Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Dusara Adhyay.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 19

 

Page -7 of 350
PDF/HTML Page 21 of 378
single page version

-
āchāryaupādhyāysādhukā sāmānya svarūp
ab, āchāryaupādhyāysādhuke svarūpakā avalokan karate hainḥ
jo virāgī hokar, samasta parigrahakā tyāg karake, shuddhopayogarūp munidharma aṅgīkār
karakeantaraṅgamen to us shuddhopayog dvārā apaneko āparūp anubhav karate hain, paradravyamen
ahambuddhi dhāraṇ nahīn karate, tathā apane gnānādik svabhāvako hī apanā mānate hain, parabhāvommen
mamatva nahīn karate, tathā jo paradravya va unake svabhāv gnānamen pratibhāṣhit hote hain unhen jānate
to hain, parantu iṣhṭa-aniṣhṭa mānakar unamen rāg-dveṣh nahīn karate; sharīrakī anek avasthāen̐ hotī
hain, bāhya nānā nimitta banate hain, parantu vahān̐ kuchh bhī sukh-duḥkh nahīn mānate; tathā apane
yogya bāhya kriyā jaise banatī hain vaise banatī hain, khīñchakar unako nahīn karate; tathā apane
upayogako bahut nahīn bhramāte hain, udāsīn hokar nishchalavr̥uttiko dhāraṇ karate hain; tathā kadāchit
mandarāgake udayase shubhopayog bhī hotā hai
usase jo shuddhopayogake bāhya sādhan hain unamen
anurāg karate hain, parantu us rāgabhāvako hey jānakar dūr karanā chāhate hain; tathā tīvra kaṣhāyake
udayakā abhāv honese hinsādirūp ashubhopayog pariṇatikā to astitva hī nahīn rahā hai; tathā
aisī antaraṅg (avasthā) hone par bāhya digambar saumyamudrādhārī hue hain, sharīrakā sam̐vāranā ādi
vikriyāonse rahit hue hain, vanakhaṇḍādimen vās karate hain, aṭṭhāīs mūlaguṇoṅkā akhaṇḍit pālan
karate hain; bāīs parīṣhahoṅko sahan karate hain, bārah prakārake tapoṅko ādarate hain, kadāchit
dhyānamudrā dhāraṇ karake pratimāvat nishchal hote hain, kadāchit adhyayanādik bāhya dharmakriyāommen
pravartate hain, kadāchit munidharmake sahakārī sharīrakī sthitike hetu yogya āhār-vihārādi kriyāommen
sāvadhān hote haĩn.
aise jain muni hain un sabakī aisī hī avasthā hotī hai.
āchāryakā svarūp
unamen jo samyagdarshan-samyaggnān-samyakchāritrakī adhikatāse pradhān pad prāpta karake saṅghamen
nāyak hue hain; tathā jo mukhyarūpase to nirvikalpa svarūpācharaṇamen hī magna hai aur jo kadāchit
dharmake lobhī anya jīv-yāchak unako dekhakar rāg anshake udayase karuṇābuddhi ho to unako
dharmopadesh dete hain, jo dīkṣhāgrāhak hain unako dīkṣhā dete hain, jo apane doṣhoṅko pragaṭ karate
hain, unako prāyashchitta vidhise shuddha karate haĩn.
aise ācharaṇ acharānevāle āchārya unako hamārā namaskār ho.
pahalā adhikār ][ 3

