Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Parishisht 1 - Samadhi MaraN Swaroop; Parishisht 2 - Rahasyapurna Chithi.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 19

 

Page 313 of 350
PDF/HTML Page 341 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 323
nahīn hogā? hotā hī hai. is prakār bhī mithyādr̥uṣhṭike sachchā tattvashraddhān sarvathā nahīn pāyā
jātā, isaliye us lakṣhaṇamen ativyāpti dūṣhaṇ nahīn lagatā.
tathā jo yah tattvārthashraddhān lakṣhaṇ kahā, so asambhavī bhī nahīn hai; kyoṅki samyaktvake
pratipakṣhī mithyātvakā yah nahīn hai; usakā lakṣhaṇ isase viparītatāsahit hai.
isaprakār avyāpti, ativyāpti, asambhavapanese rahit sarva samyagdr̥uṣhṭiyommen to pāyā jāye
aur kisī mithyādr̥uṣhṭimen na pāyā jāyeaisā samyagdarshanakā sachchā lakṣhaṇ tattvārthashraddhān hai.
samyaktvake vibhinna lakṣhaṇoṅkā samanvay
phi ra prashna hotā hai ki yahān̐ sāton tattvoṅke shraddhānakā niyam kahate ho so nahīn banatā.
kyoṅki kahīn parase bhinna apane shraddhānako hī samyaktva kahate haĩn. samayasāramen1 ‘ekatve niyatasya’
ityādi kalash haiusamen aisā kahā hai ki is ātmākā paradravyase bhinna avalokan vahī niyamase
samyagdarshan hai; isaliye navatattvakī santatiko chhoṛakar hamāre yah ek ātmā hī hoo.
tathā kahīn ek ātmāke nishchayako hī samyaktva kahate haĩn. puruṣhārthasiddhyupāy2 men
‘darshanamātmavinishchitiḥ’ aisā pad hai, so usakā yahī artha hai. isaliye jīv-ajīvakā hī
va keval jīvakā hī shraddhān hone par samyaktva hotā hai, sātoṅke shraddhānakā niyam hotā to
aisā kisaliye likhate?
samādhānaḥparase bhinna apanā shraddhān hotā hai, so āsravādikake shraddhānase rahit hotā
hai yā sahit hotā hai? yadi rahit hotā hai, to mokṣhake shraddhān binā kis prayojanake artha
aisā upāy karatā hai? samvar-nirjarāke shraddhān binā rāgādik rahit hokar svarūpamen upayog
lagānekā kisaliye udyam rakhatā hai? āsrav-bandhake shraddhān binā pūrva-avasthāko kisaliye
chhoṛatā hai? isaliye āsravādikake shraddhānarahit āpāparakā shraddhān karanā sambhavit nahīn hai.
tathā yadi āsravādikake shraddhān sahit hotā hai, to svayamev hī sāton tattvoṅke shraddhānakā
niyam huā. tathā keval ātmākā nishchay hai, so parakā pararūp shraddhān hue binā ātmākā
shraddhān nahīn hotā, isaliye ajīvakā shraddhān hone par hī jīvakā shraddhān hotā hai. tathā
1. ekatve niyatasyashuddhanayato vyāpturyadasyātmanaḥ, pūrṇagnānaghanasya darshanamih dravyāntarebhyaḥ pr̥uthak.
samyagdarshanametadev niyamādātmā cha tāvānayam, tanmuktvā navatattvasantatimimāmātmāyameko‘stunaḥ..6..
(samayasār kalash)
2. darshanamātmavinishchitirātmaparignānamiṣhyate bodhaḥ. sthitirātmani chāritran kut etebhyo bhavati bandhaḥ..216..

Page 314 of 350
PDF/HTML Page 342 of 378
single page version

-
324 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
usake pūrvavat āsravādikakā bhī shraddhān hotā hī hotā hai, isaliye yahān̐ bhī sāton tattvoṅke
hī shraddhānakā niyam jānanā.
tathā āsravādikake shraddhān binā āpāparakā shraddhān va keval ātmākā shraddhān sachchā
nahīn hotā; kyoṅki ātmā dravya hai, so to shuddha-ashuddha paryāyasahit hai. jaisetantu avalokan
binā paṭakā avalokan nahīn hotā, usī prakār shuddha-ashuddha paryāy pahichāne binā ātmadravyakā
shraddhān nahīn hotā; us shuddha-ashuddha avasthākī pahichān āsravādikakī pahichānase hotī hai.
tathā āsravādikake shraddhān binā āpāparakā shraddhān va keval ātmākā shraddhān kāryakārī bhī
nahīn hai; kyoṅki shraddhān karo yā na karo, āp hai so āp hai hī, par hai so par hai. tathā
āsravādikakā shraddhān ho to āsrav-bandhakā abhāv karake samvar
nirjarārūp upāyase mokṣhapadako
prāpta kare. tathā jo āpāparakā bhī shraddhān karāte hain, so usī prayojanake artha karāte hain;
isaliye āsravādikake shraddhānasahit āpāparakā jānanā va āpakā jānanā kāryakārī hai.
yahān̐ prashna hai ki aisā hai to shāstrommen āpāparake shraddhānako va keval ātmāke shraddhānako
hī samyaktva kahā va kāryakārī kahā; tathā navatattvakī santati chhoṛakar hamāre ek ātmāhī
hoo
aisā kahā, so kis prakār kahā?
samādhānaḥjisake sachchā āpāparakā shraddhān va ātmākā shraddhān ho, usake sāton
tattvoṅkā shraddhān hotā hī hotā hai. tathā jisake sachchā sāt tattvoṅkā shraddhān ho usake
āpāparakā va ātmākā shraddhān hotā hī hotā hai
aisā paraspar avinābhāvīpanā jānakar
āpāparake shraddhānako yā ātmashraddhānako hī samyaktva kahā hai.
tathā is chhalase koī sāmānyarūpase āpāparako jānakar va ātmāko jānakar
kr̥utakr̥utyapanā māne, to usake bhram hai; kyoṅki aisā kahā hai :
‘‘nirvisheṣhan hi sāmānyan bhavetkharaviṣhāṇavat’’.1
isakā artha yah haiḥvisheṣharahit sāmānya hai so gadheke sīṅg samān hai.
isaliye prayojanabhūt āsravādik visheṣhon sahit āpāparakā va ātmākā shraddhān karanā
yogya hai. athavā sāton tattvārthoṅke shraddhānase rāgādik miṭāneke artha paradravyoṅko bhinna bhātā
hai va apane ātmāko hī bhātā hai, usake prayojanakī siddhi hotī hai; isaliye mukhyatāse
bhedavignānako va ātmagnānako kāryakārī kahā hai.
1. ālāpapaddhati, shlok 9

Page 315 of 350
PDF/HTML Page 343 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 325
tathā tattvārtha-shraddhān kiye binā sarva jānanā kāryakārī nahīn hai, kyoṅki prayojan to
rāgādik miṭānekā hai; so āsravādikake shraddhān binā yah prayojan bhāsit nahīn hotā; tab
keval jānanese hī mānako barḥātā hai; rāgādik nahīn chhoṛatā, tab usakā kārya kaise siddha
hogā? tathā navatattva santatikā chhoṛanā kahā hai; so pūrvamen navatattvake vichārase samyagdarshan huā,
pashchāt nirvikalpa dashā honeke artha navatattvoṅke bhī vikalpa chhoṛanekī chāh kī. tathā jisake
pahale hī navatattvoṅkā vichār nahīn hai, usako vah vikalpa chhoṛanekā kyā prayojan hai? anya
anek vikalpa āpake pāye jāte hain unhīṅkā tyāg karo.
is prakār āpāparake shraddhānamen va ātmashraddhānamen sātatattvoṅke shraddhānakī sāpekṣhatā pāyī
jātī hai, isaliye tattvārthashraddhān samyaktvakā lakṣhaṇ hai.
phi ra prashna hai ki kahīn shāstrommen arahanta dev, nirgrantha guru, hinsārahit dharmake shraddhānako
samyaktva kahā hai, so kis prakār hai?
samādhānaḥarahanta devādikake shraddhānase kudevādikakā shraddhān dūr honeke kāraṇ
gr̥uhītamithyātvakā abhāv hotā hai, us apekṣhā isako samyaktva kahā hai. sarvathā samyaktvakā
lakṣhaṇ yah nahīn hai; kyoṅki dravyaliṅgī muni ādi vyavahāradharmake dhārak mithyādr̥uṣhṭiyoṅke bhī aisā
shraddhān hotā hai.
athavā jaise aṇuvrat, mahāvrat hone par to deshachāritra, sakalachāritra ho yā na ho;
parantu aṇuvrat, mahāvrat hue binā deshachāritra, sakalachāritra kadāchit nahīn hotā; isaliye in
vratoṅko anvayarūp kāraṇ jānakar kāraṇamen kāryakā upachār karake inako chāritra kahā hai.
usī prakār arahanta devādikakā shraddhān hone par to samyaktva ho yā na ho; parantu
arahantādikakā shraddhān hue binā tattvārthashraddhānarūp samyaktva kadāchit nahīn hotā; isaliye
arahantādikake shraddhānako anvayarūp kāraṇ jānakar kāraṇamen kāryakā upachār karake is
shraddhānako samyaktva kahā hai. isīse isakā nām vyavahār-samyaktva hai.
athavā jisake tattvārthashraddhān ho, usake sachche arahantādikake svarūpakā shraddhān hotā
hī hotā hai. tattvārthashraddhān binā pakṣhase arahantādikakā shraddhān kare, parantu yathāvat svarūpakī
pahichān sahit shraddhān nahīn hotā. tathā jisake sachche arahantādikake svarūpakā shraddhān ho,
usake tattvashraddhān hotā hī hotā hai; kyoṅki arahantādikakā svarūp pahichānanese jīv-ajīv-
āsravādikakī pahichān hotī hai.
isaprakār inako paraspar avinābhāvī jānakar kahīn arahantādikake shraddhānako samyaktva
kahā hai.

