Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Nauva Adhyay.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 19

 

Page 293 of 350
PDF/HTML Page 321 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 303
poṣhaṇ kiyā hai; parantu rāgādi barḥānekā prayojan kahīn nahīn hai, isaliye jinamatakā sarva kathan
nirdoṣh hai. aur anyamatamen kahīn rāgādi miṭāneke prayojan sahit kathan karate hain, kahīn rāgādi
barḥāneke prayojan sahit kathan karate hain; isīprakār anya bhī prayojanakī viruddhatā sahit kathan
karate hain, isaliye anyamatakā kathan sadoṣh hai. lokamen bhī ek prayojanakā poṣhaṇ karanevāle
nānā kathan kahe use prāmāṇik kahā jātā hai aur anya-anya prayojanakā poṣhaṇ karanevālī
bāt kare use bāvalā kahate haĩn.
tathā jinamatamen nānāprakārake kathan hain so bhinna-bhinna apekṣhā sahit hain vahān̐ doṣh nahīn
hai. anyamatamen ek hī apekṣhā sahit anya-anya kathan karate hain vahān̐ doṣh hai. jaise
jinadevake vītarāgabhāv hai aur samavasaraṇādi vibhūti bhī pāyī jātī hai, vahān̐ virodh nahīn
hai. samavasaraṇādi vibhūtikī rachanā indrādik karate hain, unako usamen rāgādik nahīn hai, isaliye
donon bāten sambhavit haĩn. aur anyamatamen īshvarako sākṣhībhūt vītarāg bhī kahate hain tathā usīke
dvārā kiye gaye kām-krodhādibhāv nirūpit karate hain, so ek ātmāko hī vītarāgapanā aur
kām-krodhādi bhāv kaise sambhavit hain? isīprakār anyatra jānanā.
tathā kāladoṣhase jinamatamen ek hī prakārase koī kathan viruddha likhe hain; so yah
tuchchhabuddhiyoṅkī bhūl hai, kuchh matamen doṣh nahīn hai. vahān̐ bhī jinamatakā atishay itanā hai
ki pramāṇaviruddha kathan koī nahīn kar sakatā. kahīn saurīpuramen, kahī dvārāvatīmen nemināth
svāmīkā janma likhā hai; so kahīn bhī ho, parantu nagaramen janma honā pramāṇaviruddha nahīn hai,
āj bhī hote dikhāī dete haĩn.
tathā anyamatamen sarvagnādik yathārtha gnāniyoṅke rache hue grantha batalāte hain, parantu unamen
paraspar viruddhatā bhāsit hotī hai. kahīn to bālabrahmachārīkī prashansā karate hain, kahīn kahate
hain
‘putra binā gati nahīn hotī’ so donon sachche kaise hon? aise kathan vahān̐ bahut pāye jāte
haĩn. tathā unamen pramāṇaviruddha kathan pāye jāte haĩn. jaise‘mukhamen vīrya giranese machhalīke putra
huā’, so aisā is kālamen kisīke hotā dikhāī nahīn detā aur anumānase bhī nahīn milatā
aise kathan bhī bahut pāye jāte haĩn. yadi yahān̐ sarvagnādikakī bhūl māne to ve kaise bhūleṅge?
aur viruddha kathan mānanemen nahīn ātā; isaliye unake matamen doṣh ṭhaharāte haĩn. aisā jānakar
ek jinamatakā hī upadesh grahaṇ karane yogya hai.
anuyogoṅkā abhyāsakram
vahān̐ prathamānuyogādikā abhyās karanā. pahale isakā abhyās karanā, phi ra isakā

Page 294 of 350
PDF/HTML Page 322 of 378
single page version

-
304 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
karanā aisā niyam nahīn hai, parantu apane pariṇāmoṅkī avasthā dekhakar jisake abhyāsase apanī
dharmamen pravr̥utti ho usīkā abhyās karanā. athavā kabhī kisī shāstrakā abhyās kare, kabhī
kisī shāstrakā abhyās kare. tathā jaise
—srojanāmachemen to anek rakamen jahān̐-tahān̐ likhī
hain, unakī khātemen ṭhīk khataunī kare to len-denakā nishchay ho; usīprakār shāstrommen to anek
prakār upadesh jahān̐-tahān̐ diyā hai, use samyaggnānamen yathārtha prayojanasahit pahichāne to hit-
ahitakā nishchay ho.
isaliye syātpadakī sāpekṣhatā sahit samyaggnān dvārā jo jīv jinavachanommen ramate hain,
ve jīv shīghra hī shuddhātmasvarūpako prāpta hote haĩn. mokṣhamārgamen pahalā upāy āgamagnān kahā
hai, āgamagnān binā dharmakā sādhan nahīn ho sakatā, isaliye tumhen bhī yathārtha buddhi dvārā
āgamakā abhyās karanā. tumhārā kalyāṇ hogā.
iti shrī mokṣhamārgaprakāshak nāmak shāstramen upadeshasvarūpapratipādak
āṭhavān̐ adhikār sampūrṇa huā..8..

Page 295 of 350
PDF/HTML Page 323 of 378
single page version

-
āṭhavān̐ adhikār ][ 305
nauvān̐ adhikār
mokṣhamārgakā svarūp
dohāshiv upāy karaten pratham, kāran maṅgalarūp.
vighan vināshak sukhakaran, namaun shuddha shivabhūp..
ab, mokṣhamārgakā svarūp kahate haĩn. pratham, mokṣhamārgake pratipakṣhī jo mithyādarshanādikā
unakā svarūp batalāyāunhen to duḥkhakā kāraṇ jānakar, hey mānakar unakā tyāg karanā.
tathā bīchamen upadeshakā svarūp batalāyā use jānakar upadeshako yathārtha samajhanā. ab, mokṣhake
mārga jo samyagdarshanādi unakā svarūp batalāte hain
unhen sukharūp, sukhakā kāraṇ jānakar, upādey
mānakar aṅgīkār karanā; kyoṅki ātmākā hit mokṣha hī hai; usīkā upāy ātmākā kartavya
hai; isaliye usīkā upadesh yahān̐ dete haĩn.
ātmākā hit mokṣha hī hai
vahān̐, ātmākā hit mokṣha hī hai anya nahīn;aisā nishchay kisaprakār hotā hai so
kahate haĩn.
ātmāke nānāprakār guṇ-paryāyarūp avasthāen̐ pāyī jātī hain; unamen anya to koī
avasthā ho, ātmākā kuchh bigāṛ-sudhār nahīn hai; ek duḥkh-sukh avasthāse bigāṛ-sudhār hai.
yahān̐ kuchh hetu
dr̥uṣhṭānta nahīn chāhiye; pratyakṣha aisā hī pratibhāsit hotā hai.
lokamen jitane ātmā hain unake ek upāy yah pāyā jātā hai ki duḥkh na ho, sukh
ho; tathā anya bhī jitane upāy karate hain ve sab ek isī prayojanasahit karate hain dūsarā
prayojan nahīn hai. jinake nimittase duḥkh hotā jānen unako dūr karanekā upāy karate hain
aur jinake nimitta sukh hotā jānen unake honekā upāy karate haĩn.
tathā saṅkochvistār ādi avasthā bhī ātmāke hī hotī hai, va anek paradravyoṅkā
bhī sanyog milatā hai; parantu jinase sukh-duḥkh hotā na jāne, unake dūr karanekā va honekā
kuchh bhī upāy koī nahīn karatā.
so yahān̐ ātmadravyakā aisā hī svabhāv jānanā. aur to sarva avasthāoṅko sah
sakatā hai, ek duḥkhako nahīn sah sakatā. paravashatāse duḥkh ho to yah kyā kare, use

Page 296 of 350
PDF/HTML Page 324 of 378
single page version

-
306 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
bhogatā hai; parantu svavashatāse to kiñchit bhī duḥkhako sahan nahīn karatā. tathā saṅkoch-vistārādi
avasthā jaisī ho vaisī hoo, use svavashatāse bhī bhogatā hai; vahān̐ svabhāvamen tarka nahīn hai.
ātmākā aisā hī svabhāv jānanā.
dekho, duḥkhī ho tab sonā chāhatā hai; vahān̐ sonemen gnānādik manda ho jāte hain, parantu
jaṛ sarīkhā bhī hokar duḥkhako dūr karanā chāhatā hai. tathā maranā chāhatā hai; vahān̐ maranemen
apanā nāsh mānatā hai, parantu apanā astitva khokar bhī duḥkh dūr karanā chāhatā hai. isaliye
ek duḥkharūp paryāyakā abhāv karanā hī isakā kartavya hai.
tathā duḥkh na ho vahī sukh hai; kyoṅki ākulatālakṣhaṇasahit duḥkh usakā abhāv hī
nirākulalakṣhaṇ sukh hai; so yah bhī pratyakṣha bhāsit hotā hai. bāhya kisī sāmagrīkā sanyog mile
jisake antaraṅgamen ākulatā hai vah duḥkhī hī hai; jisake ākulatā nahīn hai vah sukhī hai. tathā
ākulatā hotī hai vah rāgādik kaṣhāyabhāv hone par hotī hai; kyoṅki rāgādibhāvonse yah to
dravyoṅko anya prakār pariṇamit karanā chāhe aur ve dravya anya prakār pariṇamit hon; tab isake
ākulatā hotī hai. vahān̐ yā to apane rāgādi dūr hon, yā āp chāhe usīprakār sarvadravya
pariṇamit hon to ākulatā miṭe; parantu sarvadravya to isake ādhīn nahīn haĩn. kadāchit koī
dravya jaisī isakī ichchhā ho usī prakār pariṇamit ho, tab bhī isakī ākulatā sarvathā dūr
nahīn hotī; sarva kārya jaise yah chāhe vaise hī hon, anyathā na hon, tab yah nirākul rahe; parantu
yah to ho hī nahīn sakatā; kyoṅki kisī dravyakā pariṇaman kisī dravyake ādhīn nahīn hai.
isaliye apane rāgādibhāv dūr hone par nirākulatā ho, so yah kārya ban sakatā hai; kyoṅki
rāgādibhāv ātmāke svabhāv to hain nahīn, aupādhikabhāv hain, paranimittase hue hain aur vah nimitta
mohakarmakā uday hai; usakā abhāv hone par sarva rāgādik vilay ho jāyen tab ākulatākā
nāsh hone par duḥkh dūr ho, sukhakī prāpti ho. isaliye mohakarmakā nāsh hitakārī hai.
tathā us ākulatākā sahakārī kāraṇ gnānāvaraṇādikakā uday hai. gnānāvaraṇ,
darshanāvaraṇake udayase gnān-darshan sampūrṇa pragaṭ nahīn hote; isaliye isako dekhane-jānanekī
ākulatā hotī hai. athavā yathārtha sampūrṇa vastukā svabhāv nahīn jānatā tab rāgādirūp hokar
pravartatā hai, vahān̐ ākulatā hotī hai.
tathā antarāyake udayase ichchhānusār dānādi kārya na banen, tab ākulatā hotī hai.
unakā uday hai vah mohakā uday hone par ākulatāko sahakārī kāraṇ hai; mohake udayakā
nāsh hone par unakā bal nahīn hai; antarmuhūrtakālamen apane āp nāshako prāpta hote hain; parantu

Page 297 of 350
PDF/HTML Page 325 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 307
sahakārī kāraṇ bhī dūr ho jāye tab pragaṭarūp nirākuladashā bhāsit hotī hai. vahān̐ kevalagnānī
bhagavān anantasukharūp dashāko prāpta kahe jāte haĩn.
tathā aghāti karmoṅke udayake nimittase sharīrādikakā sanyog hotā hai; vahān̐ mohakarmakā
uday honese sharīrādikā sanyog ākulatāko bāhya sahakārī kāraṇ hai. antaraṅg mohake udayase
rāgādik hon aur bāhya aghāti karmoṅke udayase rāgādikake kāraṇ sharīrādikakā sanyog ho
tab ākulatā utpanna hotī hai. tathā mohake udayakā nāsh hone par bhī aghāti karmakā uday
rahatā hai, vah kuchh bhī ākulatā utpanna nahīn kar sakatā; parantu pūrvamen ākulatākā sahakārī
kāraṇ thā, isaliye aghāti karmakā bhī nāsh ātmāko iṣhṭa hī hai. kevalīko inake hone
par bhī kuchh duḥkh nahīn hai, isaliye inake nāshakā udyam bhī nahīn hai; parantu mohakā nāsh
hone par yah karma apane āp thoṛe hī kālamen sarvanāshako prāpta ho jāte haĩn.
isaprakār sarva karmoṅkā nāsh honā ātmākā hit hai. tathā sarva karmake nāshakā hī
nām mokṣha hai. isaliye ātmākā hit ek mokṣha hī hai aur kuchh nahīnaisā nishchay karanā.
yahān̐ koī kahesansāradashāmen puṇyakarmakā uday hone par bhī jīv sukhī hotā hai; isaliye
keval mokṣha hī hit hai, aisā kisaliye kahate hain?
samādhānaḥsansāradashāmen sukh to sarvathā hai hī nahīn; duḥkh hī hai. parantu kisīke kabhī
bahut duḥkh hotā hai, kisīke kabhī thoṛā duḥkh hotā hai; so pūrvamen bahut duḥkh thā va anya
jīvoṅke bahut duḥkh pāyā jātā hai, us apekṣhāse thoṛe duḥkhavāleko sukhī kahate haĩn. tathā
usī abhiprāyase thoṛe duḥkhavālā apaneko sukhī mānatā hai; paramārthase sukh hai nahī̃n. tathā
yadi thoṛā bhī duḥkh sadākāl rahatā ho to use bhī hitarūp ṭhaharāyen, so vah bhī nahīn hai;
thoṛe kāl hī puṇyakā uday rahatā hai aur vahān̐ thoṛā duḥkh hotā hai, pashchāt bahut duḥkh
ho jātā hai; isaliye sansāraavasthā hitarūp nahīn hai.
jaisekisīko viṣhamajvar hai; usako kabhī asātā bahut hotī hai, kabhī thoṛī hotī
hai. thoṛī asātā ho to vah apaneko achchhā mānatā hai. log bhī kahate hainachchhā hai;
parantu paramārthase jabatak jvarakā sadbhāv hai tabatak achchhā nahīn hai. usī prakār sansārīko
mohakā uday hai; usako kabhī ākulatā bahut hotī hai, kabhī thoṛī hotī hai. thoṛī ākulatā
ho tab vah apaneko sukhī mānatā hai. log bhī kahate hain
sukhī hai; parantu paramārthase jab
tak mohakā sadbhāv hai tab tak sukh nahīn hai.
tathā suno, sansāradashāmen bhī ākulatā ghaṭane par sukh nām pātā hai, ākulatā barḥane
par duḥkh nām pātā hai; kahīn bāhyasāmagrīse sukh-duḥkh nahīn hai. jaisekisī daridrīko kiñchit

Page 298 of 350
PDF/HTML Page 326 of 378
single page version

-
308 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
dhanakī prāpti huīvahān̐ kuchh ākulatā ghaṭanese use sukhī kahate hain aur vah bhī apaneko
sukhī mānatā hai. tathā kisī bahut dhanavānako kiñchit dhanakī hāni huīvahān̐ kuchh ākulatā
barḥanese use duḥkhī kahate hain aur vah bhī apaneko duḥkhī mānatā hai.
isīprakār sarvatra jānanā.
tathā ākulatā ghaṭanā-barḥanā bhī bāhya sāmagrīke anusār nahīn hai, kaṣhāyabhāvoṅke ghaṭane-
barḥaneke anusār hai. jaisekisīko thoṛā dhan hai aur use santoṣh hai, to use ākulatā
thoṛī hotī hai; tathā kisīko bahut dhan hai aur usake tr̥uṣhṇā hai, to use ākulatā bahut
hai. tathā kisīko kisīne bahut burā kahā use krodh nahīn huā to usako ākulatā nahīn
hotī; aur thoṛī bāten kahanese hī krodh ho āye to usako ākulatā bahut hotī hai.
tathā jaise gāyako bachhaṛese kuchh prayojan nahīn hai, parantu moh bahut hai, isaliye usakī rakṣhā
karanekī bahut ākulatā hotī hai; tathā subhaṭ ke sharīrādikase bahut kārya sadhate hain, parantu
raṇamen mānādikake kāraṇ sharīrādikase moh ghaṭ jāye, tab maranekī bhī thoṛī ākulatā hotī
hai. isaliye aisā jānanā ki sansār-avasthāmen bhī ākulatā ghaṭane-barḥanese hī sukh-duḥkh māne
jāte haĩn. tathā ākulatākā ghaṭanā-barḥanā rāgādik kaṣhāy ghaṭane-barḥaneke anusār hai.
tathā paradravyarūp bāhyasāmagrīke anusār sukh-duḥkh nahīn hai. kaṣhāyase isake ichchhā utpanna
ho aur isakī ichchhā anusār bāhyasāmagrī mile, tab isake kuchh kaṣhāyakā upashaman honese
ākulatā ghaṭatī hai, tab sukh mānatā hai
aur ichchhānusār sāmagrī nahīn milatī, tab kaṣhāy
barḥanese ākulatā barḥatī hai aur duḥkh mānatā hai. so hai to isaprakār; parantu yah jānatā
hai ki mujhe paradravyake nimittase sukh-duḥkh hote haĩn. aisā jānanā bhram hī hai. isaliye yahān̐
aisā vichār karanā ki sansār-avasthāmen kiñchit kaṣhāy ghaṭanese sukh mānate hain, use hit jānate
hain;
to jahān̐ sarvathā kaṣhāy dūr hone par va kaṣhāyake kāraṇ dūr hone par param nirākulatā
honese ananta sukh prāpta hotā haiaisī mokṣha-avasthāko kaise hit na mānen?
tathā sansār-avasthāmen uchchapadako prāpta kare to bhī yā to viṣhayasāmagrī milānekī
ākulatā hotī hai, yā viṣhay-sevanakī ākulatā hotī hai, yā apaneko anya kisī krodhādi
kaṣhāyase ichchhā utpanna ho use pūrṇa karanekī ākulatā hotī hai; kadāpi sarvathā nirākul nahīn
ho sakatā; abhiprāyamen to anek prakārakī ākulatā banī hī rahatī hai. aur koī ākulatā
miṭāneke bāhya upāy kare; so pratham to kārya siddha nahīn hotā; aur yadi bhavitavyayogase
vah kārya siddha ho jāye to tatkāl anya ākulatā miṭāneke upāyamen lagatā hai. isaprakār

Page 299 of 350
PDF/HTML Page 327 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 309
ākulatā miṭānekī ākulatā nirantar banī rahatī hai. yadi aisī ākulatā na rahe to vah
naye-naye viṣhayasevanādi kāryommen kisaliye pravarttatā hai? isaliye sansār-avasthāmen puṇyake udayase
indra-ahamindrādi pad prāpta kare to bhī nirākulatā nahīn hotī, duḥkhī hī rahatā hai. isaliye
sansār-avasthā hitakārī nahīn hai.
tathā mokṣha-avasthāmen kisī bhī prakārakī ākulatā nahīn rahī, isaliye ākulatā
miṭānekā upāy karanekā bhī prayojan nahīn hai; sadākāl shānt rasase sukhī rahate hain, isaliye
mokṣha-avasthā hī hitakārī hai. pahale bhī sansār-avasthāke duḥkhakā aur mokṣha-avasthāke sukhakā
visheṣh varṇan kiyā hai, vah isī prayojanake artha kiyā hai. use bhī vichār kar mokṣhako
hitarūp jānakar mokṣhakā upāy karanā. sarva upadeshakā tātparya itanā hai.
puruṣhārthase hī mokṣhaprāpti
yahān̐ prashna hai ki mokṣhakā upāy kālalabdhi āne par bhavitavyānusār banatā hai, yā
mohādike upashamādi hone par banatā hai, yā apane puruṣhārthase udyam karane par banatā hai so
kaho. yadi pratham donon kāraṇ milane par banatā hai to hamen upadesh kisaliye dete ho?
aur puruṣhārthase banatā hai to upadesh sab sunate hain, unamen koī upāy kar sakatā hai, koī
nahīn kar sakatā; so kāraṇ kyā?
samādhānaḥek kārya honemen anek kāraṇ milate haĩn. so mokṣhakā upāy banatā hai vahān̐
to pūrvokta tīnon hī kāraṇ milate hain aur nahīn banatā vahān̐ tīnon hī kāraṇ nahīn milate. pūrvokta
tīn kāraṇ kahe unamen kālalabdhi va honahār to koī vastu nahīn hai; jis kālamen kārya banatā
hai vahī kālalabdhi aur jo kārya huā vahī honahāra. tathā jo karmake upashamādik hain vah
pudgalakī shakti hai usakā ātmā kartāhartā nahīn hai. tathā puruṣhārthase udyam karate hain so yah
ātmākā kārya hai; isalie ātmāko puruṣhārthase udyam karanekā upadesh dete haĩn.
vahān̐ yah ātmā jis kāraṇase kāryasiddhi avashya ho us kāraṇarūp udyam kare, vahān̐
to anya kāraṇ milate hī milate hain aur kāryakī bhī siddhi hotī hī jātī hai. tathā
jis kāraṇase kāryakī siddhi ho athavā nahīn bhī ho, us kāraṇarūp udyam kare, vahān̐ anya
kāraṇ milen to kāryasiddhi hotī hai, na milen to siddhi nahīn hotī.
so jinamatamen jo mokṣhakā upāy kahā hai, isase mokṣha hotā hī hotā hai. isaliye
jo jīv puruṣhārthase jineshvarake upadeshānusār mokṣhakā upāy karatā hai usake kālalabdhi va
honahār bhī hue aur karmake upashamādi hue hain to vah aisā upāy karatā hai. isaliye jo

Page 300 of 350
PDF/HTML Page 328 of 378
single page version

-
310 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
puruṣhārthase mokṣhakā upāy karatā hai, usako sarva kāraṇ milate hain aur usake avashya mokṣhakī
prāpti hotī hai
aisā nishchay karanā. tathā jo jīv puruṣhārthase mokṣhakā upāy nahīn karatā usake
kālalabdhi va honahār bhī nahīn aur karmake upashamādi nahīn hue hain to yah upāy nahīn karatā.
isaliye jo puruṣhārthase mokṣhakā upāy nahīn karatā, usako koī kāraṇ nahīn milate aur usako
mokṣhakī prāpti nahīn hotī
aisā nishchay karanā.
tathā tū kahatā haiupadesh to sabhī sunate hain, koī mokṣhakā upāy kar sakatā hai,
koī nahīn kar sakatā; so kāraṇ kyā?
usakā kāraṇ yahī hai ki jo upadesh sunakar puruṣhārtha karate hain ve mokṣhakā upāy
kar sakate hain aur jo puruṣhārtha nahīn karate ve mokṣhakā upāy nahīn kar sakate. upadesh to
shikṣhāmātra hai, phal jaisā puruṣhārtha kare vaisā lagatā hai.
phi ra prashna hai ki dravyaliṅgī muni mokṣhake artha gr̥uhasthapanā chhoṛakar tapashcharaṇādi karatā hai,
vahān̐ puruṣhārtha to kiyā, kārya siddha nahīn huā; isaliye puruṣhārtha karanese to kuchh siddhi nahīn hai?
samādhānaḥanyathā puruṣhārthase phal chāhe to kaise siddhi ho? tapashcharaṇādi vyavahār
sādhanamen anurāgī hokar pravarte usakā phal shāstramen to shubhabandha kahā hai aur yah usase
mokṣha chāhatā hai, kaise hogā? yah to bhram hai.
phi ra prashna hai ki bhramakā bhī to kāraṇ karma hī hai, puruṣhārtha kyā kare?
uttaraḥ
sachche upadeshase nirṇay karane par bhram dūr hotā hai; parantu aisā puruṣhārtha nahīn
karatā, usīse bhram rahatā hai. nirṇay karanekā puruṣhārtha kareto bhramakā kāraṇ jo mohakarma,
usake bhī upashamādi hon tab bhram dūr ho jāye; kyoṅki nirṇay karate hue pariṇāmoṅkī vishuddhatā
hotī hai, usase mohake sthiti-anubhāg ghaṭate haĩn.
phi ra prashna hai ki nirṇay karanemen upayog nahīn lagātā, usakā bhī to kāraṇ karma hai?
samādhān :
ekendriyādikake vichār karanekī shakti nahīn hai, unake to karmakā hī kāraṇ
hai. isake to gnānāvaraṇādikake kṣhayopashamase nirṇay karanekī shakti huī hai, jahān̐ upayog lagāye
usīkā nirṇay ho sakatā hai. parantu yah anya nirṇay karanemen upayog lagātā hai, yahān̐ upayog
nahīn lagātā. so yah to isīkā doṣh hai, karmakā to kuchh prayojan nahīn hai.
phi ra prashna hai ki samyaktva-chāritrakā ghātak moh hai, usakā abhāv hue binā mokṣhakā
upāy kaise bane?

Page 301 of 350
PDF/HTML Page 329 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 311
uttaraḥtattvanirṇay karanemen upayog na lagāye vah to isīkā doṣh hai. tathā puruṣhārthase
tattvanirṇayamen upayog lagāye tab svayamev hī mohakā abhāv hone par samyaktvādirūp mokṣhake
upāyakā puruṣhārtha banatā hai. isaliye mukhyatāse to tattvanirṇayamen upayog lagānekā puruṣhārtha
karanā. tathā upadesh bhī dete hain, so yahī puruṣhārtha karāneke artha diyā jātā hai, tathā is
puruṣhārthase mokṣhake upāyakā puruṣhārtha apane āp siddha hogā.
aur tattvanirṇay na karanemen kisī karmakā doṣh hai nahīn, terā hī doṣh hai; parantu tū
svayam to mahanta rahanā chāhatā hai aur apanā doṣh karmādikako lagātā hai; so jin āgnā
māne to aisī anīti sambhav nahīn hai. tujhe viṣhayakaṣhāyarūp hī rahanā hai, isaliye jhūṭh bolatā
hai. mokṣhakī sachchī abhilāṣhā ho to aisī ukti kisaliye banāye? sānsārik kāryommen apane
puruṣhārthase siddhi na hotī jāne, tathāpi puruṣhārthase udyam kiyā karatā hai, yahān̐ puruṣhārtha kho
baiṭhā; isalie jānate hain ki mokṣhako dekhādekhī utkr̥uṣhṭa kahatā hai; usakā svarūp pahichānakar
use hitarūp nahīn jānatā. hit jānakar usakā udyam bane so na kare yah asambhav hai.
yahān̐ prashna hai ki tumane kahā so satya; parantu dravyakarmake udayase bhāvakarma hotā hai,
bhāvakarmase dravyakarmakā bandha hotā hai, tathā phi ra usake udayase bhāvakarma hotā haiisī prakār
anādise paramparā hai, tab mokṣhakā upāy kaise ho?
samādhānaḥkarmakā bandha va uday sadākāl samān hī hotā rahe tab to aisā hī hai;
parantu pariṇāmoṅke nimittase pūrvabaddhakarmake bhī utkarṣhaṇ-apakarṣhaṇ-saṅkramaṇādi honese unakī shakti
hīnādhik hotī hai; isaliye unakā uday bhī manda-tīvra hotā hai. unake nimittase navīn bandha
bhī manda-tīvra hotā hai. isaliye sansārī jīvoṅko karmodayake nimittase kabhī gnānādik bahut
pragaṭ hote hain; kabhī thoṛe pragaṭ hote hain; kabhī rāgādik manda hote hain, kabhī tīvra hote haĩn.
isaprakār parivartan hotā rahatā hai.
vahān̐ kadāchit sañgnī pañchendriy paryāpta paryāy prāpta kī, tab man dvārā vichār karane
kī shakti huī. tathā isake kabhī tīvra rāgādik hote hain kabhī manda hote haĩn. vahān̐ rāgādikakā
tīvra uday honese to viṣhayakaṣhāyādikake kāryommen hī pravr̥utti hotī hai. tathā rāgādikakā manda
uday honese bāhya upadeshādikakā nimitta bane aur svayam puruṣhārtha karake un upadeshādikamen
upayogako lagāye to dharmakāryomen pravr̥utti ho; aur nimitta na bane va svayam puruṣhārtha na kare
to anya kāryommen hī pravarte, parantu manda rāgādisahit pravarte.
aise avasaramen upadesh kāryakārī
hai.

Page 302 of 350
PDF/HTML Page 330 of 378
single page version

-
312 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
vichārashaktirahit jo ekendriyādik hain, unake to upadesh samajhanekā gnān hī nahīn hai;
aur tīvra rāgādisahit jīvoṅkā upayog upadeshamen lagatā nahīn hai. isaliye jo jīv
vichārashaktisahit hon, tathā jinake rāgādi manda hon; unhen upadeshake nimittase dharmakī prāpti ho
jāye to unakā bhalā ho; tathā isī avasaramen puruṣhārtha kāryakārī hai.
ekendriyādik to dharmakārya karanemen samartha hī nahīn hain, kaise puruṣhārtha karen? aur
tīvrakaṣhāyī puruṣhārtha kare to vah pāpakā hī kare, dharmakāryakā puruṣhārtha ho nahīn sakatā.
isaliye jo vichārashaktisahit ho aur jisake rāgādik manda honvah jīv puruṣhārthase
upadeshādikake nimittase tattvanirṇayādimen upayog lagāye to usakā upayog vahān̐ lage aur tab
usakā bhalā ho. yadi is avasaramen bhī tattvanirṇay karanekā puruṣhārtha na kare, pramādase kāl
gam̐vāye
yā to mandarāgādi sahit viṣhayakaṣhāyoṅke kāryommen hī pravarte, yā vyavahāradharmakāryommen pravarte;
tab avasar to chalā jāyegā aur sansāramen hī bhramaṇ hogā.
tathā is avasaramen jo jīv puruṣhārthase tattvanirṇay karanemen upayog lagānekā abhyās
rakhen unakī vishuddhatā barḥegī; usase karmoṅkī shakti hīn hogī, kuchh kālamen apane āp
darshanamohakā upasham hogā; tab tattvoṅkī yathāvat pratīti āyegī. so isakā to kartavya
tattvanirṇayakā abhyās hī hai, isīse darshanamohakā upasham to svayamev hotā hai; usamen jīvakā
kartavya kuchh nahīn hai.
tathā usake hone par jīvake svayamev samyagdarshan hotā hai. aur samyagdarshan hone
par shraddhān to yah huā ki ‘main ātmā hūn̐, mujhe rāgādik nahīn karanā’; parantu chāritramohake
udayase rāgādik hote haĩn. vahān̐ tīvra uday ho tab to viṣhayādimen pravartatā hai aur manda
uday ho tab apane puruṣhārthase dharmakāryomen va vairāgyādi bhāvanāmen upayogako lagātā hai; usake
nimittase chāritramoh manda ho jātā hai;
aisā hone par deshachāritra va sakalachāritra aṅgīkār
karanekā puruṣhārtha pragaṭ hotā hai. tathā chāritrako dhāraṇ karake apane puruṣhārthase dharmamen
pariṇatiko barḥāye vahān̐ vishuddhatāse karmakī shakti hīn hotī hai, usase vishuddhatā barḥatī hai
aur usase karmakī shakti adhik hīn hotī hai. isaprakār kramase mohakā nāsh kare tab sarvathā
pariṇām vishuddha hote hain, unake dvārā gnānāvaraṇādik nāsh ho tab kevalagnān pragaṭ hotā
hai. pashchāt vahān̐ binā upāy aghāti karmakā nāsh karake shuddha siddhapadako prāpta karatā hai.
isaprakār upadeshakā to nimitta bane aur apanā puruṣhārtha kare to karmakā nāsh hotā
hai.

Page 303 of 350
PDF/HTML Page 331 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 313
tathā jab karmakā uday tīvra ho tab puruṣhārtha nahīn ho sakatā; ūparake guṇasthānonse
bhī gir jātā hai; vahān̐ to jaisī honahār ho vaisā hotā hai. parantu jahān̐ manda uday ho
aur puruṣhārtha ho sake vahān̐ to pramādī nahīn honā; sāvadhān hokar apanā kārya karanā.
jaisekoī puruṣh nadīke pravāhamen paṛā bah rahā hai, vahān̐ pānīkā jor ho tab to
usakā puruṣhārtha kuchh nahīn, upadesh bhī kāryakārī nahī̃n. aur pānīkā jor thoṛā ho tab
yadi puruṣhārtha karake nikale to nikal āyegā. usīko nikalanekī shikṣhā dete haĩn. aur
na nikale to dhīre-dhīre bahegā aur phi ra pānīkā jor hone par bahatā chalā jāyegā. usī
prakār jīv sansāramen bhramaṇ karatā hai, vahān̐ karmoṅkā tīvra uday ho tab to usakā puruṣhārtha
kuchh nahīn hai, upadesh bhī kāryakārī nahī̃n. aur karmakā manda uday ho tab puruṣhārtha karake
mokṣhamārgamen pravartan kare to mokṣha prāpta kar le. usīko mokṣhamārgakā upadesh dete haĩn. aur
mokṣhamārgamen pravartan nahīn kare to kiñchit vishuddhatā pākar phi ra tīvra uday āne par nigodādi
paryāyako prāpta karegā.
isaliye avasar chūkanā yogya nahīn hai. ab, sarva prakārase avasar āyā hai, aisā
avasar prāpta karanā kaṭhin hai. isaliye shrīguru dayālu hokar mokṣhamārgakā upadesh dete hain, usamen
bhavyajīvoṅko pravr̥utti karanā.
mokṣhamārgakā svarūp
ab, mokṣhamārgakā svarūp kahate hainḥ
jinake nimittase ātmā ashuddha dashāko dhāraṇ karake duḥkhī huāaise jo mohādik
karma unakā sarvathā nāsh hone par keval ātmākī sarva prakār shuddha avasthākā honāvah mokṣha
hai. usakā jo upāykāraṇ use mokṣhamārga jānanā.
vahān̐ kāraṇ to anek prakārake hote haĩn. koī kāraṇ to aise hote hain jinake hue
binā to kārya nahīn hotā aur jinake hone par kārya ho yā na bhī ho. jaisemuniliṅg dhāraṇ
kiye binā to mokṣha nahīn hotā; parantu muniliṅg dhāraṇ karane par mokṣha hotā bhī hai aur nahīn
bhī hotā. tathā kitane hī kāraṇ aise hain ki mukhyataḥ to jinake hone par kārya hotā hai,
parantu kisīke binā hue bhī kāryasiddhi hotī hai. jaise
anashanādi bāhya-tapakā sādhan karane
par mukhyataḥ mokṣha prāpta karate hain; parantu bharatādikake bāhya tap kiye binā hī mokṣhakī prāpti
huī. tathā kitane hī kāraṇ aise hain jinake hone par kāryasiddhi hotī hī hotī hai aur jinake
na hone par sarvathā kāryasiddhi nahīn hotī. jaise
samyagdarshan-gnān-chāritrakī ekatā hone par to

Page 304 of 350
PDF/HTML Page 332 of 378
single page version

-
314 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
mokṣha hotā hai aur unake na hone par sarvathā mokṣha nahīn hotā.aise yah kāraṇ kahe, unamen
atishayapūrvak niyamase mokṣhakā sādhak jo samyagdarshan-gnān-chāritrakā ekībhāv so mokṣhamārga
jānanā. in samyagdarshan-samyaggnān-samyakchāritramen ek bhī na ho to mokṣhamārga nahīn hotā.
vahī ‘sūtramen’ kahā haiḥ‘‘samyagdarshanagnānachāritrāṇi mokṣhamārgaḥ..’’ (tattvārthasūtra 11)
is sūtrakī ṭīkāmen kahā hai ki yahān̐ ‘‘mokṣhamārgaḥ’’ aisā ekavachan kahā, usakā artha
yah hai ki tīnon milane par ek mokṣhamārga hai, alag-alag tīn mārga nahīn haĩn.
yahān̐ prashna hai ki asanyat samyagdr̥uṣhṭike to chāritra nahīn hai, usako mokṣhamārga huā hai
yā nahīn huā hai?
samādhānaḥmokṣhamārga usake hogā, yah to niyam huā; isaliye upachārase isake mokṣhamārga
huā bhī kahate hain; paramārthase samyakchāritra hone par hī mokṣhamārga hotā hai. jaisekisī puruṣhako
kisī nagar chalanekā nishchay huā; isaliye usako vyavahārase aisā bhī kahate hain ki ‘yah
us nagarako chalā hai’; paramārthase mārgamen gaman karane par hī chalanā hogā. usī prakār
asanyatasamyagdr̥uṣhṭiko vītarāgabhāvarūp mokṣhamārgakā shraddhān huā; isaliye usako upachārase
mokṣhamārgī kahate hain; paramārthase vītarāgabhāvarūp pariṇamit hone par hī mokṣhamārga hogā. tathā
pravachanasāramen bhī tīnoṅkī ekāgratā hone par hī mokṣhamārga kahā hai. isaliye yah jānanā ki
tattvashraddhān-gnān binā to rāgādi ghaṭānese mokṣhamārga nahīn hai aur rāgādi ghaṭāye binā
tattvashraddhān-gnānase bhī mokṣhamārga nahīn hai. tīnon milane par sākṣhāt mokṣhamārga hotā hai.
ab, inakā nirdesh, lakṣhaṇanirdesh aur parīkṣhādvārase nirūpaṇ karate hainḥ
vahān̐ ‘samyagdarshan, samyaggnān, samyakchāritra mokṣhakā mārga hai’aisā nām mātra kathan vah
to ‘nirdesh’ jānanā.
tathā ativyāpti, avyāpti, asambhavapanese rahit ho aur jisase inako pahichānā jāye
so ‘lakṣhaṇ’ jānanā; usakā jo nirdesh arthāt nirūpaṇ so ‘lakṣhaṇanirdesh’ jānanā.
vahān̐ jisako pahichānanā ho usakā nām lakṣhya hai, usake sivā aurakā nām alakṣhya
hai. so lakṣhya va alakṣhya donommen pāyā jāye, aisā lakṣhaṇ jahān̐ kahā jāye vahān̐ ativyāptipanā
jānanā. jaise
ātmākā lakṣhaṇ ‘amūrtattva’ kahā; so amūrtattvalakṣhaṇ lakṣhya jo ātmā hai usamen
bhī pāyā jātā hai aur alakṣhya jo ākāshādik hain unamen bhī pāyā jātā hai; isaliye yah
‘ativyāpta’ lakṣhaṇ hai. isake dvārā ātmāko pahichānanese ākāshādik bhī ātmā ho jāyeṅge;
yah doṣh lagegā.

Page 305 of 350
PDF/HTML Page 333 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 315
tathā jo kisī lakṣhyamen to ho aur kisīmen na ho, aise lakṣhyake ekadeshamen pāyā jāye
aisā lakṣhaṇ jahān̐ kahā jāye vahān̐ avyāptipanā jānanā. jaiseātmākā lakṣhaṇ kevalagnānādik
kahā jāye; so kevalagnān kisī ātmāmen to pāyā jātā hai, kisīmen nahīn pāyā jātā; isaliye
yah ‘avyāpta’ lakṣhaṇ hai. isake dvārā ātmāko pahichānanese alpagnānī ātmā nahīn hogā;
yah doṣh lagegā.
tathā jo lakṣhyamen pāyā hī nahīn jāye, aisā lakṣhaṇ jahān̐ kahā jāyevahān̐ asambhavapanā
jānanā. jaiseātmākā lakṣhaṇ jaṛapanā kahā jāye; so pratyakṣhādi pramāṇase yah viruddha hai;
kyoṅki yah ‘asambhav’ lakṣhaṇ hai. isake dvārā ātmā mānanese pudgalādik ātmā ho jāyeṅge
aur ātmā hai vah anātmā ho jāyegā; yah doṣh lagegā.
is prakār ativyāpta, avyāpta tathā asambhavī lakṣhaṇ ho vah lakṣhaṇābhās hai. tathā
lakṣhyamen to sarvatra pāyā jāye aur alakṣhyamen kahīn na pāyā jāye vah sachchā lakṣhaṇ hai. jaise
ātmākā svarūp chaitanya hai; so yah lakṣhaṇ sarva hī ātmāmen to pāyā jātā hai, anātmāmen kahīn
nahīn pāyā jātā; isaliye yah sachchā lakṣhaṇ hai. isake dvārā ātmā mānanese ātmā-anātmākā
yathārthagnān hotā hai; kuchh doṣh nahīn lagatā. isaprakār lakṣhaṇakā svarūp udāharaṇ mātra kahā.
ab, samyagdarshanādikakā sachchā lakṣhaṇ kahate hainḥ
samyadarshanakā sachchā lakṣhaṇ
viparītābhinivesharahit jīvādikatattvārthashraddhān vah samyagdarshanakā lakṣhaṇ hai. jīv,
ajīv, āsrav, bandha, samvar, nirjarā, mokṣhayah sāt tattvārtha haĩn. inakā jo shraddhān‘aisā
hī hai, anyathā nahīn hai’aisā pratītibhāv, so tattvārthashraddhān; tathā viparītābhinivesh jo anyathā
abhiprāy usase rahit; so samyagdarshan hai.
yahān̐ viparītābhiniveshake nirākaraṇake artha ‘samyak’ pad kahā hai, kyoṅki ‘samyak’ aisā
shabda prashansāvāchak hai; vahān̐ shraddhānamen viparītābhiniveshakā abhāv hone par hī prashansā sambhav
hai, aisā jānanā.
yahān̐ prashna hai ki ‘tattva’ aur ‘artha’ yah do pad kahe, unakā prayojan kyā?
samādhānaḥ
‘tat’ shabda hai so ‘yat’ shabdakī apekṣhā sahit hai. isaliye jisakā prakaraṇ
ho use tat kahā jātā hai aur jisakā jo bhāv arthāt svarūp so tattva jānanā. kāraṇ
ki ‘tasya bhāvastattva’ aisā tattva shabdakā samās hotā hai. tathā jo jānanemen āye aisā ‘dravya’
va ‘guṇ-paryāy’ usakā nām artha hai. tathā ‘tattven arthastattvārthaḥ’ tattva arthāt apanā svarūp,

Page 306 of 350
PDF/HTML Page 334 of 378
single page version

-
316 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
usase sahit padārtha unakā shraddhān so samyagdarshan hai. yahān̐ yadi tattvashraddhān hī kahate to jisakā
yah bhāv (tattva) hai, usake shraddhān binā keval bhāvakā hī shraddhān kāryakārī nahīn hai. tathā
yadi ‘arthashraddhān’ hī kahate to bhāvake shraddhān binā padārthakā shraddhān bhī kāryakārī nahīn hai.
jaisekisīko gnān-darshanādikakā to shraddhān hoyah jānapanā hai, yah shvetapanā hai,
ityādi pratīti ho; parantu gnān-darshan ātmākā svabhāv hai, main ātmā hūn̐ tathā varṇādi pudgalakā
svabhāv hai, pudgal mujhase bhinna
alag padārtha hai; aisā padārthakā shraddhān na ho to bhāvakā
shraddhān kāryakārī nahīn hai. tathā jaise ‘main ātmā hūn̐’aisā shraddhān kiyā; parantu ātmākā
svarūp jaisā hai vaisā shraddhān nahīn kiyā to bhāvake shraddhān binā padārthakā bhī shraddhān kāryakārī
nahīn hai. isaliye tattvasahit arthakā shraddhān hotā hai so hī kāryakārī hai. athavā
jīvādikako tattvasañgnā bhī hai aur arthasañgnā bhī hai, isaliye ‘tattvamevārthastattvārthaḥ’ jo tattva
so hī artha, unakā shraddhān so samyagdarshan hai.
is artha dvārā kahīn tattvashraddhānako samyagdarshan kahe aur kahīn padārthashraddhānako
samyagdarshan kahe, vahān̐ virodh nahīn jānanā.
is prakār ‘tattva’ aur ‘artha’ do pad kahanekā prayojan hai.
tattvārtha sāt hī kyon?
phi ra prashna hai ki tattvārtha to ananta haĩn. ve sāmānya apekṣhāse jīv-ajīvamen sarva
garbhit hue; isaliye do hī kahanā the yā ananta kahanā the. āsravādik to jīv-ajīvake
hī visheṣh hain, inako alag kahanekā prayojan kyā?
samādhānaḥyadi yahān̐ padārthashraddhān karanekā hī prayojan hotā tab to sāmānyase yā
visheṣhase jaise sarva padārthoṅkā jānanā ho, vaise hī kathan karate; vah to yahān̐ prayojan hai nahīn;
yahān̐ to mokṣhakā prayojan hai so jin sāmānya yā visheṣh bhāvoṅkā shraddhān karanese mokṣha ho
aur jinakā shraddhān kiye binā mokṣha na ho; unhīṅkā yahān̐ nirūpaṇ kiyā hai.
so jīv-ajīv yah do to bahut dravyoṅkī ek jāti-apekṣhā sāmānyarūp tattva kahe.
yah donon jāti jānanese jīvako āpāparakā shraddhān hotab parase bhinna apaneko jāne, apane
hitake artha mokṣhakā upāy kare; aur apanese bhinna parako jāne, tab paradravyase udāsīn hokar
rāgādik tyāg kar mokṣhamārgamen pravarte. isaliye in do jātiyoṅkā shraddhān hone par hī mokṣha
hotā hai aur do jātiyān̐ jāne binā āpāparakā shraddhān na ho tab paryāyabuddhise sānsārik
prayojanakā hī upāy karatā hai. paradravyamen rāgadveṣharūp hokar pravarte, tab mokṣhamārgamen kaise pravarte?

Page 307 of 350
PDF/HTML Page 335 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 317
isaliye in do jātiyoṅkā shraddhān na hone par mokṣha nahīn hotā. isaprakār yah do sāmānya
tattva to avashya shraddhān karane yogya kahe haĩn.
tathā āsravādi pān̐ch kahe, ve jīv-pudgalakī paryāy hain; isaliye yah visheṣharūp tattva
hain; so in pān̐ch paryāyoṅko jānanese mokṣhakā upāy karanekā shraddhān hotā hai.
vahān̐ mokṣhako pahichāne to use hit mānakar usakā upāy kare; isaliye mokṣhakā shraddhān
karanā.
tathā mokṣhakā upāy samvar-nirjarā hai; so inako pahichāne to jaise samvar-nirjarā ho vaise
pravarte, isaliye samvar-nirjarākā shraddhān karanā.
tathā samvar-nirjarā to abhāvalakṣhaṇ sahit hain; isaliye jinakā abhāv karanā hai unako
pahichānanā chāhiye. jaisekrodhakā abhāv hone par kṣhamā hotī hai; so krodhako pahichāne to
usakā abhāv karake kṣhamārūp pravartan kare. usī prakār āsravakā abhāv hone par samvar
hotā hai aur bandhakā ekadesh abhāv hone par nirjarā hotī hai; so āsrav-bandhako pahichāne
to unakā nāsh karake samvar-nirjarārūp pravartan kare; isaliye āsrav-bandhakā shraddhān karanā.
is prakār in pān̐ch paryāyoṅkā shraddhān hone par hī mokṣhamārga hotā hai, inako na pahichāne
to mokṣhakī pahichān binā usakā kisaliye kare? samvar-nirjarākī pahichān binā unamen kaise
pravartan kare? āsrav-bandhakī pahichān binā unakā nāsh kaise kare?
isaprakār in pān̐ch
paryāyoṅkā shraddhān na hone par mokṣhamārga nahīn hotā.
isaprakār yadyapi tattvārtha ananta hain, unakā sāmānya-visheṣhase anek prakār prarūpaṇ ho;
parantu yahān̐ ek mokṣhakā prayojan hai; isaliye do to jāti-apekṣhā sāmānyatattva aur pān̐ch
paryāyarūp visheṣhatattva milākar sāt hī kahe.
inake yathārtha shraddhānake ādhīn mokṣhamārga hai. inake sivā auroṅkā shraddhān ho yā
na ho yā anyathā shraddhān ho; kisīke ādhīn mokṣhamārga nahīn hai aisā jānanā.
tathā kahīn puṇya-pāpasahit nav padārtha kahe hain; so puṇya-pāp āsravādikake hī visheṣh
hain, isaliye sāt tattvommen garbhit hue. athavā puṇya-pāpakā shraddhān hone par puṇyako mokṣhamārga
na māne, yā svachchhandī hokar pāparūp na pravarte; isaliye mokṣhamārgamen inakā shraddhān bhī upakārī
jānakar do tattva visheṣhake visheṣh milākar navapadārtha kahe. tathā samayasārādimen inako navatattva
bhī kahā hai.
phi ra prashnaḥinakā shraddhān samyagdarshan kahā; so darshan to sāmānya avalokanamātra aur

Page 308 of 350
PDF/HTML Page 336 of 378
single page version

-
318 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
shraddhān pratītimātra; inake ekārthapanā kis prakār sambhav hai?
uttaraḥprakaraṇake vashase dhātukā artha anyathā hotā hai. so yahān̐ prakaraṇ mokṣhamārgakā
hai. usamen ‘darshan’ shabdakā artha sāmānya avalokanamātra nahīn grahaṇ karanā, kyoṅki chakṣhu-
achakṣhudarshanase sāmānya avalokan to samyagdr̥uṣhṭi-mithyādr̥uṣhṭike samān hotā hai, kuchh isase
mokṣhamārgakī pravr̥utti-apravr̥utti nahīn hotī. tathā shraddhān hotā hai so samyagdr̥uṣhṭike hī hotā hai,
isase mokṣhamārgakī pravr̥utti hotī hai. isaliye ‘darshan’ shabdakā artha bhī yahān̐ shraddhānamātra hī
grahaṇ karanā.
phi ra prashnaḥyahān̐ viparītābhinivesharahit shraddhān karanā kahā, so prayojan kyā?
samādhānaḥabhinivesh nām abhiprāyakā hai. so jaisā tattvārthashraddhānakā abhiprāy hai
vaisā na ho, anyathā abhiprāy ho, usakā nām viparītābhinivesh hai. tattvārthashraddhān karanekā
abhiprāy keval unakā nishchay karanā mātra hī nahīn hai; vahān̐ abhiprāy aisā hai ki jīv-
ajīvako pahichānakar apaneko tathā parako jaisākā taisā māne, tathā āsravako pahichānakar
use hey māne, tathā bandhako pahichānakar use ahit māne, tathā samvarako pahichānakar use
upādey māne, tathā nirjarāko pahichānakar use hitakā kāraṇ māne, tathā mokṣhako pahichānakar
usako apanā paramahit māne
aisā tattvārthashraddhānakā abhiprāy hai; usase ulaṭe abhiprāyakā nām
viparītābhinivesh hai. sachchā tattvārthashraddhān hone par isakā abhāv hotā hai. isaliye
tattvārthashraddhān hai so viparītābhinivesharahit hai
aisā yahān̐ kahā hai.
athavā kisīke ābhāsamātra tattvārthashraddhān hotā hai; parantu abhiprāyamen viparītapanā nahīn
chhūṭatā. kisī prakārase pūrvokta abhiprāyase anyathā abhiprāy antaraṅgamen pāyā jātā hai to usake
samyagdarshan nahīn hotā. jaise
dravyaliṅgī muni jinavachanonse tattvoṅkī pratīti kare, parantu sharīrāshrit
kriyāommen ahaṅkār tathā puṇyāsravamen upādeyapanā ityādi viparīt abhiprāyase mithyādr̥uṣhṭi hī rahatā
hai. isaliye jo tattvārthashraddhān viparītābhinivesh rahit hai, vahī samyagdarshan hai.
isaprakār viparītābhinivesharahit jīvādi tattvārthoṅkā shraddhānapanā so samyagdarshanakā lakṣhaṇ
hai, samyagdarshan lakṣhya hai.
vahī tattvārthasūtramen kahā haiḥ
‘‘tattvārthashraddhānan samyagdarshanam’’..1-2..
tattvārthoṅkā shraddhān vahī samyagdarshan hai.
tathā sarvārthasiddhi nāmak sūtroṅkī ṭīkā hai
usamen tattvādik padoṅkā artha pragaṭ likhā

Page 309 of 350
PDF/HTML Page 337 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 319
hai tathā sāth hī tattva kaise kahe so prayojan likhā hai. usake anusār yahān̐ kuchh kathan
kiyā hai aisā jānanā.
tathā puruṣhārthasiddhayupāyamen bhī isīprakār kahā haiḥ
jīvājīvādīnān tattvārthānān sadaiv kartavyam.
shraddhānan viparītābhiniveshaviviktamātmarūpan tat..22..
arthaḥviparītābhiniveshase rahit jīv-ajīvādi tattvārthoṅkā shraddhān sadākāl karanā
yogya hai. yah shraddhān ātmākā svarūp hai, darshan moh upādhi dūr hone par pragaṭ hotā
hai, isaliye ātmākā svabhāv hai. chaturthādi guṇasthānamen pragaṭ hotā hai, pashchāt siddha avasthāmen
bhī sadākāl isakā sadbhāv rahatā hai
aisā jānanā.
tattvārthashraddhān lakṣhaṇamen avyāpti, ativyāpti aur asambhav doṣhakā parihār
yahān̐ prashna utpanna hotā hai ki tiryañchādi tuchchhagnānī kitane hī jīv sāt tattvoṅkā
nām bhī nahīn jān sakate, unake bhī samyagdarshanakī prāpti shāstramen kahī hai; isaliye tumane
tattvārthashraddhānapanā samyaktvakā lakṣhaṇ kahā, usamen avyāpti dūṣhaṇ lagatā hai?
samādhānaḥjīv-ajīvādikake nāmādik jāno yā na jāno yā anyathā jāno, unakā
svarūp yathārtha pahichānakar shraddhān karane par samyaktva hotā hai.
vahān̐ koī sāmānyarūpase svarūpako pahichānakar shraddhān karatā hai, koī visheṣharūpase
svarūpako pahichānakar shraddhān karatā hai. isaliye jo tuchchhagnānī tiryañchādik samyagdr̥uṣhṭi hain ve
jīvādikakā nām bhī nahīn jānate, tathāpi unakā sāmānyarūpase svarūp pahichānakar shraddhān karate
hain, isaliye unake samyaktvakī prāpti hotī hai.
jaisekoī tiryañch apanā tathā auroṅkā nāmādik to nahīn jānatā; parantu āpamen hī
apanatva mānatā hai auroṅko par mānatā hai. usī prakār tuchchhagnānī jīv-ajīvakā nām nahīn
jānatā; parantu jo gnānādisvarūp ātmā hai usamen to apanatva mānatā hai aur jo sharīrādi
hain unako par mānatā hai
aisā shraddhān usake hotā hai; vahī jīv-ajīvakā shraddhān hai. tathā
jaise vahī tiryañch sukhādikake nāmādik nahīn jānatā hai, tathāpi sukh-avasthāko pahichānakar
usake artha āgāmī duḥkhake kāraṇako pahichānakar usakā tyāg karanā chāhatā hai, tathā jo
duḥkhakā kāraṇ ban rahā hai usake abhāvakā upāy karatā hai. usī prakār tuchchhagnānī
mokṣhādikakā nām nahīn jānatā, tathāpi sarvathā sukharūp mokṣha-avasthākā shraddhān karatā huā
usake artha āgāmī bandhakā kāraṇ jo rāgādik āsrav usake tyāgarūp samvar karanā chāhatā

Page 310 of 350
PDF/HTML Page 338 of 378
single page version

-
320 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
hai, tathā jo sansār duḥkhakā kāraṇ hai usakī shuddhabhāvase nirjarā karanā chāhatā hai. isaprakār
āsravādikakā usake shraddhān hai.
isaprakār usake bhī saptatattvakā shraddhān pāyā jātā hai. yadi aisā shraddhān na ho
to rāgādi tyāgakar shuddhabhāv karanekī chāh na ho. vahī kahate hainḥ
yadi jīv - ajīvakī jāti na jānakar āpāparako na pahichāne to paramen rāgādik kaise
na kare? rāgādikako na pahichāne to unakā tyāg kaise karanā chāhe? ve rāgādik hī āsrav
haĩn. rāgādikakā phal burā na jāne to kisaliye rāgādik chhoṛanā chāhe? un rāgādikakā
phal vahī bandha hai. tathā rāgādirahit pariṇāmako pahichānatā hai to usarūp honā chāhatā
hai. us rāgādirahit pariṇāmakā hī nām samvar hai. tathā pūrva sansār avasthāke kāraṇakī
hāniko pahichānatā hai to usake artha tapashcharaṇādise shuddhabhāv karanā chāhatā hai. us pūrva
avasthākā kāraṇ karma hai, usakī hāni vahī nirjarā hai. tathā sansār-avasthāke abhāvako
na pahichāne to samvar-nirjarārūp kisaliye pravarte? us sansār-avasthākā abhāv vahī mokṣha hai.
isaliye sāton tattvoṅkā shraddhān hone par hī rāgādik chhoṛakar shuddhabhāv honekī ichchhā utpanna
hotī hai. yadi inamen ek bhī tattvakā shraddhān na ho to aisī chāh utpanna nahīn hotī.
tathā aisī chāh tuchchhagnānī tiryañchādi samyagdr̥uṣhṭike hotī hī hai; isaliye usake sāt tattvoṅkā
shraddhān pāyā jātā hai aisā nishchay karanā. gnānāvaraṇakā kṣhayopasham thoṛā honese visheṣharūpase
tattvoṅkā gnān na ho, tathāpi darshanamohake upashamādikase sāmānyarūpase tattvashraddhānakī shakti pragaṭ
hotī hai. isaprakār is lakṣhaṇamen avyāpti dūṣhaṇ nahīn hai.
phi ra prashnaḥjis kālamen samyagdr̥uṣhṭi viṣhayakaṣhāyoṅke kāryamen pravartatā hai us kālamen sāt
tattvoṅkā vichār hī nahīn hai, vahān̐ shraddhān kaise sambhavit hai? aur samyaktva rahatā hī hai;
isaliye us lakṣhaṇamen avyāpti dūṣhaṇ ātā hai?
samādhānaḥvichār hai vah to upayogake ādhīn hai; jahān̐ upayog lage usīkā vichār
hotā hai. tathā shraddhān hai so pratītirūp hai. isaliye anya gneyakā vichār hone par va
sonā ādi kriyā hone par tattvoṅkā vichār nahīn hai; tathāpi unakī pratīti banī rahatī hai,
naṣhṭa nahīn hotī; isaliye usake samyaktvakā sadbhāv hai.
jaisekisī rogī manuṣhyako aisī pratīti hai ki main manuṣhya hūn̐, tiryañchādi nahīn hūn̐, mujhe
is kāraṇase rog huā hai, ab kāraṇ miṭākar rogako ghaṭākar nirog honā. tathā vahī
manuṣhya anya vichārādirūp pravartatā hai, tab usako aisā vichār nahīn hotā, parantu shraddhān aisā

Page 311 of 350
PDF/HTML Page 339 of 378
single page version

-
nauvān̐ adhikār ][ 321
hī rahā karatā hai. usī prakār is ātmāko aisī pratīti hai ki ‘main ātmā hūn̐, pudgalādi
nahīn hūn̐, mere āsravase bandha huā hai, so ab, samvar karake, nirjarā karake, mokṣharūp honā.’
tathā vahī ātmā anya vichārādirūp pravartatā hai tab usake aisā vichār nahīn hotā, parantu
shraddhān aisā hī rahā karatā hai.
phi ra prashna hai ki aisā shraddhān rahatā hai to bandha honeke kāraṇommen kaise pravartatā hai?
uttaraḥ
jaise vahī manuṣhya kisī kāraṇake vash rog barḥane ke kāraṇommen bhī pravartatā hai,
vyāpārādik kārya va krodhādik kārya karatā hai, tathāpi us shraddhānakā usake nāsh nahīn hotā;
usī prakār vahī ātmā karma-uday nimittake vash bandha honeke kāraṇommen bhī pravartatā hai, viṣhay-
sevanādi kārya va krodhādi kārya karatā hai, tathāpi us shraddhānakā use nāsh nahīn hotā.
isakā visheṣh nirṇay āge kareṅge.
isaprakār sapta tattvakā vichār na hone par bhī shraddhānakā sadbhāv pāyā jātā hai,
isaliye vahān̐ avyāptipanā nahīn hai.
phi ra prashnaḥuchcha dashāmen jahān̐ nirvikalpa ātmānubhav hotā hai vahān̐ to sapta tattvādikake
vikalpakā bhī niṣhedh kiyā hai. so samyaktvake lakṣhaṇakā niṣhedh karanā kaise sambhav hai?
aur vahān̐ niṣhedh sambhav hai to avyāpti dūṣhaṇ āyā?
uttaraḥnichalī dashāmen sapta tattvoṅke vikalpommen upayog lagāyā, usase pratītiko dr̥urḥ
kiyā aur viṣhayādikase upayog chhuṛākar rāgādi ghaṭāye. tathā kārya siddha hone par kāraṇoṅkā
bhī niṣhedh karate hain; isaliye jahān̐ pratīti bhī dr̥urḥ huī aur rāgādik dūr hue, vahān̐ upayog
bhramānekā khed kisaliye karen? isaliye vahān̐ un vikalpoṅkā niṣhedh kiyā hai. tathā samyaktvakā
lakṣhaṇ to pratīti hī hai; so pratītikā to niṣhedh nahīn kiyā. yadi pratīti chhuṛāī ho to
is lakṣhaṇakā niṣhedh kiyā kahā jāye, so to hai nahī̃n. sāton tattvoṅkī pratīti vahān̐ bhī
banī rahatī hai, isaliye yahān̐ avyāptipanā nahīn hai.
phi ra prashna hai ki chhadmasthake to pratīti-apratīti kahanā sambhav hai, isaliye vahān̐ sapta
tattvoṅkī pratīti samyaktvakā lakṣhaṇ kahā so hamane mānā; parantu kevalīsiddha bhagavānake to
sarvakā jānapanā samānarūp hai, vahān̐ sapta tattvoṅkī pratīti kahanā sambhav nahīn hai aur unake
samyaktvaguṇ pāyā hī jātā hai, isaliye vahān̐ us lakṣhaṇakā avyāptipanā āyā?
samādhānaḥjaise chhadmasthake shrutagnānake anusār pratīti pāyī jātī hai, usī prakār
kevalīsiddhabhagavānake kevalagnānake anusār pratīti pāyī jātī hai. jo sapta tattvoṅkā svarūp
pahale ṭhīk kiyā thā, vahī kevalagnān dvārā jānā, vahān̐ pratītikā paramāvagārḥapanā huā; isīse

Page 312 of 350
PDF/HTML Page 340 of 378
single page version

-
322 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
paramāvagārḥ samyaktva kahā. jo pahale shraddhān kiyā thā, usako jhūṭh jānā hotā to vahān̐
apratīti hotī; so to jaisā sapta tattvoṅkā shraddhān chhadmasthake huā thā, vaisā hī kevalī
siddha bhagavānake pāyā jātā hai; isaliye gnānāvaraṇādikakī hīnatāadhikatā hone par bhī
tiryañchādik va kevalīsiddha bhagavānake samyaktvaguṇ samān hī kahā hai.
tathā pūrva-avasthāmen yah mānā thā ki samvarnirjarāse mokṣhakā upāy karanā. pashchāt
mukta avasthā hone par aisā mānane lage ki samvar-nirjarāse hamārā mokṣha huā. tathā pahale
gnānakī hīnatāse jīvādikake thoṛe visheṣh jāne the, pashchāt kevalagnān hone par unake sarva
visheṣh jāne; parantu mūlabhūt jīvādikake svarūpakā shraddhān jaisā chhadmasthake pāyā jātā hai vaisā
hī kevalīke pāyā jātā hai. tathā yadyapi kevalī
siddha bhagavān anya padārthoṅko bhī pratīti
sahit jānate hain, tathāpi ve padārtha prayojanabhūt nahīn hain; isaliye samyaktvaguṇamen sapta tattvoṅkā
hī shraddhān grahaṇ kiyā hai. kevalī
siddhabhagavān rāgādirūp nahīn pariṇamit hote, sansār-
avasthāko nahīn chāhate; so yah is shraddhānakā bal jānanā.
phi ra prashna hai ki samyagdarshanako to mokṣhamārga kahā thā, mokṣhamen isakā sadbhāv kaise
kahate hain?
uttaraḥ koī kāraṇ aisā bhī hotā hai jo kārya siddha hone par bhī naṣhṭa nahīn hotā.
jaisekisī vr̥ukṣhake kisī ek shākhāse anek shākhāyukta avasthā huī, usake hone par vah
ek shākhā naṣhṭa nahīn hotī; usī prakār kisī ātmāke samyaktvaguṇase anek guṇayukta mukta
avasthā huī, usake hone par samyaktvaguṇ naṣhṭa nahīn hotā. is prakār kevalī
siddhabhagavānake
bhī tattvārthashraddhānalakṣhaṇ samyaktva hī pāyā jātā hai, isaliye vahān̐ avyāptipanā nahīn hai.
phi ra prashnaḥmithyādr̥uṣhṭike bhī tattvashraddhān hotā haiaisā shāstramen nirūpaṇ hai.
pravachanasāramen ātmagnānashūnya tattvashraddhān akāryakārī kahā hai; isaliye samyaktvakā lakṣhaṇ
tattvārthashraddhān kahane par usamen ativyāpti dūṣhaṇ lagatā hai?
samādhānaḥmithyādr̥uṣhṭike jo tattvashraddhān kahā hai, vah nāmanikṣhepase kahā haijisamen
tattvārthashraddhānakā guṇ nahīn aur vyavahāramen jisakā nām tattvashraddhān kahā jāye vah mithyādr̥uṣhṭike
hotā hai; athavā āgamadravyanikṣhepase hotā hai
tattvārthashraddhānake pratipādak shāstroṅkā abhyās
karatā hai, unakā svarūp nishchay karanemen upayog nahīn lagātā haiaisā jānanā. tathā yahān̐
samyaktvakā lakṣhaṇ tattvārthashraddhān kahā hai, so bhāvanikṣhepase kahā hai. aisā guṇasahit sachchā
tattvārthashraddhān mithyādr̥uṣhṭike kadāchit nahīn hotā. tathā ātmagnānashūnya tattvārthashraddhān kahā hai
vahān̐ bhī vahī artha jānanā. jisake sachche jīv-ajīvādikā shraddhān ho usake ātmagnān kaise