Page -6 of 350
PDF/HTML Page 22 of 378
single page version

-
upādhyāyakā svarūp
tathā jo bahut jain-shāstroṅke gnātā hokar saṅghamen paṭhan-pāṭhanake adhikārī hue hain; tathā
jo samasta shāstroṅkā prayojanabhūt artha jān ekāgra ho apane svarūpako dhyāte hain, aur yadi
kadāchit kaṣhāy anshake udayase vahān̐ upayog sthir na rahe to un shāstroṅko svayam parḥate hain
tathā anya dharmabuddhiyoṅko parḥāte haĩn.
aise samīpavartī bhavyoṅko adhyayan karānevāle upādhyāy, unako hamārā namaskār ho.
sādhukā svarūp
punashcha, in do padavī dhārakoṅke binā anya samasta jo munipadake dhārak hain tathā jo
ātmasvabhāvako sādhate hain; jaise apanā upayog paradravyamen iṣhṭa-aniṣhṭapanā mānakar phan̐se nahīn va
bhāge nahīn vaise upayogako sadhāte hain aur bāhyamen unake sādhanabhūt tapashcharaṇādi kriyāommen pravartate
hain tathā kadāchit bhakti
vandanādi kāryommen pravartate haĩn.
aise ātmasvabhāvake sādhak sādhu hain, unako hamārā namaskār ho.
pūjyatvakā kāraṇ
is prakār in arahantādikā svarūp hai so vītarāg-vignānamay hai. usahīke dvārā
arahantādik stutiyogya mahān hue haĩn. kyoṅki jīvatattvakī apekṣhā to sarva hī jīv samān
hain, parantu rāgādi vikāronse va gnānakī hīnatāse to jīv nindāyogya hote hain aur rāgādikakī
hīnatāse va gnānakī visheṣhatāse stutiyogya hote hain; so arahant-siddhoṅke to sampūrṇa rāgādikī
hīnatā aur gnānakī visheṣhatā honese sampūrṇa vītarāg-vignānabhāv sambhav hai aur āchārya,
upādhyāy tathā sādhuoṅko ekadesh rāgādikakī hīnatā aur gnānakī visheṣhatā honese ekadesh
vītarāg-vignān sambhav hai.
isaliye un arahantādikako stutiyogya mahān jānanā.
̣
punashcha, ye jo arahantādik pad hain unamen aisā jānanā ki
mukhyarūpase to tīrthaṅkarakā
aur gauṇarūpase sarvakevalīkā prākr̥it bhāṣhāmen arahant tathā sanskr̥itamen arhat aisā nām jānanā.
tathā chaudahaven guṇasthānake anantar samayase lekar siddha nām jānanā. punashcha, jinako āchāryapad
huā ho ve saṅghamen rahen athavā ekākī ātmadhyān karen athavā ekāvihārī hon athavā āchāryommen
bhī pradhānatāko prāpta karake gaṇadharapadavīke dhārak hon
un sabakā nām āchārya kahate haĩn.
punashcha, paṭhan-pāṭhan to anya muni bhī karate hain, parantu jinako āchāryon dvārā diyā gayā
4 ] [ mokṣhamārgaprakāshak

Page -5 of 350
PDF/HTML Page 23 of 378
single page version

-
upādhyāyapad prāpta huā ho ve ātmadhyānādi kārya karate hue bhī upādhyāy hī nām pāte
haĩn. tathā jo padavīdhārak nahīn hain ve sarva muni sādhusañgnāke dhārak jānanā.
yahān̐ aisā niyam nahīn hai kipañchāchāronse āchāryapad hotā hai, paṭhan-pāṭhanase
upādhyāyapad hotā hai, mūlaguṇoṅke sādhanase sādhupad hotā hai; kyoṅki ye kriyāen̐ to sarva muniyoṅke
sādhāraṇ hain, parantu shabdanayase unakā akṣharārtha vaise kiyā jātā hai. samabhirūrḥanayase padavīkī
apekṣhā hī āchāryādik nām jānanā. jisaprakār shabdanayase jo gaman kare use gāy kahate
hain, so gaman to manuṣhyādik bhī karate hain; parantu samabhirūrḥanayase paryāy-apekṣhā nām hai. usahī
prakār yahān̐ samajhanā.
yahān̐ siddhonse pahale arahantoṅko namaskār kiyā so kyā kāraṇ ? aisā sandeh utpanna
hotā hai. usakā samādhān yah haiḥnamaskār karate hain so apanā prayojan sadhanekī apekṣhāse
karate hain; so arahantonse upadeshādikakā prayojan visheṣh siddha hotā hai, isaliye pahale namaskār
kiyā hai.
isaprakār arahantādikakā svarūp chintavan kiyā, kyoṅki svarūp chintavan karanese visheṣh
kāryasiddhi hotī hai. punashcha, in arahantādikako pañchaparameṣhṭī kahate hain; kyoṅki jo sarvotkr̥uṣhṭa
iṣhṭa ho usakā nām parameṣhṭa hai. pañch jo parameṣhṭa unakā samāhār-samudāy usakā nām pañchaparameṣhṭī
jānanā.
punashchar̥uṣhabh, ajit, sambhav, abhinandan, sumati, padmaprabh, supārshva, chandraprabh,
puṣhpadanta, shītal, shreyāns, vāsupūjya, vimal, anant, dharma, shānti, kunthu, ar, malli, munisuvrat,
nami, nemi, pārshva, varddhamān nāmake dhārak chaubīs tīrthaṅkar is bharatakṣhetramen vartamān dharmatīrthake
nāyak hue hain; garbha, janma, tap, gnān, nirvāṇ kalyāṇakommen indrādikon dvārā visheṣh pūjya hokar
ab siddhālayamen virājamān hain; unhen hamārā namaskār ho.
punashchasīmandhar, yugamandhar, bāhu, subāhu, sañjātak, svayamprabh, vr̥uṣhabhānan, anantavīrya,
sūraprabh, vishālakīrti, vajradhar, chandrānan, chandrabāhu, bhujaṅgam, īshvar, nemiprabh, vīrasen, mahābhadra,
devayash, ajitavīrya nāmake dhārak bīs tīrthaṅkar pañchameru sambandhī videh kṣhetrommen vartamānamen
kevalagnān sahit virājamān hain; unhen hamārā namaskār ho.
yadyapi parameṣhṭīpadamen inakā garbhitapanā hai tathāpi vidyamānakālamen inakī visheṣhatā jānakar
alag namaskār kiyā hai.
punashcha, trilokamen jo akr̥utrim jinabimba virājamān hain, madhyalokamen vidhipūrvak kr̥utrim
pahalā adhikār ][ 5

Page -4 of 350
PDF/HTML Page 24 of 378
single page version

-
jinabimba virājamān hain; jinake darshanādikase ek dharmopadeshake binā anya apane hitakī siddhi
jaise tīrthaṅkar
kevalīke darshanādikase hotī hai vaise hī hotī hai; un jinabimboṅko hamārā namaskār
ho.
punashcha, kevalīkī divyadhvani dvārā diye gaye upadeshake anusār gaṇadhar dvārā rache gaye
aṅg-prakīrṇak, unake anusār anya āchāryādikon dvārā rache gaye granthādikaise ye sab
jinavachan hain; syādvād chihna dvārā pahichānane yogya hain, nyāyamārgase aviruddha hain isaliye prāmāṇik
hain; jīvako tattvagnānakā kāraṇ hain, isaliye upakārī hain; unhen hamārā namaskār ho.
punashchachaityālay, āryikā, utkr̥uṣhṭa shrāvak ādi dravya; tīrthakṣhetrādi kṣhetra; kalyāṇakāl
ādi kāl tathā ratnatray ādi bhāv; jo mere namaskār karane yogya hain, unhen namaskār karatā
hūn̐, tathā jo kiñchit vinay karane yogya hain, unakī yathāyogya vinay karatā hū̃n.
is prakār apane iṣhṭoṅkā sanmān karake maṅgal kiyā hai.
ab, ve arahantādik iṣhṭa kaise hain so vichār karate hainḥ
jisake dvārā sukh utpanna
ho tathā duḥkhakā vināsh ho us kāryakā nām prayojan hai; aur jisake dvārā us prayojanakī
siddhi ho vahī apanā iṣhṭa hai. so hamāre is avasaramen vītarāg-visheṣhagnānakā honā vahī prayojan
hai, kyoṅki usake dvārā nirākul sachche sukhakī prāpti hotī hai aur sarva ākulatārūp duḥkhakā
nāsh hotā hai.
arahantādikase prayojanasiddhi
punashcha, is prayojanakī siddhi arahantādik dvārā hotī hai. kis prakār ? so vichārate
hainḥ
ātmāke pariṇām tīn prakārake hainsaṅklesh, vishuddha aur shuddha. vahān̐ tīvra kaṣhāyarūp
saṅklesh hain, mand kaṣhāyarūp vishuddha hain, tathā kaṣhāyarahit shuddha haĩn. vahān̐ vītarāg-visheṣhagnānarūp
apane svabhāvake ghātak jo gnānāvaraṇādi ghātiyā karma hain; unakā saṅklesh pariṇāmon dvārā to
tīvra bandha hotā hai, aur vishuddha pariṇāmon dvārā mand bandh hotā hai, tathā vishuddha pariṇām
prabal hon to pūrvakālamen jo tīvra bandh huā thā usako bhī mand karatā hai. shuddha pariṇāmon
dvārā bandh nahīn hotā, keval unakī nirjarā hī hotī hai. arahantādike prati stavanādirūp jo
bhāv hote hain, ve kaṣhāyoṅkī mandatā sahit hī hote hain, isaliye ve vishuddha pariṇām haĩn. punashcha,
samasta kaṣhāy miṭānekā sādhan hain, isaliye shuddha pariṇāmakā kāraṇ hain; so aise pariṇāmonse
6 ] [ mokṣhamārgaprakāshak

Page -3 of 350
PDF/HTML Page 25 of 378
single page version

-
apane ghātak ghātikarmakī hīnatā honese sahaj hī vītarāg-visheṣhagnān pragaṭ hotā hai. jitane
anshommen vah hīn ho utane anshommen yah pragaṭ hotā hai.
is prakār arahantādik dvārā apanā
prayojan siddha hotā hai.
athavā arahantādike ākārakā avalokan karanā yā svarūp vichār karanā yā vachan
sunanā yā nikaṭavartī honā yā unake anusār pravartan karanāityādi kārya tatkāl hī
nimittabhūt hokar rāgādikako hīn karate hain, jīv-ajīvādike visheṣh gnānako utpanna karate
haĩn.
isaliye aise bhī arahantādik dvārā vītarāg-visheṣhagnānarūp prayojanakī siddhi hotī hai.
yahān̐ koī kahe ki inake dvārā aise prayojanakī to siddhi is prakār hotī hai, parantu
jisase indriyajanit sukh utpanna ho tathā duḥkhakā vināsh hoaise bhī prayojanakī siddhi
inake dvārā hotī hai yā nahīn ? usakā samādhānaḥ
jo arahantādike prati stavanādirūp vishuddha pariṇām hote hain unase aghātiyā karmoṅkī
sātā ādi puṇyaprakr̥itiyoṅkā bandha hotā hai; aur yadi ve pariṇām tīvra hon to pūrvakālamen
jo asātā ādi pāpaprakr̥itiyoṅkā bandha huā thā unhen bhī manda karatā hai athavā naṣhṭa karake
puṇyaprakr̥itirūp pariṇamit karatā hai; aur us puṇyakā uday hone par svayamev indriyasukhakī
kāraṇabhūt sāmagrī prāpta hotī hai tathā pāpakā uday dūr hone par svayamev duḥkhakī kāraṇabhūt
sāmagrī dūr ho jātī hai.
is prakār is prayojanakī bhī siddhi unake dvārā hotī hai.
athavā jinashāsanake bhakta devādik hain ve us bhakta puruṣhako anek indriyasukhakī kāraṇabhūt
sāmagriyoṅkā sanyog karāte hain aur duḥkhakī kāraṇabhūt sāmagriyoṅko dūr karate haĩn.
is
prakār bhī is prayojanakī siddhi un arahantādik dvārā hotī hai. parantu is prayojanase kuchh
bhī apanā hit nahīn hotā;
kyoṅki yah ātmā kaṣhāyabhāvonse bāhya sāmagriyommen iṣhṭa
aniṣhṭapanā
mānakar svayam hī sukhduḥkhakī kalpanā karatā hai. kaṣhāyake binā bāhya sāmagrī kuchh sukh
duḥkhakī dātā nahīn hai. tathā kaṣhāy hai so sarva ākulatāmay hai, isaliye indriyajanit sukhakī
ichchhā karanā aur duḥkhase ḍaranā yah bhram hai.
punashcha, is prayojanake hetu arahantādikakī bhakti karanese bhī tīvra kaṣhāy honeke kāraṇ
pāpabandh hī hotā hai, isaliye apaneko is prayojanakā arthī honā yogya nahīn hai.
arahantādikakī bhakti karanese aise prayojan to svayamev hī siddha hote haĩn.
isaprakār arahantādik param iṣhṭa mānane yogya haĩn.
pahalā adhikār ][ 7

Page -2 of 350
PDF/HTML Page 26 of 378
single page version

-
8 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā ve arahantādik hī param maṅgal haĩn. unamen bhaktibhāv honese param maṅgal hotā
hai. ‘maṅg’ arthāt sukh, use ‘lāti’ arthāt detā hai; athavā ‘man’ arthāt pāp, use ‘gālayati’
arthāt gāle, dūr kare usakā nām maṅgal hai. is prakār unake dvārā pūrvokta prakārase donon
kāryoṅkī siddhi hotī hai, isaliye unake param maṅgalapanā sambhav hai.
maṅgalācharaṇ karanekā kāraṇ
yahān̐ koī pūchhe kipratham granthake ādimen maṅgal hī kiyā so kyā kāraṇ hai ? usakā
uttaraḥsukhase granthakī samāpti ho, pāpake kāraṇ koī vighna na ho, isaliye yahān̐ pratham maṅgal
kiyā hai.
yahān̐ tarkajo anyamatī isaprakār maṅgal nahīn karate hain unake bhī granthakī samāpti
tathā vighnakā na honā dekhate hain vahān̐ kyā hetu hai ? usakā samādhānaḥanyamatī jo grantha
karate hain usamen mohake tīvra udayase mithyātvakaṣhāyabhāvoṅkā poṣhaṇ karanevāle viparīt arthoṅko
dharate (rakhate) hain, isaliye usakī nirvighna samāpti to aise maṅgal kiye binā hī ho. yadi
aise maṅgalonse moh mand ho jāye to vaisā viparīt kārya kaise bane ? tathā ham bhī grantha karate
hain usamen mohakī mandatāke kāraṇ vītarāg tattvagnānakā poṣhaṇ karanevāle arthoṅko dhareṅge (rakheṅge);
usakī nirvighna samāpti aise maṅgal karanese hī ho. yadi aise maṅgal na karen to mohakī tīvratā
rahe, tab aisā uttam kārya kaise bane ?
punashcha, vah kahatā hai kiaise to māneṅge; parantu koī aisā maṅgal nahīn karatā usake
bhī sukh dikhāī detā hai, pāpakā uday nahīn dikhāī detā aur koī aisā maṅgal karatā hai
usake bhī sukh nahīn dikhāī detā, pāpakā uday dikhāī detā hai
isaliye pūrvokta maṅgalapanā
kaise bane ? usase kahate hainḥ
jīvoṅke saṅkleshvishuddha pariṇām anek jātike haĩn. unake dvārā anek kālommen pahale
ban̐dhe hue karma ek kālamen uday āte haĩn. isaliye jis prakār pūrvamen bahut dhanakā sañchay
ho usake binā kamāe bhī dhan dikhāī detā hai aur r̥uṇ dikhāī nahīn detā, tathā jisake
pūrvamen r̥uṇ bahut ho usake dhan kamāne par bhī r̥uṇ dikhāī detā hai dhan dikhāī nahīn detā;
parantu vichār karanese kamānā to dhanahīkā kāraṇ hai, r̥uṇakā kāraṇ nahīn hai. usī prakār
jisake pūrvamen bahut puṇya bandh huā ho usake yahān̐ aisā maṅgal kiye binā bhī sukh dikhāī
detā hai, pāpakā uday dikhāī nahīn detā. aur jisake pūrvamen bahut pāpabandh huā ho usake
yahān̐ aisā maṅgal karane par bhī sukh dikhāī nahīn detā, pāpakā uday dikhāī detā hai; parantu

Page -1 of 350
PDF/HTML Page 27 of 378
single page version

-
pahalā adhikār ][ 9
vichār karanese aisā maṅgal to sukhahīkā kāraṇ hai, pāp udayakā kāraṇ nahīn hai.is prakār
pūrvokta maṅgalakā maṅgalapanā banatā hai.
punashcha, vah kahatā hai kiyah bhī mānā; parantu jinashāsanake bhakta devādik hain, unhonne
us maṅgal karanevālekī sahāyatā nahīn kī aur maṅgal na karanevāleko daṇḍa nahīn diyā so
kyā kāraṇ ? usakā samādhānaḥ
jīvoṅko sukh-duḥkh honekā prabal kāraṇ apanā karmakā uday
hai, usahīke anusār bāhya nimitta banate hain, isaliye jisake pāpakā uday ho usako sahāyakā
nimitta nahīn banatā aur jisake puṇyakā uday ho usako daṇḍakā nimitta nahīn banatā.
yah nimitta kaise nahīn banatā so kahate hainḥ jo devādik hain ve kṣhayopashamagnānase
sabako yugapat nahīn jān sakate. isaliye maṅgal karanevāle aur nahīn karanevālekā jānapanā
kisī devādikako kisī kālamen hotā hai. isaliye yadi unakā jānapanā na ho to kaise sahāy
karen athavā daṇḍa den ? aur jānapanā ho, tab svayaṅko jo atimandakaṣhāy ho to sahāy karaneke
yā daṇḍa deneke pariṇām hī nahīn hote, tathā tīvrakaṣhāy ho to dharmānurāg nahīn ho sakatā,
tathā madhyamakaṣhāyarūp vah kārya karaneke pariṇām hue aur apanī shakti na ho to kyā karen ?
is prakār sahāy karanekā yā daṇḍa denekā nimitta nahīn banatā.
yadi apanī shakti ho aur apaneko dharmānurāgarūp madhyamakaṣhāyakā uday honese vaise
hī pariṇām hon, tathā us samay anya jīvakā dharma-adharmarūp karttavya jānen, tab koī devādik
kisī dharmātmākī sahāy karate hain athavā kisī adharmīko daṇḍa dete haĩn.
is prakār kārya
honekā kuchh niyam to hai nahīnaise samādhān kiyā.
yahān̐ itanā jānanā ki sukh honekī, duḥkh na honekī, sahāy karānekī, duḥkh dilānekī
jo ichchhā hai so kaṣhāyamay hai; tatkāl tathā āgāmī kālamen duḥkhadāyak hai. isaliye aisī
ichchhāko chhoṛakar hamane to ek vītarāg-visheṣhagnān hone ke arthī hokar arahantādikako
namaskārādirūp maṅgal kiyā hai.
granthakī prāmāṇikatā aur āgam-paramparā
is prakār maṅgalācharaṇ karake ab sārthak ‘‘mokṣhamārgaprakāshak’’ nāmake granthakā udyot
karate haĩn. vahān̐, ‘yah grantha pramāṇ hai’ aisī pratīti karāneke hetu pūrva anusārakā svarūp
nirūpaṇ karate hainḥ
akārādi akṣhar hain ve anādi-nidhan hain, kisīke kiye hue nahīn haĩn. inakā ākār

Page 0 of 350
PDF/HTML Page 28 of 378
single page version

-
10 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
likhanā to apanī ichchhāke anusār anek prakār hai, parantu jo akṣhar bolanemen āte hain ve
to sarvatra sarvadā aise pravartate haĩn. isīliye kahā hai ki
‘siddho varṇasamāmnāyaḥ.’ isakā
artha yah kijo akṣharoṅkā sampradāy hai, so svayansiddha hai, tathā un akṣharonse utpanna satyārthake
prakāshak pad unake samūhakā nām shrut hai, so bhī anādi-nidhan hai. jaise ‘jīv’ aisā anādi-
nidhan pad hai so jīvako batalānevālā hai. is prakār apane-apane satya arthake prakāshak
anek pad unakā jo samudāy so shrut jānanā. punashcha, jis prakār motī to svayansiddha
hain, unamense koī thoṛe motiyoṅko, koī bahut motiyoṅko, koī kisī prakār, koī kisī prakār
gūn̐thakar gahanā banāte hain; usī prakār pad to svayansiddha hain, unamense koī thoṛe padoṅko, koī
bahut padoṅko, koī kisī prakār, koī kisī prakār gūn̐thakar granth banāte haĩn. yahān̐ main bhī
un satyārthapadoṅko merī buddhi anusār gūn̐thakar granth banātā hūn̐; merī matise kalpit jhūṭhe arthake
sūchak pad isamen nahīn gūn̐thatā hū̃n. isaliye yah granth pramāṇ jānanā.
prashna :un padoṅkī paramparā is granthaparyanta kis prakār pravartamān hai ?
samādhān :anādise tīrthaṅkar kevalī hote āye hain, unako sarvakā gnān hotā hai;
isaliye un padoṅkā tathā unake arthoṅkā bhī gnān hotā hai. punashcha, un tīrthaṅkar kevaliyoṅkā
divyadhvani dvārā aisā upadesh hotā hai jisase anya jīvoṅko padoṅkā evan arthoṅkā gnān hotā
hai; usake anusār gaṇadharadev aṅgaprakīrṇarūp grantha gūn̐thate hain tathā unake anusār anya-anya
āchāryādik nānāprakār granthādikakī rachanā karate haĩn. unakā koī abhyās karate hain, koī
unako kahate hain, koī sunate haĩn.
isaprakār paramparāmārga chalā ātā hai.
ab, is bharatakṣhetramen vartamān avasarpiṇī kāl hai. usamen chaubīs tīrthaṅkar hue, jinamen
shrī varddhamān nāmak antim tīrthaṅkaradev hue. unhonne kevalagnān virājamān hokar jīvoṅko
divyadhvani dvārā upadesh diyā. usako sunanekā nimitta pākar gautam nāmak gaṇadharane agamya
arthoṅko bhī jānakar dharmānurāgavash aṅgaprakīrṇakoṅkī rachanā kī. phi ra varddhamānasvāmī to mukta
hue. vahān̐ pīchhe is pañchamakālamen tīn kevalī hue.
(1) gautam, (2) sudharmāchārya aur
(3) jambūsvāmī. tatpashchāt kāladoṣhase kevalagnānī honekā to abhāv huā, parantu kuchh kāl
tak dvādashāṅgake pāṭhī shrutakevalī rahe aur phi ra unakā bhī abhāv huā. phi ra kuchh kāl
tak thoṛe aṅgoṅke pāṭhī rahe, pīchhe unakā bhī abhāv huā. tab āchāryādikon dvārā unake
anusār banāe gae grantha tathā anusārī granthoṅke anusār banāe gaye grantha unakī hī pravr̥utti
rahī. unamen bhī kāladoṣhase duṣhṭon dvārā kitane hī granthoṅkī vyuchchhatti huī tathā mahān granthoṅkā
abhyāsādi na honese vyuchchhatti huī. tathā kitane hī mahān grantha pāye jāte hain, unakā buddhikī

Page 1 of 350
PDF/HTML Page 29 of 378
single page version

-
pahalā adhikār ][ 11
mandatāke kāraṇ abhyās hotā nahī̃n. jaise kidakṣhiṇamen gommaṭasvāmīke nikaṭ mūṛabidrī nagaramen
dhaval, mahādhaval, jayadhaval pāye jāte hain; parantu darshanamātra hī haĩn. tathā kitane hī grantha
apanī buddhi dvārā abhyās karane yogya pāye jāte hain, unamen bhī kuchh granthoṅkā hī
abhyās banatā hai. aise is nikr̥uṣhṭa kālamen utkr̥uṣhṭa jainamatakā ghaṭanā to huā, parantu
is paramparā dvārā ab bhī jain-shāstrommen satya arthakā prakāshan karanevāle padoṅkā sadbhāv
pravartamān hai.
apanī bāt
hamane is kālamen yahān̐ ab manuṣhyaparyāy prāpta kī. isamen hamāre pūrvasanskārase va bhale
honahārase jainashāstroṅke abhyās karanekā udyam huā jisase vyākaraṇ, nyāy, gaṇit ādi
upayogī granthoṅkā kiñchit abhyās karake ṭīkāsahit samayasār, pañchāstikāy, pravachanasār,
niyamasār, gommaṭasār, labdhisār, trilokasār, tattvārthasūtra ityādi shāstra aur kṣhapaṇāsār,
puruṣhārthasiddhayupāy, aṣhṭapāhuṛ, ātmānushāsan ādi shāstra aur shrāvak
munike āchārake prarūpak
anek shāstra aur suṣhṭhukathāsahit purāṇādi shāstraityādi anek shāstra hain, unamen hamāre buddhi
anusār abhyās vartatā hai; hamen bhī kiñchit satyārtha padoṅkā gnān huā hai.
punashcha, is nikr̥uṣhṭa samayamen ham jaise mandabuddhiyonse bhī hīn buddhike dhanī bahut jan
dikhāī dete haĩn. unhen un padoṅkā arthagnān ho, is hetu dharmānurāgavash deshabhāṣhāmay granth rachanekī
hamen ichchhā huī hai, isaliye ham yah grantha banā rahe haĩn. isamen bhī arthasahit unhīn padoṅkā
prakāshan hotā hai. itanā to visheṣh hai ki
jis prakār prākr̥itsanskr̥it shāstrommen prākr̥it
sanskr̥it pad likhe jāte hain, usī prakār yahān̐ apabhranshasahit athavā yathārthatāsahit deshabhāṣhārūp
pad likhate hain; parantu arthamen vyabhichār kuchh nahīn hai.
is prakār is granthaparyanta un satyārthapadoṅkī paramparā pravartatī hai.
asatyapad rachanā pratiṣhedh
yahān̐ koī pūchhatā hai kiparamparā to hamane is prakār jānī; parantu is paramparāmen
satyārtha padoṅkī hī rachanā hotī āī, asatyārtha pad nahīn mile,aisī pratīti hamen kaise ho?
usakā samādhānaḥasatyārtha padoṅkī rachanā ati tīvrakaṣhāy hue binā nahīn banatī; kyoṅki
jis asatya rachanāse paramparā anek jīvoṅkā mahā burā ho aur svayaṅko aisī mahāhinsāke
phalarūp narak
nigodamen gaman karanā paṛeaisā mahāviparīt kārya to krodh, mān, māyā, lobh
atyanta tīvra hone par hī hotā hai; jainadharmamen to aisā kaṣhāyavān hotā nahīn hai.

Page 2 of 350
PDF/HTML Page 30 of 378
single page version

-
12 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
pratham mūl upadeshadātā to tīrthaṅkar kevalī, so to sarvathā mohake nāshase sarvakaṣhāyonse
rahit hī haĩn. phi ra granthakarttā gaṇadhar tathā āchārya, ve mohake mand udayase sarva bāhyābhyantar
parigrahako tyāgakar mahāmandakaṣhāyī hue hain; unake us mandakaṣhāyake kāraṇ kiñchit shubhopayog
hī kī pravr̥utti pāī jātī hai aur kuchh prayojan hī nahīn hai. tathā shraddhānī gr̥uhastha bhī koī
grantha banāte hain ve bhī tīvrakaṣhāyī nahīn hote. yadi unake tīvrakaṣhāy ho to sarva kaṣhāyoṅkā
jis-tis prakārase nāsh karanevālā jo jinadharma usamen ruchi kaise hotī ? athavā jo koī
mohake udayase anya kāryon dvārā kaṣhāy poṣhaṇ karatā hai to karo; parantu jin-āgnā bhaṅg
karake apanī kaṣhāyakā poṣhaṇ kare to jainīpanā nahīn rahatā.
is prakār jinadharmamen aisā tīvrakaṣhāyī koī nahīn hotā jo asatya padoṅkī rachanā karake
parakā aur apanā paryāy-paryāyamen burā kare.
prashnaḥyadi koī jainābhās tīvrakaṣhāyī hokar asatyārtha padoṅko jain-shāstrommen milāye
aur phi ra usakī paramparā chalatī rahe to kyā kiyā jāy ?
samādhānaḥjaise koī sachche motiyoṅke gahanemen jhūṭhe motī milā de, parantu jhalak nahīn
milatī; isaliye parīkṣhā karake pārakhī ṭhagātā bhī nahīn hai, koī bholā ho vahī motīke nāmase
ṭhagā jātā hai; tathā usakī paramparā bhī nahīn chalatī, shīghra hī koī jhūṭhe motiyoṅkā niṣhedh
karatā hai. usī prakār koī satyārtha padoṅke samūharūp jainashāstramen asatyārtha pad milāye; parantu
jainashāstroṅke padommen to kaṣhāy miṭānekā tathā laukik kārya ghaