūrṇa nahīn jān sakatā, isaliye parokṣha kahe aur avadhi
manaḥparyayagnānake viṣhay
thoṛe hain; tathāpi apane viṣhayako spaṣhṭa bhalībhān̐ti jānate hain, isaliye ekadesh pratyakṣha hain aur
kevalagnān sarva gneyako āp spaṣhṭa jānatā hai isaliye sarvapratyakṣha hai.
tathā pratyakṣhake do bhed hainḥek paramārtha pratyakṣha, dūsarā sāmvyavahārik pratyakṣha. vahān̐
avadhi, manaḥparyay aur kevalagnān to spaṣhṭa pratibhāsarūp hain hī, isaliye pāramārthik pratyakṣha
haĩn. tathā netrādikase varṇādikako jānate hain vahān̐ vyavahārase aisā kahate hain
‘isane varṇādik
pratyakṣha jāne’, ekadesh nirmalatā bhī pāī jātī hai, isaliye inako sāmvyavahārik pratyakṣha kahate
hain; parantu yadi ek vastumen anek mishra varṇa hain ve netra dvārā bhalībhān̐ti nahīn grahaṇ kiye
jāte hain, isaliye isako paramārtha-pratyakṣha nahīn kahā jātā hai.
tathā parokṣha pramāṇake pāñch bhed hainḥsmr̥uti, pratyabhignān, tarka, anumān, aur āgama.
vahān̐ pūrva kālamen jo vastu jānī thī use yād karake jānanā, use smr̥uti kahate haĩn.
dr̥uṣhṭānt dvārā vastukā nishchay kiyā jāye use pratyabhignān kahate haĩn. hetuke vichārayukta jo
gnān use tarka kahate haĩn. hetuse sādhya vastukā jo gnān use anumān kahate haĩn. āgamase
jo gnān ho use āgam kahate haĩn.
aise pratyakṣha-parokṣha pramāṇake bhed kahe haĩn.
vahān̐ is svānubhavadashāmen jo ātmāko jānā jātā hai so shrutagnān dvārā jānā jātā
hai. shrutagnān hai vah matignānapūrvak hī hai, ve matignān-shrutagnān parokṣha kahe hain, isaliye yahān̐
ātmākā jānanā pratyakṣha nahīn hai. tathā avadhi-manaḥparyayakā viṣhay rūpī padārtha hī hai aur
kevalagnān chhadmasthake hai nahīn, isaliye anubhavamen avadhi-manaḥparyay-keval dvārā ātmākā jānanā
nahīn hai. tathā yahān̐ ātmāko spaṣhṭa bhalībhān̐ti nahīn jānatā hai, isaliye pāramārthik pratyakṣhapanā
to sambhav nahīn hai.
tathā jaise netrādikase varṇādik jānate hain vaise ekadesh nirmalatā sahit bhī ātmāke
asaṅkhyāt pradeshādik nahīn jānate hain, isaliye sāmvyavahārik pratyakṣhapanā bhī sambhav nahīn hai.
yahān̐ par to āgam-anumānādik parokṣha gnānase ātmākā anubhav hotā hai. jaināgamamen

Page 336 of 350
PDF/HTML Page 364 of 378
single page version

-
346 ] [ rahasyapūrṇa chiṭhṭhī
jaisā ātmākā svarūp kahā hai, use vaisā jānakar usamen pariṇāmoṅko magna karatā hai, isaliye
āgam parokṣhapramāṇ kahate haĩn. athavā ‘‘main ātmā hī hūn̐, kyoṅki mujhamen gnān hai; jahān̐-jahān̐
gnān hai vahān̐-vahān̐ ātmā hai
jaise siddhādik hain; tathā jahān̐ ātmā nahīn hai vahān̐ gnān bhī nahīn
haijaise mr̥utak kalevarādik haĩn.’’ isaprakār anumān dvārā vastukā nishchay karake usamen
pariṇām magna karatā hai, isaliye anumān parokṣhapramāṇ kahā jātā hai. athavā āgam-
anumānādik dvārā jo vastu jānanemen āyī usīko yād rakhakar usamen pariṇām magna karatā
hai, isaliye smr̥uti kahī jātī hai;
ityādi prakārase svānubhavamen parokṣhapramāṇ dvārā hī ātmākā
jānanā hotā hai. vahān̐ pahale jānanā hotā hai, pashchāt jo svarūp jānā usīmen pariṇām magna
hote hain, pariṇām magna hone par kuchh visheṣh jānapanā hotā nahīn hai.
yahān̐ phi ra prashnaḥyadi savikalpa-nirvikalpamen jānanekā visheṣh nahīn hai to adhik ānanda
kaise hotā hai?
usakā samādhānaḥsavikalpa dashāmen gnān anek gneyoṅko jānanerūp pravartatā thā,
nirvikalpadashāmen keval ātmākā hī jānanā hai; ek to yah visheṣhatā hai. dūsarī visheṣhatā
yah hai ki jo pariṇām nānā vikalpommen pariṇamit hotā thā vah keval svarūpase hī tādātmyarūp
hokar pravr̥utta huā. dūsarī yah visheṣhatā huī.
aisī visheṣhatāen̐ hone par koī vachanātīt aisā apūrva ānanda hotā hai jo ki viṣhay-
sevanamen usakī jātikā ansh bhī nahīn hai, isaliye us ānandako atīndriy kahate haĩn.
yahān̐ phi ra prashnaḥanubhavamen bhī ātmā parokṣha hī hai, to granthommen anubhavako pratyakṣha kaise
kahate hain? ūparakī gāthāmen hī kahā hai ‘pachchakho aṇuhavo jamhā’ so kaise hai?
usakā samādhānaḥanubhavamen ātmā to parokṣha hī hai, kuchh ātmāke pradesh ākār to
bhāsit hote nahīn hain; parantu svarūpamen pariṇām magna honese jo svānubhav huā vah svānubhavapratyakṣha
hai. svānubhav svād kuchh āgam
anumānādik parokṣhapramāṇ dvārā nahīn jānatā hai, āp hī
anubhavake rasasvādako vedatā hai. jaise koī andh-puruṣh mishrīko āsvādatā hai; vahān̐ mishrīke
ākārādi to parokṣha hain, jo jihvā se svād liyā hai vah svād pratyakṣha hai
vaise svānubhavamen
ātmā parokṣha hai, jo pariṇāmase svād āyā vah svād pratyakṣha hai;aisā jānanā.
athavā jo pratyakṣhakī hī bhān̐ti ho use bhī pratyakṣha kahate haĩn. jaise lokamen kahate
hain ki ‘‘hamane svapnamen athavā dhyānamen amuk puruṣhako pratyakṣha dekhā’’; vahān̐ kuchh pratyakṣha dekhā
nahīn hai, parantu pratyakṣhakī hī bhān̐ti pratyakṣhavat yathārtha dekhā, isaliye use pratyakṣha kahā jātā

Page 337 of 350
PDF/HTML Page 365 of 378
single page version

-
rahasyapūrṇa chiṭhṭhī ][ 347
hai. usīprakār anubhavamen ātmā pratyakṣhakī bhān̐ti yathārtha pratibhāsit hotā hai, isaliye is
nyāyase ātmākā bhī pratyakṣha jānanā hotā hai
aisā kahen to doṣh nahīn hai. kathan to anek
prakārase hai, vah sarva āgam-adhyātma shāstronse jaise virodh na ho vaise vivakṣhābhedase kathan
jānanā.
yahān̐ prashnaḥaisā anubhav kaunase guṇasthānamen hotā hai?
usakā samādhānaḥchauthese hī hotā hai, parantu chauthemen to bahut kālake antarālase hotā
hai aur ūparake guṇasthānommen shīghra-shīghra hotā hai.
phi ra yahān̐ prashnaḥanubhav to nirvikalpa hai, vahān̐ ūparake aur nīcheke guṇasthānommen bhed
kyā?
usakā samādhānaḥpariṇāmoṅkī magnatāmen visheṣh hai. jaise do puruṣh nām lete hain aur
donoṅke hī pariṇām nāmamen hain; vahān̐ ekako to magnatā visheṣh hai aur ekako thoṛī hai
usīprakār jānanā.
phi ra prashnaḥyadi nirvikalpa anubhavamen koī vikalpa nahīn hai to shukladhyānakā pratham bhed
pr̥uthaktvavitarkavichār kahā, vahān̐ ‘pr̥uthaktvavitarka’nānā prakārake shrutakā ‘vichār’artha-vyañjan-
yogsaṅkramaṇaisā kyon kahā?
samādhānaḥkathan do prakār haiek sthūlarūp hai, ek sūkṣhmarūp hai. jaise sthūlatāse
to chhaṭhaven hī guṇasthānamen sampūrṇa brahmacharya vrat kahā aur sūkṣhmatāse navaven guṇasthān tak maithun
sañgnā kahī; usīprakār yahān̐ anubhavamen nirvikalpatā sthūlarūp kahate haĩn. tathā sūkṣhmatāse
pr̥uthaktvavitarka vichārādik bhed va kaṣhāyādik dasaven guṇasthān tak kahe haĩn. vahān̐ apane jānanemen
va anyake jānanemen āye aise bhāvakā kathan sthūl jānanā, tathā jo āp bhī na jāne aur
kevalī bhagavān hī jānen
aise bhāvakā kathan sūkṣhma jānanā. charaṇānuyogādikamen sthūlakathanakī
mukhyatā hai aur karaṇānuyogamen sūkṣhmakathanakī mukhyatā hai;aisā bhed anyatra bhī jānanā.
isaprakār nirvikalpa anubhavakā svarūp jānanā.
tathā bhāījī, tumane tīn dr̥uṣhṭānta likhe va dr̥uṣhṭāntamen prashna likhā, so dr̥uṣhṭānta sarvāṅg
milatā nahīn hai. dr̥uṣhṭānta hai vah ek prayojanako batalātā hai; so yahān̐ dvitīyākā vidhu
(chandramā), jalabindu, agnikaṇikā
yah to ekadesh hain aur pūrṇamāsīkā chandra, mahāsāgar tathā
agnikuṇḍayah sarvadesh haĩn. usīprakār chauthe guṇasthānamen ātmāke gnānādiguṇ ekadesh pragaṭ

Page 338 of 350
PDF/HTML Page 366 of 378
single page version

-
348 ] [ rahasyapūrṇa chiṭhṭhī
hue hain, terahaven guṇasthānamen ātmāke gnānādik guṇ sarvathā pragaṭ hote hain; aur jaise dr̥uṣhṭāntoṅkī
ek jāti hai vaise hī jitane guṇ avrat-samyagdr̥uṣhṭi ke pragaṭ hue hain, unakī aur terahaven
guṇasthānamen jo guṇ pragaṭ hote hain, unakī ek jāti hai.
vahān̐ tumane prashna likhā ki ek jāti hai to jisaprakār kevalī sarvagneyoṅko pratyakṣha jānate
hain usīprakār chauthe guṇasthānavālā bhī ātmāko pratyakṣha jānatā hogā?
uttaraḥbhāījī, pratyakṣhatākī apekṣhā ek jāti nahīn hai, samyaggnān kī apekṣhā ek
jāti hai. chauthe guṇasthānavāleko mati-shrutarūp samyaggnān hai aur terahaven guṇasthān vāleko
kevalarūp samyaggnān hai. tathā ekadesh sarvadeshakā antar to itanā hī hai ki mati-shrutagnānavālā
amūrtik vastuko apratyakṣha aur mūrtik vastuko bhī pratyakṣha va apratyakṣha, kiñchit anukramase jānatā
hai tathā sarvathā sarva vastuko kevalagnān yugapat jānatā hai; vah parokṣha jānatā hai, yah pratyakṣha
jānatā hai itanā hī visheṣh hai. aur sarvaprakār ek hī jāti kahen to jisaprakār kevalī
yugapat pratyakṣha aprayojanarūp gneyako nirvikalparūp jānate hain, usīprakār yah bhī jāne
aisā
to hai nahīn; isaliye pratyakṣha-parokṣhakā visheṣh jānanā.
uktan cha aṣhṭasahasrī madhyeḥ
syādvādakevalagnāne sarvatattvaprakāshane.
bhedaḥ sākṣhādasākṣhāchcha hyavastvanyataman bhavet..
(aṣhṭasahasrī, dashamaḥ parichchhedaḥ 105)
arthaḥsyādvād arthāt shrutagnān aur kevalagnānyah donon sarva tattvoṅkā prakāshan
karanevāle haĩn. visheṣh itanā hī hai ki kevalagnān pratyakṣha hai, shrutagnān parokṣha hai, parantu vastu
hai so aur nahīn hai.
tathā tumane nishchayasamyaktvakā svarūp aur vyavahārasamyaktvakā svarūp likhā hai so satya
hai, parantu itanā jānanā ki samyaktvīke vyavahārasamyaktvamen va anya kālamen antaraṅganishchayasamyaktva
garbhit hai, sadaiv gamanarūp rahatā hai.
tathā tumane likhākoī sādharmī kahatā hai ki ātmāko pratyakṣha jāne to karmavargaṇāko
pratyakṣha kyon na jāne?
so kahate hain ki ātmāko to pratyakṣha kevalī hī jānate hain, karmavargaṇākau avadhignānī
bhī jānate haĩn.

Page 339 of 350
PDF/HTML Page 367 of 378
single page version

-
rahasyapūrṇa chiṭhṭhī ][ 349
tathā tumane likhādvitīyāke chandramākī bhān̐ti ātmāke pradesh thoṛese khule kaho?
uttaraḥyah dr̥uṣhṭānta pradeshoṅkī apekṣhā nahīn hai, yah dr̥uṣhṭānta guṇakī apekṣhā hai.
jo samyaktva sambandhī aur anubhav sambandhī pratyakṣha-apratyakṣhādikake prashna tumane likhe
the, unakā uttar apanī buddhi anusār likhā hai; tum bhī jinavāṇīse tathā apanī pariṇatise
milān kar lenā.
are bhāījī, visheṣh kahān̐ tak likhen, jo bāt jānate hain vah likhanemen nahīn ātī.
milane par kuchh kahā bhī jāy, parantu milanā karmādhīn hai, isaliye bhalā yah hai ki
chaitanyasvarūpake anubhavakā udyamī rahanā.
vartamānakālamen adhyātmatattva to ātmakhyātisamayasāragranthakī amr̥utachandra āchāryakr̥ut
sanskr̥itaṭīkāmen hai aur āgamakī charchā gommaṭasāramen hai tathā aur anya granthommen hai.
jo jānate hain vah sab likhanemen āve nahīn, isaliye tum bhī adhyātma tathā āgam-
granthoṅkā abhyās rakhanā aur svarūpānandamen magna rahanā.
aur tumane koī visheṣh grantha jāne hon so mujhako likh bhejanā. sādharmiyoṅko to
paraspar charchā hī chāhiye. aur merī to itanī buddhi hai nahīn, parantu tum sarīkhe bhāiyonse
paraspar vichār hai so baṛī vārtā hai.
jab tak milanā nahīn ho tab tak patra to avashya hī likhā karoge.
mitī phāgun vadī 5, san0 1811

Page 340 of 350
PDF/HTML Page 368 of 378
single page version

-
350 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
paramārthavachanikā
[ kavivar pt. banārasīdāsajī rachit ]
ek jīvadravya, usake anant guṇ, anant paryāyen, ek-ek guṇake asaṅkhyāt pradesh,
ek-ek pradeshamen ananta karmavargaṇāen̐, ek-ek karmavargaṇāmen anant-anant pudgalaparamāṇu, ek-
ek pudgalaparamāṇu anant guṇ anant paryāyasahit virājamāna.
yah ek sansārāvasthit jīvapiṇḍakī avasthā. isīprakār anant jīvadravya sapiṇḍarūp
jānanā. ek jīvadravya anant-anant pudgaladravyase sanyogit (sanyukta) mānanā.
usakā vivaraṇanya anyarūp jīvadravyakī pariṇati, anya anyarūp pudgaladravyakī
pariṇati.
usakā vivaraṇek jīvadravya jisaprakārakī avasthā sahit nānā ākārarūp pariṇamit
hotā hai vah prakār anya jīvase nahīn milatā; usakā aur prakār hai. isīprakār anantānantarūp
jīvadravya anantānantasvarūp avasthāsahit varta rahe haĩn. kisī jīvadravyake pariṇām kisī anya
jīvadravyase nahīn milate. isīprakār ek pudgalaparamāṇu ek samayamen jisaprakārakī avasthā dhāraṇ
karatā hai, vah avasthā anya pudgalaparamāṇudravyase nahīn milatī. isaliye pudgal (paramāṇu)
dravyakī bhī anya-anyatā jānanā.
ab, jīvadravya pudgaladravya ekakṣhetrāvagāhī anādikālake hain, unamen visheṣh itanā ki
jīvadravya ek, pudgalaparamāṇudravya anantānant, chalāchalarūp, āgamanagamanarūp, anantākār
pariṇamanarūp, bandhamukti shaktisahit vartate haĩn.
ab, jīvadravyakī anantī avasthāen̐, unamen tīn avasthāen̐ mukhya sthāpit kīnek
ashuddha avasthā, ek shuddhāshuddharūp mishra avasthā, ek shuddha avasthāyah tīn avasthāen̐ sansārī
jīvadravyakī. sansārātīt siddha anavasthitarūp kahe jāte haĩn.
ab tīnon avasthāoṅkā vichārek ashuddha nishchayātmak dravya, ek shuddha nishchayātmak
dravya, ek mishra nishchayātmak dravya. ashuddha nishchayadravyako sahakārī ashuddha vyavahār, mishradravyako
sahakārī mishravyavahār, shuddha dravyako sahakārī shuddha vyavahāra.

Page 341 of 350
PDF/HTML Page 369 of 378
single page version

-
paramārthavachanikā ][ 351
ab, nishchay-vyavahārakā vivaraṇ likhate hainḥ
nishchay to abhedarūp dravya, vyavahār dravyake yathāsthit bhāva. parantu visheṣh itanā ki
jitane kāl sansārāvasthā utane kāl vyavahār kahā jātā hai, siddha vyavahārātīt kahe jāte hain,
kyoṅki sansār vyavahār ekarūp batalāyā hai. sansārī so vyavahārī, vyavahārī so sansārī.
ab, tīnon avasthāoṅkā vivaraṇ likhate hainḥ
jitane kāl mithyātva avasthā, utane kāl ashuddha nishchayātmak dravya ashuddha-vyavahārī.
samyagdr̥uṣhṭi hote hī chaturtha guṇasthānamen bārahaven guṇasthānak paryant mishra nishchayātmak dravya
mishravyavahārī. kevalagnānī shuddhanishchayātmak shuddhavyavahārī.
ab, nishchay to dravyakā svarūp, vyavahār sansārāvasthit bhāv, usakā
vivaraṇ kahate hainḥ
mithyādr̥uṣhṭi jīv apanā svarūp nahīn jānatā, isaliye parasvarūpamen magna hokar kārya mānatā
hai; vah kārya karatā huā ashuddha vyavahārī kahā jātā hai.
samyagdr̥uṣhṭi apane svarūpako parokṣha pramāṇ dvārā anubhavatā hai; parasattāparasvarūpase apanā
kārya na mānatā huā yogadvārase apane svarūpake dhyān-vichārarūp kriyā karatā hai, vah kārya
karate hue mishravyavahārī kahā jātā hai.
kevalagnānī yathākhyātachāritrake balase shuddhātmasvarūpakā ramaṇashīl hai, isaliye
shuddhavyavahārī kahā jātā hai. yogārūrḥ avasthā vidyamān hai, isaliye vyavahārī nām kahate
haĩn. shuddhavyavahārakī sarahad terahaven guṇasthānase lekar chaudahaven guṇasthān paryanta jānanā.
asiddhatvapariṇamanatvāt vyavahāraḥ.
ab, tīnon vyavahārakā svarūp kahate hainḥ
ashuddhavyavahār shubhāshubhāchārarūp, shuddhāshuddhāvyavahār shubhopayogamishrit svarūpācharaṇarūp,
shuddhavyavahār shuddhasvarūpācharaṇarūpa.
parantu visheṣh inakā itanā ki koī kahe ki shuddhasvarūpācharaṇātma to siddhamen bhī vidyamān
hai, vahān̐ bhī vyavahār sañgnā kahanā chāhiye. parantu aisā nahīn hai, kyoṅki sansārī avasthāparyanta
vyavahār kahā jātā hai. sansārāvasthāke miṭane par vyavahār bhī miṭā kahā jātā hai. yahān̐
yah sthāpanā kī hai. isaliye siddha vyavahārātīt kahe jāte haĩn.
iti vyavahār vichār samāpta.

Page 342 of 350
PDF/HTML Page 370 of 378
single page version

-
352 ] [ paramārthavachanikā
ab, āgam adhyātmakā svarūp kahate hainḥ
āgamvastukā jo svabhāv use āgam kahate haĩn. ātmākā jo adhikār use
adhyātma kahate haĩn. āgam tathā adhyātmasvarūp bhāv ātmadravyake jānane. ve donon bhāv
sansār-avasthāmen trikālavartī mānane.
usakā vivaraṇāgamarūp karmapaddhati, adhyātmarūp shuddhachetanāpaddhati.
usakā vivaraṇkarmapaddhati paudgalikadravyarūp athavā bhāvarūp; dravyarūp pudgal-
pariṇām, bhāvarūp pudgalākār ātmākī ashuddhapariṇatirūp pariṇām; un donon pariṇāmoṅko
āgamarūp sthāpit kiyā. ab shuddhachetanāpaddhati shuddhātmapariṇām; vah bhī dravyarūp athavā
bhāvarūpa. dravyarūp to jīvatvapariṇām, bhāvarūp gnān
darshansukhvīrya ādi
anantaguṇapariṇām; ve donon pariṇām adhyātmarūp jānanā.
āgam adhyātma donon paddhatiyommen anantatā mānanī.
anantatā kahī usakā vichār
anantatākā svarūp dr̥uṣhṭānta dvārā batalāte haĩn. jaise vaṭavr̥ukṣhakā bīj hāthamen lekar usakā
vichār dīrghadr̥uṣhṭise karen to us vaṭake bījamen ek vaṭakā vr̥ukṣha hai; vah vr̥ukṣha jaisā kuchh bhāvikālamen
honahār hai vaise vistārasahit vidyamān usamen vāstavarūp maujūd hai, anek shākhā
prashākhā, patra,
puṣhpa, phal sanyukta hai. phalphalamen anek bīj hote haĩn.
isaprakārakī avasthā ek vaṭake bīj sambandhī vichārẽn. aur bhī sūkṣhmadr̥uṣhṭi den to
jo-jo bīj us vaṭavr̥ukṣhamen hain ve-ve antargarbhit vaṭavr̥ukṣha sanyukta hote haĩn. isī bhān̐ti ek vaṭamen
anek-anek bīj, ek-ek bījamen ek-ek vaṭ, usakā vichār karen to bhāvinayapramāṇase
na vaṭavr̥ukṣhoṅkī maryādā pāī jātī hai, na bījoṅkī maryādā pāī jātī hai.
isīprakār anantatākā svarūp jānanā.
us anantatāke svarūpako kevalagnānī puruṣh bhī ananta hī dekhate-jānate-kahate hain;
anantakā dūsarā anta hai hī nahīn jo gnānamen bhāṣhit ho. isaliye anantatā anantarūp hī
pratibhāsit hotī hai.
isaprakār āgam adhyātmakī anantatā jānanā.
usamen visheṣh itanā ki adhyātmakā svarūp ananta, āgamakā svarūp anantānantarūp,
yathāpanā-pramāṇase adhyātma ek dravyāshrit, āgam anantānanta pudgaladravyāshrita.

Page 343 of 350
PDF/HTML Page 371 of 378
single page version

-
paramārthavachanikā ][ 353
in donoṅkā svarūp sarvathā prakār to kevalagnānagochar hai, anshamātra mati-shrutagnān grāhya
hai, isaliye sarvathāprakār āgamī adhyātmī to kevalī, anshamātra matishrutagnānī, deshamātra gnātā
avadhignānī manaḥparyayagnānī;
yah tīnon yathāvasthit gnānapramāṇ nyūnādhikarūp jānanā.
mithyādr̥uṣhṭi jīv na āgamī, na adhyātmī hai. kyon? isaliye ki kathanamātra to
granthapāṭhase balase āgamadhyātmakā svarūp upadeshamātra kahatā hai, parantu āgam adhyātmakā
svarūp samyakprakārase nahīn jānatā; isaliye mūḍh jīv na āgāmī, na adhyātmī nirvedakatvāt.
ab, mūḍh tathā gnānī jīvakā visheṣhapanā aur bhī sunoḥ
gnātā to mokṣhamārga sādhanā jānatā hai, mūḍh mokṣhamārgako sādhanā nahīn jānatā.
kyon?
isaliye, suno! mūrḥ jīv āgamapaddhatiko vyavahār kahatā hai, adhyātma-paddhatiko
nishchay kahatā hai; isaliye āgam-aṅgako ekāntapane sādhakar mokṣhamārga dikhalātā hai, adhyātma-
aṅgako vyavahārase nahīn jānatā
yah mūḍhadr̥uṣhṭikā svabhāv hai; use isīprakār sūjhatā hai.
kyon? isaliye ki āgam-aṅg bāhyakriyārūp pratyakṣha-pramāṇ hai, usakā svarūp sādhanā
sugama. vah bāhyakriyā karatā huā mūḍh jīv apaneko mokṣhakā adhikārī mānatā hai; antargarbhit
jo adhyātmarūp kriyā vah antardr̥uṣhṭigrāhya hai, vah kriyā mūḍh jīv nahīn jānatā. antardr̥uṣhṭike
abhāvase antarkriyā dr̥uṣhṭigochar nahīn hotī, isaliye mithyādr̥uṣhṭi jīv mokṣhamārga sādhanemen asamartha hai.
ab, samyagdr̥uṣhṭikā vichār sunoḥ
samyagdr̥uṣhṭi kaun hai so sunosanshay, vimoh, vibhramye tīn bhāv jisamen nahīn so
samyagdr̥uṣhṭi.
sanshay, vimoh, vibhram kyā hai? usakā svarūp dr̥uṣhṭānta dvārā dikhalāte hain so suno
jaise chār puruṣh kisī ek sthānamen khaṛe the. un chāroṅke pās ākar kisī aur puruṣhane
ek sīpakā ṭukaṛā dikhāyā aur pratyekase prashna kiyā ki yah kyā hai?
sīp hai yā chān̐dī
hai? pratham hī ek sanshayavān puruṣh bolākuchh sudh (samajh) nahīn paṛatī ki yah sīp hai
yā chān̐dī hai? merī dr̥uṣhṭimen isakā niradhār nahīn hotā. dūsarā vimohavān puruṣh bolāmujhe
yah samajh nahīn hai ki tum sīp kisase kahate ho, chān̐dī kisase kahate ho? merī dr̥uṣhṭimen
kuchh nahīn ātā, isaliye ham nahīn jānate ki tū kyā kahatā hai. athavā chup ho rahatā
hai bolatā nahīn gahalarūpase. tīsarā vibhramavālā puruṣh bhī bolā ki yah to pratyakṣhapramāṇ
chān̐dī hai, ise sīp kaun kahegā? merī dr̥uṣhṭimen to chān̐dī sūjhatī hai, isaliye sarvathā prakār

Page 344 of 350
PDF/HTML Page 372 of 378
single page version

-
354 ] [ paramārthavachanikā
yah chān̐dī hai;isaprakār tīnon puruṣhonne to us sīpakā svarūp jānā nahīn, isalie tīnon
mithyāvādī haĩn. ab, chauthā puruṣh bolā ki yah to pratyakṣhapramāṇ sīpakā ṭukaṛā hai, isamen
kyā dhokhā? sīp sīp sīp, niradhār sīp, isako jo koī aur vastu kahe vah pratyakṣhapramāṇ
bhrāmak athavā andha. usī prakār samyagdr̥uṣhṭiko sva-par svarūpamen na sanshay, na vimoh, na vibhram,
yathārtha dr̥uṣhṭi hai; isaliye samyagdr̥uṣhṭi jīv antardr̥uṣhṭise mokṣhapaddhatiko sādhanā jānatā hai. bāhyabhāv
bāhyanimittarūp mānatā hai, vah nimitta nānārūp hai, ekarūp nahīn hai. antardr̥uṣhṭike pramāṇamen
mokṣhamārga sādhe aur samyaggnān svarūpācharaṇakī kaṇikā jāgane par mokṣhamārga sachchā.
mokṣhamārgako sādhanā yah vyavahār, shuddhadravya akriyā so nishchaya. isaprakār nishchay-
vyavahārakā svarūp samyagdr̥uṣhṭi jānatā hai, mūḍh jīv na jānatā hai, na mānatā hai. mūḍh jīv
bandhapaddhatiko sādhakar mokṣha kahatā hai, vah bāt gnātā nahīn mānate.
kyon? isaliye ki bandhake sādhanese bandha sadhatā hai, mokṣha nahīn sadhatā. gnātā jab
kadāchit bandhapaddhatikā vichār karatā hai tab jānatā hai ki is paddhatise merā dravya anādikā
bandharūp chalā āyā hai; ab is paddhatise moh toṛakar pravarta; is paddhatikā rāg pūrvakī
bhān̐ti he nar! kisaliye karate ho? kṣhaṇamātra bhī bandhapaddhatimen magna nahīn hotā, vah gnātā
apane svarūpako vichāratā hai, anubhav karatā hai, dhyātā hai, gātā hai, shravaṇ karatā hai,
navadhābhakti, tap, kriyā, apane shuddhasvarūpake sanmukh hokar karatā hai. yah gnātākā āchār,
isīkā nām mishravyavahāra.
ab, hey-gney-upādeyarūp gnātākī chāl usakā vichār likhate hainḥ
heytyāgarūp to apane dravyakī ashuddhatā; gneyvichārarūp anya ṣhaṭdravyoṅkā svarūp;
upādeyācharaṇarūp apane dravyakī shuddhatā; usakā vivaraṇguṇasthānapramāṇ hey-gney-upādeyarūp
shakti gnātākī hotī hai. jyon jyon gnātākī hey-gney-upādeyarūp shakti vardhamān ho tyon-tyon
guṇasthānakī barḥavārī kahī hai.
guṇasthānapramāṇ gnān, guṇasthānapramāṇ kriyā. usamen visheṣh itanā ki ek guṇasthānavartī
anek jīv hon to anekarūpakā gnān kahā jātā hai, anekarūpakī kriyā kahī jātī hai.
bhinna-bhinna sattāke pramāṇase ekatā nahīn milatī. ek-ek jīvadravyamen anya-anyarūp
audayikabhāv hote hain, un audayik bhāvānusār gnānakī anya-anyatā jānanā.
parantu visheṣh itanā ki kisī jātikā gnān aisā nahīn hotā ki parasattāvalambanashīlī
hokar mokṣhamārga sākṣhāt kahe. kyon? avasthā-pramāṇ parasattāvalambak hai; (parantu) parasattāvalambī
gnānako paramārthatā nahīn kahatā.

Page 345 of 350
PDF/HTML Page 373 of 378
single page version

-
paramārthavachanikā ][ 355
jo gnān ho vah svasattāvalambanashīl hotā hai, usakā nām gnāna. us gnānako
sahakārabhūt nimittarūp nānāprakārake audayikabhāv hote hain, un audayikabhāvoṅkā gnātā tamāshagīr
hai, na kartā hai, na bhoktā hai, na avalambī hai; isaliye koī aisā kahe ki isaprakārake
audayikabhāv sarvathā hon to phalānā guṇasthān kahā jāy to jhūṭh hai. unhonne dravyakā svarūp
sarvathā prakār nahīn jānā hai.
kyon?isaliye ki aur guṇasthānoṅkī kaun bāt chalāye? kevalīke bhī
audayikabhāvoṅkī nānāprakāratā jānanā. kevalīke bhī audayikabhāv ek-se nahīn hote. kisī
kevalīko daṇḍa-kapāṭarūp kriyākā uday hotā hai, kisī kevalīko nahīn hotā. jab kevalīmen
bhī udayakī nānāprakāratā hai tab aur guṇasthānakī kaun bāt chalāye?
isaliye audayikabhāvoṅke bharose gnān nahīn hai, gnān svashaktipramāṇ hai. sva-par-
prakāshakagnānakī shakti, gnāyakapramāṇ gnān, svarūpācharaṇarūp chāritra yathānubhavapramāṇyah gnātākā
sāmarthyapanā hai.
in bātoṅkā vivaraṇ kahān̐ tak likhen, kahān̐ tak kahen? vachanātīt, indriyātīt,
gnānātīt hai, isalie yah vichār bahut kyā likhen? jo gnātā hogā vah thoṛā hī likhā
bahut karake samajhegā, jo agnānī hogā vah yah chiṭṭhī sunegā sahī, parantu samajhegā nahī̃n.
yah vachanikā jyon kī tyon sumatipramāṇ kevalīvachanānusārī hai. jo ise sunegā, samajhegā,
shraddhegā; use kalyāṇakārī hai
bhāgyapramāṇa.
iti paramārthavachanikā.

Page 346 of 350
PDF/HTML Page 374 of 378
single page version

-
356 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
parishiṣhṭa 4
upādān-nimittakī chiṭṭhī
[ kavivar pt. banārasīdāsajī likhit ]
pratham hī koī pūchhatā hai ki nimitta kyā, upādān kyā?
usakā vivaraṇ
nimitta to sanyogarūp kāraṇ, upādān vastukī sahajashakti.
usakā vivaraṇek dravyārthik nimitta-upādān, ek paryāyārthik nimitta-upādāna.
usakā vivaraṇdravyārthik nimitta-upādān guṇabhedakalpanā, paryāyārthik nimitta-upādān
parayogakalpanā. usakī chaubhaṅgī.
pratham hī guṇabhedakalpanākī chaubhaṅgīkā vistār kahatā hū̃n. so kisaprakār? isaprakār,
sunojīvadravya, usake anantaguṇ, sab guṇ asahāy svādhīn sadākāla. unamen do guṇ pradhān-
mukhya sthāpit kiye; us par chaubhaṅgīkā vichār
ek to jīvakā gnānaguṇ, dūsarā jīvakā chāritraguṇa. ye donon guṇ shuddharūp bhāv
jānane, ashuddharūp bhī jānane, yathāyogya sthānak mānane. usakā vivaraṇin donoṅkī gati
nyārī-nyārī, shakti nyārī-nyārī, jāti nyārī-nyārī, sattā nyārī-nyārī.
usakā vivaraṇgnānaguṇakī to gnān-agnānarūp gati, sva-paraprakāshak shakti, gnānarūp tathā
mithyātvarūp jāti, dravyapramāṇ sattā; parantu ek visheṣh itanā kignānarūp jātikā nāsh nahīn
hai, mithyātvarūp jātikā nāsh samyagdarshanakī utpatti hone par;yah to gnānaguṇakā nirṇay huā.
ab chāritraguṇakā vivaraṇ kahate hainsaṅkleshvishuddharūp gati, thiratā-asthiratā shakti,
mand-tīvrarūp jāti, dravyapramāṇ sattā; parantu ek visheṣh mandatākī sthiti chaudahaven guṇasthān
paryanta hai, tīvratākī sthiti pān̐chaven guṇasthān paryanta hai.
yah to donoṅkā guṇabhed nyārā-nyārā kiyā. ab inakī vyavasthāna gnān chāritrake
ādhīn hai, na chāritra gnānake ādhīn hai; donon asahāyarūp haĩn. yah to maryādābandh hai.
ab, chaubhaṅgīkā vichār-gnānaguṇ nimitta, chāritraguṇ upādānarūp, usakā vivaraṇaḥ
ek to ashuddha nimitta, ashuddha upādān; dūsarā ashuddha nimitta, shuddha upādān; tīsarā
shuddha nimitta, ashuddha upādān; chauthā shuddha nimitta, shuddha upādāna.

Page 347 of 350
PDF/HTML Page 375 of 378
single page version

-
upādān-nimittakā chiṭhṭhī ][ 357
usakā vivaraṇsūkṣhmadr̥uṣhṭi dekar ek samayakī avasthā dravyakī lenā, samuchchayarūp
mithyātva-samyaktvakī bāt nahīn chalānā. kisī samay jīvakī avasthā isaprakār hotī hai ki
jānarūp gnān, vishuddha chāritra; kisī samay ajānarūp gnān, vishuddha chāritra; kisī samay
jānarūp gnān, saṅklesharūp chāritra; kisī samay ajānarūp gnān, saṅklesh chāritra. jis samay
ajānarūp gati gnānakī, saṅklesharūp gati chāritrakī; us samay nimitta-upādān donon ashuddha.
kisī samay ajānarūp gnān, vishuddharūp chāritra; us samay ashuddha nimitta, shuddha upādāna.
kisī samay jānarūp gnān, saṅklesharūp chāritra; us samay shuddha nimitta, ashuddha upādāna.
kisī samay jānarūp gnān, vishuddharūp chāritra; us samay shuddha nimitta, shuddha upādāna.
is prakār jīvakī anya-anya dashā sadākāl anādirūp hai.
usakā vivaraṇjānarūp gnānakī shuddhatā kahī jāy, vishuddharūp chāritrakī shuddhatā kahī
jāy; agnānarūp gnānakī ashuddhatā kahī jāy, saṅklesharūp chāritrakī ashuddhatā kahī jāya.
ab usakā vichār sunoḥ
mithyātva avasthāmen kisī samay jīvakā gnānaguṇ jānarūp hotā hai, tab kyā jānatā
hai? aisā jānatā hai ki lakṣhmī, putra, kalatra ityādi mujhase nyāre hain, pratyakṣhapramāṇ; main marūn̐gā,
ye yahān̐ hī raheṅge
aisā jānatā hai. athavā ye jāyeṅge, main rahūn̐gā, kisī kāl inase merā
ek din viyog hai, aisā jānapanā mithyādr̥uṣhṭiko hotā hai so to shuddhatā kahī jāy, parantu
samyak-shuddhatā nahīn, garbhit shuddhatā; jab vastukā svarūp jāne tab samyakshuddhatā; vah granthibhedake
binā nahīn hotī; parantu garbhit shuddhatā so bhī akāmanirjarā hai.
usī jīvako kisī samay gnānaguṇ ajānarūp hai gahalarūp, usase keval bandh hai.
isīprakār mithyātva-avasthāmen kisī samay chāritraguṇ vishuddharūp hai, isaliye chāritrāvaraṇ karma
manda hai, us mandatāse nirjarā hai. kisī samay chāritraguṇ saṅklesharūp hai, isaliye keval
tīvrabandh hai. isaprakār mithyā-avasthāmen jis samay jānarūp gnān hai aur vishuddhatārūp chāritra
hai, us samay nirjarā hai. jis samay ajānarūp gnān hai, saṅklesharūp chāritra hai, us samay
bandh hai. usamen visheṣh itanā ki alpa nirjarā bahut bandh isaliye mithyātva-avasthāmen keval
bandh kahā; alpakī apekṣhā. jaisā kisī puruṣhako naphā thoṛā ṭoṭā bahut, us puruṣhako
ṭoṭāvālā hī kahā jāya. parantu bandh-nirjarāke binā jīv kisī avasthāmen nahīn hai. dr̥uṣhṭānt
yah ki
vishuddhatāse nirjarā na hotī to ekendriy jīv nigod avasthāse vyavahārarāshimen kisake
bal ātā, vahān̐ to gnānaguṇ ajānarūp gahalarūp haiabuddharūp hai, isaliye gnānaguṇakā to

Page 348 of 350
PDF/HTML Page 376 of 378
single page version

-
358 ] [ upādān-nimittakā chiṭhṭhī
bal nahīn hai. vishuddharūp chāritrake balase jīv vyavahārarāshimen charḥatā hai, jīvadravyamen kaṣhāyakī
mandatā hotī hai, usase nirjarā hotī hai. usī mandatāke pramāṇamen shuddhatā jānanā.
ab aur bhī vistār sunoḥ
jānapanā gnānakā aur vishuddhatā chāritrakī donon mokṣhamārgānusārī hain, isaliye donommen
vishuddhatā mānanā; parantu visheṣh itanā ki garbhitashuddhatā pragaṭ shuddhatā nahīn hai. in donon
guṇoṅkī garbhitashuddhatā jab tak granthibhed na ho tab tak mokṣhamārga nahīn sādhatī; parantu ūrdhvatāko
kare, avashya hī ka re. in donon guṇoṅkī garbhitashuddhatā jab granthibhed hotā hai tab in donoṅkī
shikhā phū ṭatī hai, tab donon guṇ dhārāpravāharūpase mokṣhamārgako chalate hain; gnānaguṇakī shuddhatāse
gnānaguṇ nirmal hotā hai, chāritraguṇakī shuddhatāse chāritraguṇ nirmal hotā hai. vah kevalagnānakā
aṅkur, vah yathākhyātachāritrakā aṅkura.
yahān̐ koī prashna karatā hai ki tumane kahā ki jānapanā aur chāritrakī vishuddhatā
dononse nirjarā hai; vahān̐ gnānake jānapanese nirjarā, yah hamane mānā; chāritrakī vishuddhatāse nirjarā
kaise? yah ham nahīn samajhe.
usakā samādhānaḥsun bhaiyā! vishuddhatā sthiratārūp pariṇāmase kahate hain; vah sthiratā
yathākhyātakā ansh hai; isaliye vishuddhatāmen shuddhatā āyī.
vah prashnakār bolātumane vishuddhatāse nirjarā kahī. ham kahate hain ki vishuddhatāse
nirjarā nahīn hai, shubhabandha hai.
usakā samādhān :sun bhaiyā! yah to tū sachchā; vishuddhatāse shubhabandha, saṅkleshatāse
ashubhabandha, yah to hamane bhī mānā, parantu aur bhed isamen hain so sunashubhapaddhati adhogatikā
pariṇaman hai, shubhapaddhati ūrdhvagatikā pariṇaman hai; isaliye adhorūp sansār aur ūrdhvarūp
mokṣhasthān pakaṛ (svīkār kar), shuddhatā usamen āyī mān, mān, isamen dhokhā nahīn hai; vishuddhatā
sadākāl mokṣhakā mārga hai, parantu granthibhed binā shuddhatākā jor nahīn chalatā hai na?
jaisekoī puruṣh nadīmen ḍubakī māre, phi ra jab uchhale tab daivayogase us puruṣhake ūpar
naukā ā jāye to yadyapi vah tairāk puruṣh hai tathāpi kis bhān̐ti nikale? usakā jor
nahīn chalatā; bahut kalabal kare parantu kuchh vash nahīn chalatā; usīprakār vishuddhatākī bhī
ūrdhvatā jānanī. isaliye garbhitashuddhatā kahī hai. vah garbhitashuddhatā granthibhed hone par
mokṣhamārgako chalī; apane svabhāvase varddhamānarūp huī tab pūrṇa yathākhyāt pragaṭ kahā gayā.
vishuddhatā kī jo ūrdhvatā vahī usakī shuddhatā.

Page 349 of 350
PDF/HTML Page 377 of 378
single page version

-
upādān-nimittakā chiṭhṭhī ][ 359
aur sun, jahān̐ mokṣhamārga sādhā vahān̐ kahā ki‘‘samyagdarshanagnānachāritrāṇi mokṣhamārgaḥ’’
aur aisā bhī kahā ki‘‘gnānakriyābhyān mokṣhaḥ’’.
usakā vichārchaturtha guṇasthānase lekar chaudahaven guṇasthānaparyant mokṣhamārga kahā; usakā
vivaraṇsamyakrūp gnānadhārā, vishuddharūp chāritradhārādonon dhārāen̐ mokṣhamārgako chalīn, vahān̐
gnānase gnānakī shuddhatā, kriyāse kriyākī shuddhatā hai. yadi vishuddhatāmen shuddhatā hai to
yathākhyātarūp hotī hai. yadi vishuddhatāmen vah nahīn hotī to kevalīmen gnānaguṇ shuddha hotā,
kriyā ashuddha rahatī; parantu aisā to nahīn hai. usamen shuddhatā thī, usase vishuddhatā huī hai.
yahān̐ koī kahe ki gnānakī shuddhatāse kriyā shuddha huī so aisā nahīn hai. koī guṇ
kisī guṇake sahāre nahīn hai, sab asahāyarūp haĩn.
aur bhī sunyadi kriyāpaddhati sarvathā ashuddha hotī to ashuddhatākī itanī shakti nahīn
hai ki mokṣhamārgako chale, isaliye vishuddhatāmen yathākhyātakā ansh hai, isaliye vah ansh kram-
kramase pūrṇa huā.
he bhāī prashnavāle, tūne vishuddhatāmen shuddhatā mānī yā nahīn? yadi tūne vah mānī, to
kuchh aur kahanekā kām nahīn hai; yadi tūne nahīn mānī to terā dravya isīprakār pariṇat huā
hai ham kyā karen? yadi mānī to shābāsh!
yah dravyārthikakī chaubhaṅgī pūrṇa huī.
nimitta-upādān shuddhāshuddharūp vichāraḥ
ab paryāyārthikakī chaubhaṅgī sunoek to vaktā agnānī, shrotā bhī agnānī; vahān̐ to
nimitta bhī ashuddha, upādān bhī ashuddha. dūsarā vaktā agnānī, shrotā gnānī; vahān̐ nimitta
ashuddha aur upādān shuddha. tīsarā vaktā gnānī, shrotā agnānī; vahān̐ nimitta shuddha aur upādān
ashuddha. chauthā vaktā gnānī, shrotā bhī gnānī; vahān̐ to nimitta bhī shuddha, upādān bhī shuddha.
yah paryāyārthikakī chaubhaṅgī siddha kī.
iti nimitta-upādān shuddhāshuddharūp vichār vachanikā.