Page 316 of 350
PDF/HTML Page 344 of 378
single page version

-
326 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
yahān̐ prashna hai ki nārakādi jīvoṅke dev-kudevādikakā vyavahār nahīn hai aur unake
samyaktva pāyā jātā hai; isaliye samyaktva hone par arahantādikakā shraddhān hotā hī hotā
hai, aisā niyam sambhav nahīn hai?
samādhānaḥsaptatattvoṅke shraddhānamen arahantādikakā shraddhān garbhit hai; kyoṅki tattvashraddhānamen
mokṣhatattvako sarvotkr̥uṣhṭa mānate hain, vah mokṣhatattva to arahanta-siddhakā lakṣhaṇ hai. jo lakṣhaṇako
utkr̥uṣhṭa māne vah usake lakṣhyako utkr̥uṣhṭa māne hī māne; isaliye unako bhī sarvotkr̥uṣhṭa mānā
aurako nahīn mānā; vahī devakā shraddhān huā. tathā mokṣhake kāraṇ samvar-nirjarā hain, isaliye
inako bhī utkr̥uṣhṭa mānatā hai; aur samvar-nirjarāke dhārak mukhyataḥ muni hain, isaliye muniko
uttam mānā aurako nahīn mānā; vahī gurukā shraddhān huā. tathā rāgādik rahit bhāvakā
nām ahinsā hai, usīko upādey mānate hain aurako nahīn mānate; vahī dharmakā shraddhān huā.
is prakār tattvashraddhānamen garbhit arahantadevādikakā shraddhān hotā hai. athavā jis nimittase
isake tattvārthashraddhān hotā hai, us nimittase arahantadevādikakā bhī shraddhān hotā hai. isaliye
samyaktvamen devādikake shraddhānakā niyam hai.
phi ra prashna hai ki kitane hī jīv arahantādikakā shraddhān karate hain, unake guṇ
pahichānate hain aur unake tattvashraddhānarūp samyaktva nahīn hotā; isaliye jisake sachchā
arahantādikakā shraddhān ho, usake tattvashraddhān hotā hai
aisā niyam sambhav nahīn hai?
samādhānaḥtattvashraddhān binā arahantādikake chhiyālis ādi guṇ jānatā hai vah
paryāyāshrit guṇ jānatā hai; parantu bhinna-bhinna jīv-pudgalamen jisaprakār sambhav hain, us prakār
yathārtha nahīn pahichānatā, isaliye sachchā shraddhān bhī nahīn hotā; kyoṅki jīv-ajīv jāti
pahichāne binā arahantādikake ātmāshrit guṇoṅko va sharīrāshrit guṇoṅko bhinna-bhinna nahīn
jānatā. yadi jāne to apane ātmāko paradravyase bhinna kaise na māne? isaliye pravachanasāramen
aisā kahā hai :
jo jāṇadi arahantan davvattaguṇattapajjayattehin.
so jāṇādi appāṇan moho khalu jādi tassa layan..80..
isakā artha yah haiḥjo arahantako dravyatva, guṇatva, paryāyatvase jānatā hai vah ātmāko
jānatā hai; usakā moh vilayako prāpta hotā hai.
isaliye jisake jīvādik tattvoṅkā shraddhān nahīn hai, usake arahantādikakā bhī sachchā
shraddhān nahīn hai. mokṣhādik tattvake shraddhān binā arahantādikakā māhātmya yathārtha nahīn jānatā.
laukik atishayādise arahantakā, tapashcharaṇādise gurukā aur parajīvoṅkī ahinsādise dharmakī

Page 317 of 350
PDF/HTML Page 345 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 327
mahimā jānatā hai, so yah parāshritabhāv hai. tathā ātmāshrit bhāvonse arahantādikakā svarūp
tattvashraddhān hone par hī jānā jātā hai; isaliye jisake sachchā arahantādikakā shraddhān ho
usake tattvashraddhān hotā hī hotā hai
aisā niyam jānanā.
is prakār samyaktvakā lakṣhaṇanirdesh kiyā.
yahān̐ prashna hai ki sachchā tattvārthashraddhān va āpāparakā shraddhān va ātmashraddhān va dev-
guru-dharmakā shraddhān samyaktvakā lakṣhaṇ kahā. tathā in sarva lakṣhaṇoṅkī paraspar ekatā bhī dikhāī
so jānī; parantu anya-anya prakār lakṣhaṇ kahanekā prayojan kyā?
uttaraḥyah chār lakṣhaṇ kahe, unamen sachchī dr̥uṣhṭise ek lakṣhaṇ grahaṇ karane par chāron lakṣhaṇoṅkā
grahaṇ hotā hai. tathāpi mukhya prayojan bhinna-bhinna vichārakar anya-anya prakār lakṣhaṇ kahe haĩn.
jahān̐ tattvārthashraddhān lakṣhaṇ kahā hai, vahān̐ to yah prayojan hai ki in tattvoṅko pahichāne
to yathārtha vastuke svarūpakā va apane hit-ahitakā shraddhān kare tab mokṣhamārgamen pravarte.
tathā jahān̐ āpāparakā bhinna shraddhān kahā hai, vahān̐ tattvārthashraddhānakā prayojan jisase siddha
ho, us shraddhānako mukhya lakṣhaṇ kahā hai. jīv-ajīv shraddhānakā prayojan āpāparakā bhinna
shraddhān karanā hai. tathā āsravādikake shraddhānakā prayojan rāgādik chhoṛanā hai, so āpāparakā
bhinna shraddhān hone par paradravyamen rāgādi na karanekā shraddhān hotā hai. isaprakār tattvārthashraddhānakā
prayojan āpāparake bhinna shraddhānase siddha hotā jānakar is lakṣhaṇako kahā hai.
tathā jahān̐ ātmashraddhān lakṣhaṇ kahā hai, vahān̐ āpāparake bhinna shraddhānakā prayojan itanā
hī hai kiāpako āp jānanā. āpako āp jānane par parakā bhī vikalpa kāryakārī
nahīn hai. aise mūlabhūt prayojanakī pradhānatā jānakar ātmashraddhānako mukhya lakṣhaṇ kahā hai.
tathā jahān̐ dev-guru-dharmakā shraddhān kahā hai, vahān̐ bāhya sādhanakī pradhānatā kī hai; kyoṅki
arahantadevādikakā shraddhān sachche tattvārthashraddhānakā kāraṇ hai aur kudevādikakā shraddhān kalpit
tattvashraddhānakā kāraṇ hai. so bāhya kāraṇakī pradhānatāse kudevādikakā shraddhān chhuṛākar
sudevādikakā shraddhān karāneke artha dev-guru-dharmake shraddhānako mukhya lakṣhaṇ kahā hai.
is prakār bhinna-bhinna prayojanoṅkī mukhyatāse bhinna-bhinna lakṣhaṇ kahe haĩn.
yahān̐ prashna hai ki yah chār lakṣhaṇ kahe, unamen yah jīv kis lakṣhaṇako aṅgīkār kare?
samādhānaḥ
mithyātvakarmake upashamādi hone par viparītābhiniveshakā abhāv hotā hai; vahān̐
chāron lakṣhaṇ yugapat pāye jāte haĩn. tathā vichār-apekṣhā mukhyarūpase tattvārthoṅkā vichār karatā

Page 318 of 350
PDF/HTML Page 346 of 378
single page version

-
328 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
hai, yā āpāparakā bhedavignān karatā hai, yā ātmasvarūpakā hī smaraṇ karatā hai, yā devādikakā
svarūp vichāratā hai. is prakār gnānamen to nānāprakār vichār hote hain, parantu shraddhānamen sarvatra
paraspar sāpekṣhapanā pāyā jātā hai. tattvavichār karatā hai to bhedavignānake abhiprāy sahit
karatā hai aur bhedavignān karatā hai to tattvavichārādike abhiprāy sahit karatā hai. isī
prakār anyatra bhī paraspar sāpekṣhapanā hai; isaliye samyagdr̥uṣhṭike shraddhānamen chāron hī lakṣhaṇoṅkā
aṅgīkār hai.
tathā jisake mithyātvakā uday hai, usake viparītābhinivesh pāyā jātā hai; usake yah
lakṣhaṇ ābhāsamātra hote hain, sachche nahīn hote. jinamatake jīvādik tattvoṅko mānatā hai, anyako
nahīn mānatā, unake nām-bhedādikako sīkhatā hai
aisā tattvashraddhān hotā hai; parantu unake yathārtha-
bhāvakā shraddhān nahīn hotā. tathā āpāparake bhinnapanekī bāten kare, chintavan kare; parantu jaise
paryāyamen ahambuddhi hai aur vastrādikamen parabuddhi hai, vaise ātmāmen ahambuddhi aur sharīrādimen parabuddhi
nahīn hotī. tathā ātmākā jinavachanānusār chintavan kare; parantu pratītirūp āpakā āparūp
shraddhān nahīn karatā hai. tathā arahantadevādikake sivā anya kudevādikako nahīn mānatā; parantu
unake svarūpako yathārtha pahichānakar shraddhān nahīn karatā
isaprakār yah lakṣhaṇābhās mithyādr̥uṣhṭike hote
haĩn. inamen koī hotā hai, koī nahīn hotā; vahān̐ inake bhinnapanā bhī sambhavit hai.
tathā in lakṣhaṇābhāsommen itanā visheṣh hai ki pahale to devādikakā shraddhān ho, phi ra
tattvoṅkā vichār ho, phi ra āpāparakā chintavan kare, phi ra keval ātmākā chintavan kareis
anukramase sādhan kare to paramparā sachche mokṣhamārgako pākar koī jīv siddhapadako bhī prāpta kar
le. tathā is anukramakā ullaṅghan karake
jisake devādikakī mānyatākā to kuchh ṭhikānā
nahīn hai aur buddhikī tīvratāse tattvavichārādimen pravartatā hai, isaliye apaneko gnānī jānatā
hai; athavā tattvavichāramen bhī upayog nahīn lagātā, āpāparakā bhedavignānī huā rahatā hai; athavā
āpāparakā bhī ṭhīk nirṇay nahīn karatā aur apaneko ātmagnānī mānatā hai. so sab chaturāīkī
bāten hain, mānādik kaṣhāyake sādhan hain, kuchh bhī kāryakārī nahīn haĩn. isaliye jo jīv apanā
bhalā karanā chāhe, use jab tak sachche samyagdarshanakī prāpti na ho, tab tak inako bhī anukramase
hī aṅgīkār karanā.
vahī kahate hainḥpahale to āgnādise va kisī parīkṣhāse kudevādikakī mānyatā chhoṛakar
arahantadevādikakā shraddhān karanā; kyoṅki yah shraddhān hone par gr̥uhītamithyātvakā to abhāv
hotā hai, tathā mokṣhamārgake vighna karanevāle kudevādikakā nimitta dūr hotā hai, mokṣhamārgakā sahāyak
arahantadevādikakā nimitta milatā hai; isaliye pahale devādikakā shraddhān karanā. phi ra jinamatamen

Page 319 of 350
PDF/HTML Page 347 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 329
kahe jīvādik tattvoṅkā vichār karanā, nām-lakṣhaṇādi sīkhanā; kyoṅki is abhyāsase tattvārtha-
shraddhānakī prāpti hotī hai. phi ra āpāparakā bhinnapanā jaise bhāsit ho vaise vichār karatā rahe;
kyoṅki is abhyāsase bhedavignān hotā hai. phi ra āpamen apanatva mānaneke artha svarūpakā vichār
karatā rahe; kyoṅki is abhyāsase ātmānubhavakī prāpti hotī hai.
isaprakār anukramase inako aṅgīkār karake phi ra inhīmmen kabhī devādikake vichāramen, kabhī
tattvavichāramen, kabhī āpāparake vichāramen, kabhī ātmavichāramen upayog lagāye. aise abhyāsase
darshanamoh manda hotā jāye tab kadāchit sachche samyagdarshanakī prāpti hotī hai. parantu aisā niyam
to hai nahīn; kisī jīvake koī prabal viparīt kāraṇ bīchamen ho jāye to samyagdarshanakī prāpti
nahīn hotī; parantu mukhyarūpase bahut jīvoṅke to is anukramase kāryasiddhi hotī hai; isaliye inako
isaprakār aṅgīkār karanā. jaise
putrakā arthī vivāhādi kāraṇoṅko milāye, pashchāt bahut puruṣhoṅke
to putrakī prāpti hotī hī hai; kisīko na ho to na ho. ise to upāy karanā. usī prakār
samyaktvakā arthī in kāraṇoṅko milāye, pashchāt bahut jīvoṅke to samyaktvakī prāpti hotī hī
hai; kisīko na ho to nahīn bhī ho. parantu ise to apanese bane vah upāy karanā.
is prakār samyaktvakā lakṣhaṇanirdesh kiyā.
yahān̐ prashna hai ki samyaktvake lakṣhaṇ to anek prakār kahe, unamen tumane tattvārtha-shraddhān
lakṣhaṇako mukhya kiyā so kāraṇ kyā?
samādhānaḥtuchchhabuddhiyoṅko anya lakṣhaṇamen prayojan bhāsit nahīn hotā va bhram utpanna hotā
hai. aur is tattvārthashraddhān lakṣhaṇamen pragaṭ prayojan bhāsit hotā hai, kuchh bhram utpanna nahīn
hotā, isaliye lakṣhaṇako mukhya kiyā hai. vahī batalāte hainḥ
dev-guru-dharmake shraddhānamen tuchchhabuddhiyoṅko yah bhāsit ho ki arahantadevādikako mānanā
aurako nahīn mānanā, itanā hī samyaktva hai. vahān̐ jīv-ajīvakā va bandha-mokṣhake kāraṇ-kāryakā
svarūp bhāsit na ho, tab mokṣhamārga prayojanakī siddhi na ho; va jīvādikakā shraddhān hue
binā isī shraddhānamen santuṣhṭa hokar apaneko samyaktvī māne; ek kudevādikase dveṣh to rakhe,
anya rāgādi chhoṛanekā udyam na kare;
aisā bhram utpanna ho.
tathā āpāparake shraddhānamen tuchchhabuddhiyoṅko yah bhāsit ho ki āpāparakā hī jānanā
kāryakārī hai, isīse samyaktva hotā hai. vahān̐ āsravādikakā svarūp bhāsit na ho, tab mokṣhamārga
prayojanakī siddhi na ho; va āsravādikakā shraddhān hue binā itanā hī jānanemen santuṣhṭa hokar
apaneko samyaktvī māne, svachchhanda hokar rāgādi chhoṛanekā udyam na kare;
aisā bhram utpanna ho.

Page 320 of 350
PDF/HTML Page 348 of 378
single page version

-
330 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā ātmashraddhānamen tuchchhabuddhiyoṅko yah bhāsit ho ki ātmākā hī vichār kāryakārī
hai, isīse samyaktva hotā hai. vahān̐ jīv-ajīvādikakā visheṣh va āsravādikakā svarūp bhāsit
na ho, tab mokṣhamārga prayojanakī siddhi na ho; va jīvādikake visheṣh va āsravādikake svarūpakā
shraddhān hue binā itane hī vichārase apaneko samyaktvī māne, svachchhanda hokar rāgādi chhoṛanekā
udyam na kare.
isake bhī aisā bhram utpanna hotā hai.
aisā jānakar in lakṣhaṇoṅko mukhya nahīn kiyā.
tathā tattvārthashraddhān lakṣhaṇamen jīv-ajīvādikakā va āsravādikakā shraddhān hotā hai,
vahān̐ sarvakā svarūp bhalībhān̐ti bhāsit hotā hai, tab mokṣhamārgake prayojanakī siddhi hotī hai.
tathā yah shraddhān hone par samyaktva hotā hai, parantu yah santuṣhṭa nahīn hotā. āsravādikakā
shraddhān honese rāgādi chhoṛakar mokṣhakā udyam rakhatā hai. isake bhram utpanna nahīn hotā. isaliye
tattvārthashraddhān lakṣhaṇako mukhya kiyā hai.
athavā tattvārthashraddhān lakṣhaṇamen to devādikakā shraddhān va āpāparakā shraddhān va
ātmashraddhān garbhit hotā hai, vah to tuchchhabuddhiyoṅko bhī bhāsit hotā hai. tathā anya lakṣhaṇamen
tattvārthashraddhānakā garbhitapanā visheṣh buddhimān hon unhīṅko bhāsit hotā hai, tuchchhabuddhiyoṅko nahīn
bhāsit hotā; isaliye tattvārthashraddhān lakṣhaṇako mukhya kiyā hai.
athavā mithyādr̥uṣhṭike ābhāsamātra yah hon; vahān̐ tattvārthoṅkā vichār to shīghratāse
viparītābhinivesh dūr karaneko kāraṇ hotā hai, anya lakṣhaṇ shīghra kāraṇ na hon, va
viparītābhiniveshake bhī kāraṇ ho jāyẽn.
isaliye yahān̐ sarvaprakār prasiddha jānakar viparītābhinivesh rahit jīvādi tattvārthoṅkā
shraddhān so hī samyaktvakā lakṣhaṇ hai, aisā nirdesh kiyā. aise lakṣhaṇanirdeshakā nirūpaṇ kiyā.
aisā lakṣhaṇ jis ātmāke svabhāvamen pāyā jātā hai, vahī samyaktvī jānanā.
samyaktvake bhed aur unakā svarūp
ab, is samyaktvake bhed batalāte hainḥ
vahān̐ pratham nishchay-vyavahārakā bhed batalāte hainviparītābhinivesharahit shraddhānarūp ātmākā
pariṇām vah to nishchayasamyaktva hai, kyoṅki yah satyārtha samyaktvakā svarūp hai, satyārthakā hī nām
nishchay hai. tathā viparītābhinivesh rahit shraddhānako kāraṇabhūt shraddhān so vyavahārasamyaktva hai,
kyoṅki kāraṇamen kāryakā upachār kiyā hai, so upachārakā hī nām vyavahār hai.
vahān̐ samyagdr̥uṣhṭi jīvake dev-guru-dharmādikakā sachchā shraddhān hai, usī nimittase isake

Page 321 of 350
PDF/HTML Page 349 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 331
shraddhānamen viparītābhiniveshakā abhāv hai. yahān̐ viparītābhinivesharahit shraddhān so to
nishchayasamyaktva hai aur dev-guru-dharmādikakā shraddhān hai, so vyavahārasamyaktva hai.
is prakār ek hī kālamen donon samyaktva pāye jāte haĩn.
tathā mithyādr̥uṣhṭi jīvake dev-guru-dharmādikakā shraddhān ābhāsamātra hotā hai aur isake
shraddhānamen viparītābhiniveshakā abhāv nahīn hotā; isaliye yahān̐ nishchayasamyaktva to hai nahīn aur
vyavahārasamyaktva bhī ābhāsamātra hai; kyoṅki isake dev-guru-dharmādikakā shraddhān hai so
viparītābhiniveshake abhāvako sākṣhāt kāraṇ nahīn huā. kāraṇ hue binā upachār sambhav
nahīn hai; isaliye sākṣhāt kāraṇ-apekṣhā vyavahārasamyaktva bhī isake sambhav nahīn hai.
athavā isake dev-guru-dharmādikakā shraddhān niyamarūp hotā hai, so viparītābhinivesh-
rahit shraddhānako paramparā kāraṇabhūt hai. yadyapi niyamarūp kāraṇ nahīn hai, tathāpi mukhyarūpase
kāraṇ hai. tathā kāraṇamen kāryakā upachār sambhav hai; isaliye mukhyarūp paramparā kāraṇ-apekṣhā
mithyādr̥uṣhṭike bhī vyavahārasamyaktva kahā jātā hai.
yahān̐ prashna hai ki kitane hī shāstrommen dev-guru-dharmake shraddhānako va tattvashraddhānako to
vyavahārasamyaktva kahā hai aur āpāparake shraddhānako va keval ātmāke shraddhānako nishchayasamyaktva
kahā hai so kis prakār hai?
samādhānaḥdev-guru-dharmake shraddhānamen to pravr̥uttikī mukhyatā hai; jo pravr̥uttimen arahantādikako
devādik māne aur ko na māne, use devādikakā shraddhānī kahā jātā hai. aur tattvashraddhānamen
unake vichārakī mukhyatā hai; jo gnānamen jīvādik tattvoṅkā vichār kare, use tattvashraddhānī kahate
haĩn. is prakār mukhyatā pāyī jātī hai. so yah donon kisī jīvako samyaktvake kāraṇ to hote
hain, parantu inakā sadbhāv mithyādr̥uṣhṭike bhī sambhav hai; isaliye inako vyavahārasamyaktva kahā hai.
tathā āpāparake shraddhānamen va ātmashraddhānamen viparītābhinivesharahitapanekī mukhyatā hai.
jo āpāparakā bhedavignān kare va apane ātmākā anubhav kare usake mukhyarūpase
viparītābhinivesh nahīn hotā; isaliye bhedavignānīko va ātmagnānīko samyagdr̥uṣhṭi kahate haĩn.
isaprakār mukhyatāse āpāparakā shraddhān va ātmashraddhān samyagdr̥uṣhṭike hī pāyā jātā hai; isaliye
inako nishchayasamyaktva kahā.
aisā kathan mukhyatākī apekṣhā hai. tāratamyarūpase yah chāron ābhāsamātramithyādr̥uṣhṭike
hote hain, sachche samyagdr̥uṣhṭike hote haĩn. vahān̐ ābhāsamātra hainve to niyam binā paramparā kāraṇ
hain aur sachche hainso niyamarūp sākṣhāt kāraṇ hain; isaliye inako vyavahārarūp kahate haĩn. inake

Page 322 of 350
PDF/HTML Page 350 of 378
single page version

-
332 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
nimittase jo viparītābhinivesharahit shraddhān huā so nishchayasamyaktva haiaisā jānanā.
phi ra prashnaḥkitane hī shāstrommen likhā hai ki ātmā hai vahī nishchayasamyaktva hai aur
sarva vyavahār hai so kis prakār hai?
samādhānaḥviparītābhinivesharahit shraddhān huā so ātmākā hī svarūp hai, vahān̐
abhedabuddhise ātmā aur samyaktvamen bhinnatā nahīn hai; isaliye nishchayase ātmāko hī samyaktva
kahā. anya sarva samyaktvako nimittamātra hain va bhed-kalpanā karane par ātmā aur samyaktvake
bhinnatā kahī jātī hai; isaliye anya sarva vyavahār kahe hain
aisā jānanā.
is prakār nishchayasamyaktva aur vyavahārasamyaktvase samyaktvake do bhed haĩn.
tathā anya nimittādi apekṣhā āgnāsamyaktvādi samyaktvake das bhed kiye haĩn.
vah ātmānushāsanamen kahā haiḥ
āgnāmārgasamudbhavamupadeshātsūtrabījasaṅkṣhepāt.
vistārārthābhyān bhavamavagāḍhaparamāvāgāḍhe cha..11..
artha :jin āgnāse tattvashraddhān huā ho so āgnāsamyaktva hai.
yahān̐ itanā jānanā‘mujhako jinaāgnā pramāṇ hai’, itanā hī shraddhān samyaktva nahīn
hai. āgnā mānanā to kāraṇabhūt hai. isīse yahān̐ āgnāse utpanna kahā hai. isaliye pahale
jināgnā mānanese pashchāt jo tattvashraddhān huā so āgnāsamyaktva hai. isī prakār nirgranthamārgake
avalokanamen tattvashraddhān ho so mārgasamyaktva hai
1.........
isaprakār āṭh bhed to kāraṇ-apekṣhā kiye. tathā shrutakevalīko jo tattvashraddhān hai,
1 mārgasamyaktvake bād yahān̐ paṇḍitajīkī hastalikhit pratimen chhah samyaktvakā varṇan karaneke liye tīn
paṅktiyoṅkā sthān chhoṛā gayā hai, kintu ve likh nahīn pāye. yah varṇan anya granthoṅke anusār diyā jātā haiḥ
[tathā utkr̥uṣhṭa puruṣh tīrthaṅkarādik unake purāṇoṅke upadeshase utpanna jo samyaggnān usase utpanna āgam-
samudramen pravīṇ puruṣhoṅke upadeshādise huī jo upadeshadr̥uṣhṭi so upadeshasamyaktva hai. munike ācharaṇake vidhānako
pratipādan karanevālā jo āchārasūtra, use sunakar jo shraddhān karanā ho use bhale prakār sūtradr̥uṣhṭi kahī hai, yah
sūtrasamyaktva hai. tathā bīj jo gaṇitagnānake kāraṇ unake dvārā darshanamohake anupam upashamake balase, duṣhkar
hai jānanekī gati jisakī aisā padārthoṅkā samūh, usakī huī hai upalabdhi arthāt shraddhānarūp pariṇati jisake,
aisā jo karaṇānuyogakā gnānī bhavya, usake bījadr̥uṣhṭi hotī hai, yah bījasamyaktva jānanā. tathā padārthoṅko
saṅkṣhepapanese jānakar jo shraddhān huā so bhalī saṅkṣhepadr̥uṣhṭi hai, yah saṅkṣhepasamyaktva jānanā. dvādashāṅgavāṇīko
sunakar kī gaī jo ruchi
shraddhān use he bhavya, tū vistāradr̥uṣhṭi jān, yah vistārasamyaktva hai. tathā jainashāstrake
vachanake sivā kisī arthake nimittase huī so arthadr̥uṣhṭi hai, yah arthasamyaktva jānanā. ]

Page 323 of 350
PDF/HTML Page 351 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 333
use avagārḥasamyaktva kahate haĩn. kevalagnānīke jo tattvashraddhān hai, usako paramāvagārḥasamyaktva
kahate haĩn.
aise do bhed gnānake sahakārīpanekī apekṣhā kiye.
is prakār samyaktvake das bhed kiye.
vahān̐ sarvatra samyaktvakā svarūp tattvārthashraddhān hī jānanā.
tathā samyaktvake tīn bhed kiye hainḥ
1
aupashamik, 2kṣhāyopashamik, 3kṣhāyika.
so yah tīn bhed darshanamohakī apekṣhā kiye haĩn.
vahān̐ aupashamik samyaktvake do bhed hainprathamopashamasamyaktva aur dvitīyopasham-
samyaktva. vahān̐ mithyādr̥uṣhṭi guṇasthānamen karaṇ dvārā darshanamohakā upasham karake jo samyaktva
utpanna ho, use prathamopashamasamyaktva kahate haĩn.
vahān̐ itanā visheṣh haianādi mithyādr̥uṣhṭike to ek mithyātvaprakr̥itikāhī upasham hotā
hai, kyoṅki isake mishramohanīy aur samyaktvamohanīyakī sattā hai nahī̃n. jab jīv
upashamasamyaktvako prāpta ho, vahān̐ us samyaktvake kālamen mithyātvake paramāṇuoṅko mishramohanīyarūp
va samyaktvamohanīyarūp pariṇamit karatā hai tab tīn prakr̥itiyoṅkī sattā hotī hai; isaliye anādi
mithyādr̥uṣhṭike ek mithyātvaprakr̥itikī sattā hai, usīkā upasham hotā hai. tathā sādi mithyādr̥uṣhṭike
kisīke tīn prakr̥itiyon kī sattā hai, kisīke ekakī hī sattā hai. jisake samyaktvakālamen
tīnakī sattā huī thī vah sattā pāyī jāye, usake tīnakī sattā hai aur jisake mishramohanīy,
samyaktvamohanīyakī udvelanā ho gaī ho, unake paramāṇu mithyātvarūp pariṇamit ho gaye hon,
usake ek mithyātvakī sattā hai; isaliye sādi mithyādr̥uṣhṭike tīn prakr̥itiyoṅkā va ek prakr̥itikā
upasham hotā hai.
upasham kyā? so kahate hainḥanivr̥uttikaraṇamen kiye antarakaraṇavidhānase jo samyaktvake
kālamen uday āne yogya niṣhek the, unakā to abhāv kiyā, unake paramāṇu anyakālamen uday
āne yogya niṣhekarūp kiye. tathā anivr̥uttikaraṇamen hī kiye upasham vidhānase jo us kālake
pashchāt uday āne yogya niṣhek the, ve udīraṇārūp hokar is kālamen uday na ā saken
aise kiye.
isaprakār jahān̐ sattā to pāyī jāye aur uday na pāyā jāyeusakā nām upasham hai.
yah mithyātvase huā prathamopashamasamyaktva hai, so chaturthādi saptam guṇasthānaparyanta pāyā
jātā hai.

Page 324 of 350
PDF/HTML Page 352 of 378
single page version

-
334 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā upashamashreṇīke sanmukh hone par saptamaguṇasthānamen kṣhayopashamasamyaktvase jo
upashamasamyaktva ho, usakā nām dvitīyopashamasamyaktva hai. yahān̐ karaṇ dvārā tīn hī prakr̥itiyoṅkā
upasham hotā hai, kyoṅki isake tīnakī hī sattā pāyī jātī hai. yahān̐ bhī antarakaraṇ vidhānase
va upasham vidhānase unake udayakā abhāv karatā hai, vahī upasham hai. so yah
dvitīyopashamasamyaktva saptamādi gyārahaven guṇasthān paryanta hotā hai. girate hue kisīke chhaṭṭhe,
pān̐chaven aur chauthe bhī rahatā hai
aisā jānanā.
is prakār upashamasamyaktva do prakārakā hai. yo yah samyaktva vartamānakālamen kṣhāyikavat
nirmal hai; isake pratipakṣhī karmakī sattā pāyī jātī hai, isaliye antarmuhūrta kālamātra yah samyaktva
rahatā hai. pashchāt darshanamohakā uday ātā hai
aisā jānanā.
isaprakār upashamasamyaktvakā svarūp kahā.
tathā jahān̐ darshanamohakī tīn prakr̥itiyommen samyaktvamohanīyakā uday ho, anya dokā uday
na ho, vahān̐ kṣhayopashamasamyaktva hotā hai. upashamasamyaktvakā kāl pūrṇa hone par yah samyaktva
hotā hai va sādimithyādr̥uṣhṭike mithyātvaguṇasthānase va mishraguṇasthānase bhī isakī prāpti hotī hai.
kṣhayopasham kyā? so kahate hainḥdarshanamohakī tīn prakr̥itiyommen jo mithyātvakā anubhāg
hai, usake anantaven bhāg mishramohanīyakā hai, usake anantaven bhāg samyaktvamohanīyakā hai. inamen
samyaktvamohanīy prakr̥iti deshaghātī hai; isakā uday hone par bhī samyaktvakā ghāt nahīn hotā.
kiñchit malinatā kare, mūlaghāt na kar sake, usīkā nām deshaghātī hai.
so jahān̐ mithyātva va mishramithyātvake vartamān kālamen uday āne yogya niṣhekoṅkā uday
hue binā hī nirjarā hotī hai vah to kṣhay jānanā aur inhīṅke āgāmīkālamen uday āne yogya
niṣhekoṅkī sattā pāyī jāye vahī upasham hai aur samyaktvamohanīyakā uday pāyā jātā hai, aisī
dashā jahān̐ ho so kṣhayopasham hai; isaliye samalatattvārthashraddhān ho vah kṣhayopashamasamyaktva hai.
yahān̐ jo mal lagatā hai, usakā tāratamyasvarūp to kevalī jānate hain; udāharaṇ batalāneke
artha chal malin agārḥapanā kahā hai. vahān̐ vyavahāramātra devādikakī pratīti to ho, parantu
arahantadevādimen
yah merā hai, yah anyakā hai, ityādi bhāv so chalapanā hai. shaṅkādi mal
lage so malinapanā hai. yah shāntināth shāntikartā hain, ityādi bhāv so agārḥapanā hai. aise
udāharaṇ vyavahāramātra batalāye, parantu niyamarūp nahīn haĩn. kṣhayopashamasamyaktvamen jo niyamarūp
koī mal lagatā hai so kevalī jānate haĩn. itanā jānanā ki isake tattvārthashraddhānamen kisī
prakārase samalapanā hotā hai, isaliye yah samyaktva nirmal nahīn hai. is kṣhayopashamasamyaktvakā
ek hī prakār hai, isamen kuchh bhed nahīn hai.

Page 325 of 350
PDF/HTML Page 353 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 335
itanā visheṣh hai ki kṣhāyikasamyaktvake sanmukh hone par antarmuhūrtakālamātra jahān̐
mithyātvakī prakr̥itikā kṣhay karatā hai, vahān̐ do hī prakr̥itiyoṅkī sattā rahatī hai. pashchāt
mishramohanīyakā bhī kṣhay karatā hai vahān̐ samyaktvamohanīyakī hī sattā rahatī hai. pashchāt
samyaktvamohanīyakī kāṇḍakaghātādi kriyā nahīn karatā, vahān̐ kr̥utakr̥utyavedakasamyagdr̥uṣhṭi nām pātā
hai
aisā jānanā.
tathā is kṣhayopashamasamyaktvakā hī nām vedakasamyaktva hai. jahān̐ mithyātvamishramohanīyakī
mukhyatāse kahā jāye, vahān̐ kṣhayopasham nām pātā hai. samyaktvamohanīyakī mukhyatāse kahā jāye,
vahān̐ vedak nām pātā hai. so kathanamātra do nām hain, svarūpamen bhed nahīn hai. tathā yah
kṣhayopashamasamyaktva chaturthādi saptamaguṇasthān paryanta pāyā jātā hai.
isaprakār kṣhayopashamasamyaktvakā svarūp kahā.
tathā tīnon prakr̥itiyoṅke sarvathā sarva niṣhekoṅkā nāsh hone par atyanta nirmal
tattvārthashraddhān ho so kṣhāyikasamyaktva hai. so chaturthādi chār guṇasthānommen kahīn kṣhayopasham-
samyagdr̥uṣhṭiko isakī prāpti hotī hai.
kaise hotī hai? so kahate hainḥpratham tīn karaṇ dvārā vahān̐ mithyātvake paramāṇuoṅko
mishramohanīy va samyaktvamohanīyarūp pariṇamit kare va nirjarā kare; isaprakār mithyātvakī sattā
nāsh kare. tathā mishramohanīyake paramāṇuoṅko samyaktvamohanīyarūp pariṇamit kare va nirjarā
kare;
isaprakār mishramohanīyakā nāsh kare. tathā samyaktvamohanīyake niṣhek udayamen ākar khiren,
usakī bahut sthiti ādi ho to use sthitikāṇḍakādi dvārā ghaṭāye. jahān̐ antarmuhūrta sthiti
rahe tab kr̥utakr̥utyavedakasamyagdr̥uṣhṭi ho. tathā anukramase in niṣhekoṅkā nāsh karake kṣhāyikasamyagdr̥uṣhṭi
hotā hai.
so yah pratipakṣhī karmake abhāvase nirmal hai va mithyātvarūp rañjanāke abhāvase vītarāg hai;
isakā nāsh nahīn hotā. jabase utpanna ho tabase siddha avasthā paryanta isakā sadbhāv hai.
isaprakār kṣhāyikasamyaktvakā svarūp kahā.
aise tīn bhed samyaktvake haĩn.
tathā anantānubandhī kaṣhāyakī samyaktva hone par do avasthāen̐ hotī haĩn. yā to
aprashasta upasham hotā hai yā visanyojan hotā hai.
vahān̐ jo karaṇ dvārā upashamavidhānase upasham ho, usakā nām prashasta upasham hai.
udayakā abhāv usakā nām aprashasta upasham hai.

Page 326 of 350
PDF/HTML Page 354 of 378
single page version

-
336 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
so anantānubandhīkā prashasta upasham to hotā hī nahīn, anya mohakī prakr̥itiyoṅkā hotā
hai. tathā isakā aprashasta upasham hotā hai.
tathā jo tīn karaṇ dvārā anantānubandhīke paramāṇuoṅko anya chāritramohakī prakr̥itirūp
pariṇamit karake unakī sattā nāsh kare, usakā nām visanyojan hai.
so inamen prathamopashamasamyaktvamen to anantānubandhīkā aprashasta upasham hī hai. tathā
dvitīyopashamasamyaktvakī prāpti pahale anantānubandhīkā visanyojan hone par hī hotī haiaisā
niyam koī āchārya likhate hain, koī niyam nahīn likhate. tathā kṣhayopashamasamyaktvamen kisī
jīvake aprashasta upasham hotā hai va kisīke visanyojan hotā hai. tathā kṣhāyikasamyaktva hai
so pahale anantānubandhīkā visanyojan hone par hī hotā hai.
aisā jānanā.
yahān̐ yah visheṣh hai ki upasham tathā kṣhayopashamasamyaktvīke anantānubandhīke visanyojanase
sattākā nāsh huā thā, vah phi ra mithyātvamen āye to anantānubandhīkā bandha kare, vahān̐ phi ra
usakī sattākā sadbhāv hotā hai aur kṣhāyikasamyagdr̥uṣhṭi mithyātvamen ātā nahīn hai, isaliye usake
anantānubandhīkī sattā kadāchit nahīn hotī.
yahān̐ prashna hai ki anantānubandhī to chāritramohakī prakr̥iti hai, so chāritrakā ghāt kare,
isase samyaktvakā ghāt kis prakār sambhav hai?
samādhānaḥanantānubandhīke udayase krodhādirūp pariṇām hote hain, kuchh atattvashraddhān
nahīn hotā; isaliye anantānubandhī chāritrakā hī ghāt karatī hai, samyaktvakā ghāt nahīn karatī.
so paramārthase hai to aisā hī, parantu anantānubandhīke udayase jaise krodhādik hote hain vaise
krodhādik samyaktva hone par nahīn hote
aisā nimitta-naimittikapanā pāyā jātā hai. jaise
trasapanekī ghātak to sthāvaraprakr̥iti hī hai, parantu trasapanā hone par ekendriyajātiprakr̥itikā bhī
uday nahīn hotā, isaliye upachārase ekendriyaprakr̥itiko bhī trasapanekā ghātakapanā kahā jāye
to doṣh nahīn hai. usī prakār samyaktvakā ghātak to darshanamoh hai, parantu samyaktva hone par
anantānubandhī kaṣhāyoṅkā bhī uday nahīn hotā, isaliye upachārase anantānubandhīke bhī samyaktvakā
ghātakapanā kahā jāye to doṣh nahīn hai.
yahān̐ phi ra prashna hai ki anantānubandhī bhī chāritrakā hī ghāt karatī hai, to isake jānepar
kuchh chāritra huā kaho. asanyat guṇasthānamen asanyam kisaliye kahate ho?
samādhānaḥanantānubandhī ādi bhed hain ve tīvramanda kaṣhāyakī apekṣhā nahīn hain; kyoṅki

Page 327 of 350
PDF/HTML Page 355 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 337
mithyādr̥uṣhṭike tīvra kaṣhāy hone par va mandakaṣhāy hone par anantānubandhī ādi chāroṅkā uday
yugapat hotā hai. vahān̐ chāroṅke utkr̥uṣhṭa sparddhak samān kahe haĩn.
itanā visheṣh hai ki anantānubandhīke sāth jaisā tīvra uday apratyākhyānādikakā ho,
vaisā usake jāne par nahīn hotā. isī prakār apratyākhyānake sāth jaisā pratyākhyān sañjvalanakā
uday ho, vaisā usake jāne par nahīn hotā. tathā jaisā pratyākhyānake sañjvalanakā uday ho,
vaisā keval sañjvalanakā uday nahīn hotā. isaliye anantānubandhīke jāne par kuchh kaṣhāyoṅkī
mandatā to hotī hai, parantu aisī mandatā nahīn hotī jisamen koī chāritra nām prāpta kare. kyoṅki
kaṣhāyoṅke asaṅkhyāt lokapramāṇ sthān hain; unamen sarvatra pūrvasthānase uttarasthānamen mandatā pāyī
jātī hai; parantu vyavahārase un sthānommen tīn maryādāen̐ kī̃n. ādike bahut sthān to asanyamarūp
kahe, phi ra kitane hī deshasanyamarūp kahe, phi ra kitane hī sakalasanyamarūp kahe. unamen pratham
guṇasthānase lekar chaturtha guṇasthān paryanta jo kaṣhāyake sthān hote hain ve sarva asanyamake hī
hote haĩn. isaliye kaṣhāyoṅkī mandatā hone par bhī chāritra nām nahīn pāte haĩn.
yadyapi paramārthase kaṣhāyakā ghaṭanā chāritrakā ansh hai, tathāpi vyavahārase jahān̐ aisā
kaṣhāyoṅkā ghaṭanā ho jisase shrāvakadharma yā munidharmakā aṅgīkār ho, vahī chāritra nām pātā
hai. so asanyatamen aise kaṣhāy ghaṭatī nahīn hain, isaliye yahān̐ asanyam kahā hai. kaṣhāyoṅkā
adhik
hīnapanā hone par bhī, jis prakār pramattādi guṇasthānommen sarvatra sakalasanyam hī nām
pātā hai, usī prakār mithyātvādi asanyat paryanta guṇasthānommen asanyam nām pātā hai. sarvatra
asanyamakī samānatā nahīn jānanā.
yahān̐ phi ra prashna hai ki anantānubandhī samyaktvakā ghāt nahīn karatī hai to isakā uday
hone par samyaktvase bhraṣhṭa hokar sāsādan guṇasthānako kaise prāpta karatā hai?
samādhānaḥjaise kisī manuṣhyake manuṣhyaparyāy nāshakā kāraṇ tīvra rog pragaṭ huā ho,
usako manuṣhyaparyāyakā chhoṛanevālā kahate haĩn. tathā manuṣhyapanā dūr hone par devādiparyāy ho,
vah to rog avasthāmen nahīn huī. yahān̐ manuṣhyakā hī āyu hai. usī prakār samyaktvīke
samyaktvake nāshakā kāraṇ anantānubandhīkā uday pragaṭ huā, use samyaktvakā virodhak sāsādan
kahā. tathā samyaktvakā abhāv hone par mithyātva hotā hai, vah to sāsādanamen nahīn huā.
yahān̐ upashamasamyaktvakā hī kāl hai
aisā jānanā.
is prakār anantānubandhī chatuṣhṭayakī samyaktva hone par avasthā hotī nahīn, isaliye
sāt prakr̥itiyoṅke upashamādikase bhī samyaktvakī prāpti kahī jātī hai.

Page 328 of 350
PDF/HTML Page 356 of 378
single page version

-
338 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
phi ra prashnaḥsamyaktvamārgaṇāke chhah bhed kiye hain, so kis prakār hain?
samādhānaḥsamyaktvake to bhed tīn hī haĩn. tathā samyaktvake abhāvarūp mithyātva hai.
donoṅkā mishrabhāv so mishra hai. samyaktvakā ghātak bhāv so sāsādan hai. is prakār
samyaktvamārgaṇāse jīvakā vichār karane par chhah bhed kahe haĩn.
yahān̐ koī kahe ki samyaktvase bhraṣhṭa hokar mithyātvamen āyā ho use mithyātva-samyaktva
kahā jāye. parantu yah asatya hai, kyoṅki abhavyake bhī usakā sadbhāv pāyā jātā hai.
tathā mithyātvasamyaktva kahanā hī ashuddha hai. jaise sanyamamārgaṇāmen asanyam kahā, bhavyamārgaṇāmen
abhavya kahā, usī prakār samyaktvamārgaṇāmen mithyātva kahā hai. mithyātvako samyaktvakā bhed
nahīn jānanā. samyaktva-apekṣhā vichār karane par kitane hī jīvoṅke samyaktvakā abhāv bhāsit
ho, vahān̐ mithyātva pāyā jātā hai
aisā artha pragaṭ karaneke artha samyaktvamārgaṇāmen mithyātva
kahā hai. isīprakār sāsādan, mishra bhī samyaktvake bhed nahīn haĩn. samyaktvake bhed tīn hī
hain, aisā jānanā.
yahān̐ karmake upashamādikase upashamādi samyaktva kahe, so karmake upashamādik isake karanese
nahīn hote. yah to tattvashraddhān karanekā udyam kare, usake nimittase svayamev karmake upashamādik
hote hain, tab isake tattvashraddhānakī prāpti hotī hai
aisā jānanā.
aise samyaktvake bhed jānanā.
isaprakār samyagdarshanakā svarūp kahā.
samyagdarshanake āṭh aṅg
tathā samyagdarshanake āṭh aṅg kahe hain :niḥshaṅkitatva, niḥkāṅkṣhitatva, nirvichikitsatva,
amūrḥadr̥uṣhṭitva, upabr̥unhaṇ, sthitikaraṇ, prabhāvanā aur vātsalya.
vahān̐ bhayakā abhāv athavā tattvommen sanshayakā abhāv so niḥshaṅkitatva hai tathā
paradravyādimen rāgarūp vāñchhākā abhāv so niḥkāṅkṣhitatva hai. tathā paradravyādimen dveṣharūp glānikā
abhāv so nirvichikitsatva hai. tathā tattvommen va devādikamen anyathā pratītirūp mohakā abhāv
so amūrḥadr̥uṣhṭitva hai. tathā ātmadharmakā va jinadharmakā barḥānā usakā nām upabr̥unhaṇ hai, isī
aṅgakā nām upagūhan bhī kahā jātā hai; vahān̐ dharmātmā jīvoṅke doṣh ḍhan̐kanā
aisā usakā artha
jānanā. tathā apane svabhāvamen va jinadharmamen apaneko va parako sthāpit karanā so sthitikaraṇ
hai. tathā apane svarūpakī va jinadharmakī mahimā pragaṭ karanā so prabhāvanā hai. tathā svarūpamen

Page 329 of 350
PDF/HTML Page 357 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 339
va jinadharmamen va dharmātmā jīvommen ati prītibhāv, so vātsalya hai. aise yah āṭh aṅg jānanā.
jaise manuṣhya-sharīrake hasta-pādādik aṅg hain, usī prakār yah samyaktvake aṅg haĩn.
yahān̐ prashna hai ki kitane hī samyaktvī jīvoṅke bhī bhay, ichchhā, glāni ādi pāye
jāte hain aur kitane hī mithyādr̥uṣhṭiyoṅke nahīn pāye jāte; isaliye niḥshaṅkitādik aṅg samyaktvake
kaise kahate ho?
samādhānaḥjaise manuṣhya-sharīrake hasta-pādādik aṅg kahe jāte hain; vahān̐ koī manuṣhya aisā
bhī ho jisake hasta-pādādimen koī aṅg na ho; vahān̐ usake manuṣhya-sharīr to kahā jātā hai,
parantu un aṅgon binā vah shobhāyamān sakal kāryakārī nahīn hotā. usī prakār samyaktvake
niḥshaṅkitādi aṅg kahe jāte hain; vahān̐ koī samyaktvī aisā bhī ho jisake niḥshaṅkitatvādimen
koī aṅg na ho; vahān̐ usake samyaktva to kahā jātā hai, parantu in aṅgoṅke binā vah nirmal
sakal kāryakārī nahīn hotā. tathā jisaprakār bandarake bhī hasta-pādādi aṅg hote hain, parantu
jaise manuṣhyake hote hain vaise nahīn hote; usīprakār mithyādr̥uṣhṭiyoṅke bhī vyavahārarūp niḥshaṅkitādik
aṅg hote hain, parantu jaise nishchayakī sāpekṣhatā-sahit samyaktvīke hote hain vaise nahīn hote.
samyagdarshanake pachchīs doṣh
tathā samyaktvamen pachchīs mal kahe hainḥāṭh shaṅkādik, āṭh mad, tīn mūrḥatā, ṣhaṭ
anāyatan, so yah samyaktvīke nahīn hote. kadāchit kisīko koī mal lage, parantu samyaktvakā
sarvathā nāsh nahīn hotā, vahān̐ samyaktva malin hī hotā hai
aisā jānanā. bahu...........
iti shrī mokṣhamārgaprakāshak nāmak shāstramen ‘mokṣhamārgakā svarūp’ pratipādak
nauvān̐ adhikār pūrṇa huā..9..

Page 330 of 350
PDF/HTML Page 358 of 378
single page version

-
340 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
parishiṣhṭa 1
samādhimaraṇ svarūp
[ paṇḍitapravar ṭoḍaramalajīke suputra paṇḍit gumānīrāmajī dvārā rachit ]
[āchārya pt. ṭoḍaramalajīke sahapāṭhī aur dharmaprabhāvanāmen utsāhaprerak bra0 rājamalajī kr̥ut
‘‘gnānānand nirbhar nijaras shrāvakāchār’’ nāmak granthamense yah adhikār bahut sundar jānakar ātmadharma
aṅk 253-54men diyā thā. usīmense shurūkā ansh yahān̐ diyā jātā hai.]
he bhavya! tū sūn! ab samādhimaraṇakā lakṣhaṇ varṇan kiyā jātā hai. samādhi nām niḥkaṣhāyakā1
hai, shānta pariṇāmoṅkā hai; bhedavignānasahit, kaṣhāyarahit shānta pariṇāmonse maraṇ honā samādhimaraṇ hai.
saṅkṣhiptarūpase samādhimaraṇakā yahī varṇan hai. visheṣharūpase kathan āge kiyā jā rahā hai.
samyaggnānī puruṣhakā yah sahaj svabhāv hī hai ki vah samādhimaraṇakī hī ichchhā karatā hai,
usakī hammeshā yahī bhāvanā rahatī hai. antamen maraṇ samay nikaṭ āne par vah isaprakār sāvadhān
hotā hai, jisaprakār vah soyā huā sinh sāvadhān hotā hai
jisako koī puruṣh lalakāre ki ‘‘he
sinh! tumhāre par bairiyon kī phauj ākramaṇ kar rahī hai, tum puruṣhārtha karo aur guphā se bāhar
nikalo. jab tak bairiyoṅkā samūh dūr hai tab tak tum taiyār ho jāo aur bairiyoṅkī phaujako
jīt lo. mahān puruṣhoṅkī yahī rīti hai ki ve shatruke jāgr̥ut honese pahale taiyār hote haĩn.’’
us puruṣhake aise vachan sunakar shārdūl tatkṣhaṇ hī uṭhā aur usane aisī garjanā kī ki
mānon āṣhārḥ māsamen indrane hī garjanākī ho.
mr̥utyuko nikaṭ jānakar samyaggnānī puruṣh sinhakī tarah sāvadhān hotā hai aur kāyarapaneko
dūrase hī chhoṛ detā hai.
samyagdr̥uṣhṭi kaisā hai?
usake hr̥udayamen ātmākā svarūp daidīpyamān pragaṭarūpase pratibhāsatā hai. vah gnānajyotike liye
ānandarasase paripūrṇa hai. vah apaneko sākṣhāt puruṣhākār, amūrtik, chaitanyadhātukā piṇḍ, ananta akṣhay
guṇonse yukta chaitanyadev hī jānatā hai. usake atishayase hī vah paradravyake prati rañchamātra bhī rāgī
nahīn hotā.
samyagdr̥uṣhṭi rāgī kyon nahīn hotā?
vah apane nijasvarūpako gnātā, dr̥uṣhṭā, paradravyonse bhinna, shāshvat aur avināshī jānatā hai
aur paradravyako tathā rāgādikako kṣhaṇabhaṅgur, ashāshvat, apane svabhāvase bhalībhān̐ti bhinna jānatā hai.
isaliye samyaggnānī kaise ḍare?.........
1 krodh, mān, māyā aur lobh ye chār kaṣhāy haĩn.

Page 331 of 350
PDF/HTML Page 359 of 378
single page version

-
pahalā adhikār ][ 341
parishiṣhṭa 2
rahasyapūrṇa chiṭṭhī
[ āchāryakalpa paṇḍit ṭoḍaramalajī dvārā likhit ]
siddha shrī mulatānanagar mahā shubhasthānamen sādharmī bhāī anek upamā yogya adhyātmaras
rochak bhāī shrī khānachandajī, gaṅgādharajī, shrīpālajī, siddhārathajī, anya sarva sādharmī yogya likhī
ṭoḍaramalake shrī pramukh vinay shabda avadhāraṇ karanā.
yahān̐ yathāsambhav ānanda hai, tumhāre chidānandaghanake anubhavase sahajānandakī vr̥uddhi
chāhiye.
aparañch tumhārā ek patra bhāījī shrī rāmasinhajī bhuvānīdāsajī par āyā thā. usake
samāchār jahānābādase mujhako anya sādharmiyonne likhe the.
so bhāījī, aise prashna tum sarīkhe hī likhẽn. is vartamānakālamen adhyātmarasake rasik
bahut thoṛe haĩn. dhanya hain jo svātmānubhavakī bāt karate haĩn. vahī kahā haiḥ
tatprati prītichitten yen vārtāpi hi shrutā.
nishchitan sa bhavedbhavyo bhāvinirvāṇabhājanam..
padmanandipañchavinshatikā (ekatvāshītiḥ 23)
arthaḥjis jīvane prasanna chittase is chetanasvarūp ātmākī bāt bhī sunī hai, vah
nishchayase bhavya hai. alpakālamen mokṣhakā pātra hai.
so bhāījī, tumane prashna likhe unake uttar apanī buddhi anusār kuchh likhate hain so
jānanā aur adhyātmaāgamakī charchāgarbhit patra to shīghra shīghra diyā karen, milāp to kabhī
hogā tab hogā aur nirantar svarūpānubhavanakā abhyās rakhogejī. shrīrastu.
ab, svānubhavadashāmen pratyakṣha-parokṣhādik prashnoṅke uttar svabuddhi anusār likhate haĩn.
vahān̐ pratham hī svānubhavakā svarūp jānaneke nimitta likhate hainḥ
jīv padārtha anādise mithyādr̥uṣhṭi hai. vahān̐ sva-parake yathārtharūpase viparīt shraddhānakā
nām mithyātva hai. tathā jisakāl kisī jīvake darshanamohake upasham-kṣhay-kṣhayopashamase sva-parake
yathārtha shraddhānarūp tattvārthashraddhān ho tab jīv samyaktvī hotā hai; isaliye sva-parake shraddhānamen
shuddhātmashraddhānarūp nishchayasamyaktva garbhit hai.
tathā yadi sva-parakā shraddhān nahīn hai aur jinamatamen kahe jo dev, guru, dharma unhīṅko

Page 332 of 350
PDF/HTML Page 360 of 378
single page version

-
342 ] [ rahasyapūrṇa chiṭhṭhī
mānatā hai; va sapta tattvoṅko mānatā hai; anyamatamen kahe devādi va tattvādiko nahīn mānatā hai;
to isaprakār keval vyavahārasamyaktvase samyaktvī nām nahīn pātā; isaliye sva-par bhedavignānasahit
jo tattvārthashraddhān ho usīko samyaktva jānanā.
tathā aisā samyaktvī hone par jo gnān pañchendriy va chhaṭṭhe manake dvārā kṣhayopashamarūp
mithyātvadashāmen kumati-kushrutirūp ho rahā thā, vahī gnān ab matishrutarūp samyaggnān huā.
samyaktvī jitanā kuchh jāne vah jānanā sarva samyaggnānarūp hai.
yadi kadāchit ghaṭ-paṭādik padārthoṅko ayathārtha bhī jāne to vah āvaraṇajanit
audayik agnānabhāv hai. jo kṣhayopashamarūp pragaṭ gnān hai vah to sarva samyaggnān hī hai,
kyoṅki jānanemen viparītarūp padārthoṅko nahīn sādhatā. so yah samyaggnān kevalagnānakā ansh
hai; jaise thoṛā-sā meghapaṭal vilay hone par kuchh prakāsh pragaṭ hotā hai, vah sarva prakāshakā
ansh hai.
jo gnān mati-shrutarūp ho pravartatā hai vahī gnān barḥate-barḥate kevalagnānarūp hotā hai;
samyaggnānakī apekṣhā to jāti ek hai.
tathā is samyaktvīke pariṇām savikalpa tathā nirvikalpa hokar do prakār pravarte haĩn.
vahān̐ jo pariṇām viṣhay-kaṣhāyādirūp va pūjā, dān, shāstrābhyāsādikarūp pravartatā hai, use
savikalparūp jānanā.
yahān̐ prashnaḥshubhāshubharūp pariṇamit hote hue samyaktvakā astitva kaise pāyā jāy?
samādhānaḥjaise koī gumāshtā seṭhake kāryamen pravartatā hai, us kāryako apanā bhī kahatā
hai, harṣha-viṣhādako bhī prāpta hotā hai, us kāryamen pravartate hue apanī aur seṭhakī judāīkā
vichār nahīn karatā; parantu antaraṅg shraddhān aisā hai ki yah merā kārya nahīn hai. aisā kārya
karatā gumāshtā sāhūkār hai. yadi seṭhake dhanako churākar apanā māne to gumāshtā chor huā.
usī prakār karmodayajanit shubhāshubharūp kāryako karatā huā tadrūp pariṇamit ho; tathāpi
antaraṅgamen aisā shraddhān hai ki yah kārya merā nahīn hai. yadi sharīrāshrit vrat
sanyamako bhī
apanā māne to mithyādr̥uṣhṭi hoya. so aise savikalpa pariṇām hote haĩn.
ab, savikalpake hī dvārā nirvikalpa pariṇām honekā vidhān kahate hainḥ
vahī samyaktvī kadāchit svarūpadhyān karaneko udyamī hotā hai, vahān̐ pratham bhedavignān
sva-parakā kare; nokarmadravyakarma-bhāvakarmarahit keval chaitanya-chamatkāramātra apanā svarūp jāne;