Page 333 of 350
PDF/HTML Page 361 of 378
single page version
nijasvarūpamen ahambuddhi dharatā hai. chidānanda hūn̐, shuddha hūn̐, siddha hūn̐, ityādi vichār hone par
sahaj hī ānanda taraṅg uṭhatī hai, romāñch ho ātā hai; tatpashchāt aisā vichār to chhūṭ jāy,
keval chinmātrasvarūp bhāsane lage; vahān̐ sarva pariṇām us rūpamen ekāgra hokar pravartate hain; darshan-
gnānādikakā va nay-pramāṇādikakā bhī vichār vilay ho jātā hai.
hai. baṛe nayachakra granthamen aisā hī kahā hai :
ṇo ārāiṇasamaye pachchakkhoaṇuhavo jahma..266..
pramāṇ nahīn hain, kyoṅki pratyakṣha anubhav hai.
hai, isaliye ek kālamen ek gneyako hī jānatā hai, vah gnān svarūp jānaneko pravartit huā
tab anyakā jānanā sahaj hī rah gayā. vahān̐ aisī dashā huī ki bāhya anek shabdādik
vikār hon to bhī svarūpadhyānīko kuchh khabar nahīn
gandh, varṇa, shabdako jānen, vah yahān̐ nahīn hai; aur manakā dharma yah hai ki anek vikalpa
kare, vah yahān̐ nahīn hai; isaliye yadyapi jo gnān indriy
Page 334 of 350
PDF/HTML Page 362 of 378
single page version
viṣhay amūrtik padārtha bhī hai, isaliye yahān̐ man-sambandhī pariṇām svarūpamen ekāgra hokar anya
chintākā nirodh karate hain, isaliye ise man dvārā kahate haĩn. ‘‘ekāgrachintānirodho dhyānam’’
aisā dhyānakā bhī lakṣhaṇ aise anubhav dashāmen sambhav hai.
ras svādat sukh ūpajai, anubhav yākau nāma..
vivakṣhābhed hai.
sarvadravya kahe haĩn. uktan cha tattvārtha sūtreḥ
yathārtha shraddhānarūp hī hai. vah (jīv) shubhāshubhakārya karatā bhī rahatā hai. isaliye tumane jo
likhā thā ki ‘‘nishchayasamyaktva pratyakṣha hai aur vyavahārasamyaktva parokṣha hai’’, so aisā nahīn hai.
samyaktvake to tīn bhed hain
sahit hai. parantu is samyaktvamen pratyakṣha
(tattvārthasūtra a0 1, sūtra 11-12) aisā sūtrakā vachan hai. tathā tarkashāstramen pratyakṣha-parokṣhakā
Page 335 of 350
PDF/HTML Page 363 of 378
single page version
bhī gneyako sampūrṇa nahīn jān sakatā, isaliye parokṣha kahe aur avadhi
kevalagnān sarva gneyako āp spaṣhṭa jānatā hai isaliye sarvapratyakṣha hai.
haĩn. tathā netrādikase varṇādikako jānate hain vahān̐ vyavahārase aisā kahate hain
hain; parantu yadi ek vastumen anek mishra varṇa hain ve netra dvārā bhalībhān̐ti nahīn grahaṇ kiye
jāte hain, isaliye isako paramārtha-pratyakṣha nahīn kahā jātā hai.
gnān use tarka kahate haĩn. hetuse sādhya vastukā jo gnān use anumān kahate haĩn. āgamase
jo gnān ho use āgam kahate haĩn.
vahān̐ is svānubhavadashāmen jo ātmāko jānā jātā hai so shrutagnān dvārā jānā jātā
ātmākā jānanā pratyakṣha nahīn hai. tathā avadhi-manaḥparyayakā viṣhay rūpī padārtha hī hai aur
kevalagnān chhadmasthake hai nahīn, isaliye anubhavamen avadhi-manaḥparyay-keval dvārā ātmākā jānanā
nahīn hai. tathā yahān̐ ātmāko spaṣhṭa bhalībhān̐ti nahīn jānatā hai, isaliye pāramārthik pratyakṣhapanā
to sambhav nahīn hai.
Page 336 of 350
PDF/HTML Page 364 of 378
single page version
āgam parokṣhapramāṇ kahate haĩn. athavā ‘‘main ātmā hī hūn̐, kyoṅki mujhamen gnān hai; jahān̐-jahān̐
gnān hai vahān̐-vahān̐ ātmā hai
anumānādik dvārā jo vastu jānanemen āyī usīko yād rakhakar usamen pariṇām magna karatā
hai, isaliye smr̥uti kahī jātī hai;
hote hain, pariṇām magna hone par kuchh visheṣh jānapanā hotā nahīn hai.
yah hai ki jo pariṇām nānā vikalpommen pariṇamit hotā thā vah keval svarūpase hī tādātmyarūp
hokar pravr̥utta huā. dūsarī yah visheṣhatā huī.
hai. svānubhav svād kuchh āgam
ākārādi to parokṣha hain, jo jihvā se svād liyā hai vah svād pratyakṣha hai
nahīn hai, parantu pratyakṣhakī hī bhān̐ti pratyakṣhavat yathārtha dekhā, isaliye use pratyakṣha kahā jātā
Page 337 of 350
PDF/HTML Page 365 of 378
single page version
nyāyase ātmākā bhī pratyakṣha jānanā hotā hai
jānanā.
sañgnā kahī; usīprakār yahān̐ anubhavamen nirvikalpatā sthūlarūp kahate haĩn. tathā sūkṣhmatāse
pr̥uthaktvavitarka vichārādik bhed va kaṣhāyādik dasaven guṇasthān tak kahe haĩn. vahān̐ apane jānanemen
va anyake jānanemen āye aise bhāvakā kathan sthūl jānanā, tathā jo āp bhī na jāne aur
kevalī bhagavān hī jānen
tathā bhāījī, tumane tīn dr̥uṣhṭānta likhe va dr̥uṣhṭāntamen prashna likhā, so dr̥uṣhṭānta sarvāṅg
(chandramā), jalabindu, agnikaṇikā
Page 338 of 350
PDF/HTML Page 366 of 378
single page version
ek jāti hai vaise hī jitane guṇ avrat-samyagdr̥uṣhṭi ke pragaṭ hue hain, unakī aur terahaven
guṇasthānamen jo guṇ pragaṭ hote hain, unakī ek jāti hai.
kevalarūp samyaggnān hai. tathā ekadesh sarvadeshakā antar to itanā hī hai ki mati-shrutagnānavālā
amūrtik vastuko apratyakṣha aur mūrtik vastuko bhī pratyakṣha va apratyakṣha, kiñchit anukramase jānatā
hai tathā sarvathā sarva vastuko kevalagnān yugapat jānatā hai; vah parokṣha jānatā hai, yah pratyakṣha
jānatā hai itanā hī visheṣh hai. aur sarvaprakār ek hī jāti kahen to jisaprakār kevalī
yugapat pratyakṣha aprayojanarūp gneyako nirvikalparūp jānate hain, usīprakār yah bhī jāne
bhedaḥ sākṣhādasākṣhāchcha hyavastvanyataman bhavet..
hai so aur nahīn hai.
garbhit hai, sadaiv gamanarūp rahatā hai.
Page 339 of 350
PDF/HTML Page 367 of 378
single page version
milān kar lenā.
chaitanyasvarūpake anubhavakā udyamī rahanā.
paraspar vichār hai so baṛī vārtā hai.
mitī phāgun vadī 5, san0 1811
Page 340 of 350
PDF/HTML Page 368 of 378
single page version
ek pudgalaparamāṇu anant guṇ anant paryāyasahit virājamāna.
jīvadravya anantānantasvarūp avasthāsahit varta rahe haĩn. kisī jīvadravyake pariṇām kisī anya
jīvadravyase nahīn milate. isīprakār ek pudgalaparamāṇu ek samayamen jisaprakārakī avasthā dhāraṇ
karatā hai, vah avasthā anya pudgalaparamāṇudravyase nahīn milatī. isaliye pudgal (paramāṇu)
dravyakī bhī anya-anyatā jānanā.
pariṇamanarūp, bandhamukti shaktisahit vartate haĩn.
sahakārī mishravyavahār, shuddha dravyako sahakārī shuddha vyavahāra.
Page 341 of 350
PDF/HTML Page 369 of 378
single page version
kyoṅki sansār vyavahār ekarūp batalāyā hai. sansārī so vyavahārī, vyavahārī so sansārī.
mishravyavahārī. kevalagnānī shuddhanishchayātmak shuddhavyavahārī.
vivaraṇ kahate hainḥ
karate hue mishravyavahārī kahā jātā hai.
haĩn. shuddhavyavahārakī sarahad terahaven guṇasthānase lekar chaudahaven guṇasthān paryanta jānanā.
asiddhatvapariṇamanatvāt vyavahāraḥ.
vyavahār kahā jātā hai. sansārāvasthāke miṭane par vyavahār bhī miṭā kahā jātā hai. yahān̐
yah sthāpanā kī hai. isaliye siddha vyavahārātīt kahe jāte haĩn.
Page 342 of 350
PDF/HTML Page 370 of 378
single page version
sansār-avasthāmen trikālavartī mānane.
āgamarūp sthāpit kiyā. ab shuddhachetanāpaddhati shuddhātmapariṇām; vah bhī dravyarūp athavā
bhāvarūpa. dravyarūp to jīvatvapariṇām, bhāvarūp gnān
honahār hai vaise vistārasahit vidyamān usamen vāstavarūp maujūd hai, anek shākhā
anek-anek bīj, ek-ek bījamen ek-ek vaṭ, usakā vichār karen to bhāvinayapramāṇase
na vaṭavr̥ukṣhoṅkī maryādā pāī jātī hai, na bījoṅkī maryādā pāī jātī hai.
us anantatāke svarūpako kevalagnānī puruṣh bhī ananta hī dekhate-jānate-kahate hain;
pratibhāsit hotī hai.
usamen visheṣh itanā ki adhyātmakā svarūp ananta, āgamakā svarūp anantānantarūp,
Page 343 of 350
PDF/HTML Page 371 of 378
single page version
avadhignānī manaḥparyayagnānī;
kyon?
aṅgako vyavahārase nahīn jānatā
jo adhyātmarūp kriyā vah antardr̥uṣhṭigrāhya hai, vah kriyā mūḍh jīv nahīn jānatā. antardr̥uṣhṭike
abhāvase antarkriyā dr̥uṣhṭigochar nahīn hotī, isaliye mithyādr̥uṣhṭi jīv mokṣhamārga sādhanemen asamartha hai.
ek sīpakā ṭukaṛā dikhāyā aur pratyekase prashna kiyā ki yah kyā hai?
kuchh nahīn ātā, isaliye ham nahīn jānate ki tū kyā kahatā hai. athavā chup ho rahatā
hai bolatā nahīn gahalarūpase. tīsarā vibhramavālā puruṣh bhī bolā ki yah to pratyakṣhapramāṇ
chān̐dī hai, ise sīp kaun kahegā? merī dr̥uṣhṭimen to chān̐dī sūjhatī hai, isaliye sarvathā prakār
Page 344 of 350
PDF/HTML Page 372 of 378
single page version
kyā dhokhā? sīp sīp sīp, niradhār sīp, isako jo koī aur vastu kahe vah pratyakṣhapramāṇ
bhrāmak athavā andha. usī prakār samyagdr̥uṣhṭiko sva-par svarūpamen na sanshay, na vimoh, na vibhram,
yathārtha dr̥uṣhṭi hai; isaliye samyagdr̥uṣhṭi jīv antardr̥uṣhṭise mokṣhapaddhatiko sādhanā jānatā hai. bāhyabhāv
bāhyanimittarūp mānatā hai, vah nimitta nānārūp hai, ekarūp nahīn hai. antardr̥uṣhṭike pramāṇamen
mokṣhamārga sādhe aur samyaggnān svarūpācharaṇakī kaṇikā jāgane par mokṣhamārga sachchā.
bandhapaddhatiko sādhakar mokṣha kahatā hai, vah bāt gnātā nahīn mānate.
bandharūp chalā āyā hai; ab is paddhatise moh toṛakar pravarta; is paddhatikā rāg pūrvakī
bhān̐ti he nar! kisaliye karate ho? kṣhaṇamātra bhī bandhapaddhatimen magna nahīn hotā, vah gnātā
apane svarūpako vichāratā hai, anubhav karatā hai, dhyātā hai, gātā hai, shravaṇ karatā hai,
navadhābhakti, tap, kriyā, apane shuddhasvarūpake sanmukh hokar karatā hai. yah gnātākā āchār,
isīkā nām mishravyavahāra.
guṇasthānakī barḥavārī kahī hai.
bhinna-bhinna sattāke pramāṇase ekatā nahīn milatī. ek-ek jīvadravyamen anya-anyarūp
audayikabhāv hote hain, un audayik bhāvānusār gnānakī anya-anyatā jānanā.
gnānako paramārthatā nahīn kahatā.
Page 345 of 350
PDF/HTML Page 373 of 378
single page version
hai, na kartā hai, na bhoktā hai, na avalambī hai; isaliye koī aisā kahe ki isaprakārake
audayikabhāv sarvathā hon to phalānā guṇasthān kahā jāy to jhūṭh hai. unhonne dravyakā svarūp
sarvathā prakār nahīn jānā hai.
kevalīko daṇḍa-kapāṭarūp kriyākā uday hotā hai, kisī kevalīko nahīn hotā. jab kevalīmen
bhī udayakī nānāprakāratā hai tab aur guṇasthānakī kaun bāt chalāye?
bahut karake samajhegā, jo agnānī hogā vah yah chiṭṭhī sunegā sahī, parantu samajhegā nahī̃n.
yah vachanikā jyon kī tyon sumatipramāṇ kevalīvachanānusārī hai. jo ise sunegā, samajhegā,
shraddhegā; use kalyāṇakārī hai
Page 346 of 350
PDF/HTML Page 374 of 378
single page version
usakā vivaraṇ
paryanta hai, tīvratākī sthiti pān̐chaven guṇasthān paryanta hai.
Page 347 of 350
PDF/HTML Page 375 of 378
single page version
jānarūp gnān, vishuddha chāritra; kisī samay ajānarūp gnān, vishuddha chāritra; kisī samay
jānarūp gnān, saṅklesharūp chāritra; kisī samay ajānarūp gnān, saṅklesh chāritra. jis samay
ajānarūp gati gnānakī, saṅklesharūp gati chāritrakī; us samay nimitta-upādān donon ashuddha.
kisī samay ajānarūp gnān, vishuddharūp chāritra; us samay ashuddha nimitta, shuddha upādāna.
kisī samay jānarūp gnān, saṅklesharūp chāritra; us samay shuddha nimitta, ashuddha upādāna.
kisī samay jānarūp gnān, vishuddharūp chāritra; us samay shuddha nimitta, shuddha upādāna.
ye yahān̐ hī raheṅge
samyak-shuddhatā nahīn, garbhit shuddhatā; jab vastukā svarūp jāne tab samyakshuddhatā; vah granthibhedake
binā nahīn hotī; parantu garbhit shuddhatā so bhī akāmanirjarā hai.
manda hai, us mandatāse nirjarā hai. kisī samay chāritraguṇ saṅklesharūp hai, isaliye keval
tīvrabandh hai. isaprakār mithyā-avasthāmen jis samay jānarūp gnān hai aur vishuddhatārūp chāritra
hai, us samay nirjarā hai. jis samay ajānarūp gnān hai, saṅklesharūp chāritra hai, us samay
bandh hai. usamen visheṣh itanā ki alpa nirjarā bahut bandh isaliye mithyātva-avasthāmen keval
bandh kahā; alpakī apekṣhā. jaisā kisī puruṣhako naphā thoṛā ṭoṭā bahut, us puruṣhako
ṭoṭāvālā hī kahā jāya. parantu bandh-nirjarāke binā jīv kisī avasthāmen nahīn hai. dr̥uṣhṭānt
yah ki
Page 348 of 350
PDF/HTML Page 376 of 378
single page version
mandatā hotī hai, usase nirjarā hotī hai. usī mandatāke pramāṇamen shuddhatā jānanā.
guṇoṅkī garbhitashuddhatā jab tak granthibhed na ho tab tak mokṣhamārga nahīn sādhatī; parantu ūrdhvatāko
kare, avashya hī ka re. in donon guṇoṅkī garbhitashuddhatā jab granthibhed hotā hai tab in donoṅkī
shikhā phū ṭatī hai, tab donon guṇ dhārāpravāharūpase mokṣhamārgako chalate hain; gnānaguṇakī shuddhatāse
gnānaguṇ nirmal hotā hai, chāritraguṇakī shuddhatāse chāritraguṇ nirmal hotā hai. vah kevalagnānakā
aṅkur, vah yathākhyātachāritrakā aṅkura.
kaise? yah ham nahīn samajhe.
mokṣhasthān pakaṛ (svīkār kar), shuddhatā usamen āyī mān, mān, isamen dhokhā nahīn hai; vishuddhatā
sadākāl mokṣhakā mārga hai, parantu granthibhed binā shuddhatākā jor nahīn chalatā hai na?
nahīn chalatā; bahut kalabal kare parantu kuchh vash nahīn chalatā; usīprakār vishuddhatākī bhī
ūrdhvatā jānanī. isaliye garbhitashuddhatā kahī hai. vah garbhitashuddhatā granthibhed hone par
mokṣhamārgako chalī; apane svabhāvase varddhamānarūp huī tab pūrṇa yathākhyāt pragaṭ kahā gayā.
vishuddhatā kī jo ūrdhvatā vahī usakī shuddhatā.
Page 349 of 350
PDF/HTML Page 377 of 378
single page version
yathākhyātarūp hotī hai. yadi vishuddhatāmen vah nahīn hotī to kevalīmen gnānaguṇ shuddha hotā,
kriyā ashuddha rahatī; parantu aisā to nahīn hai. usamen shuddhatā thī, usase vishuddhatā huī hai.
kramase pūrṇa huā.
hai ham kyā karen? yadi mānī to shābāsh!
ashuddha aur upādān shuddha. tīsarā vaktā gnānī, shrotā agnānī; vahān̐ nimitta shuddha aur upādān
ashuddha. chauthā vaktā gnānī, shrotā bhī gnānī; vahān̐ to nimitta bhī shuddha, upādān bhī shuddha.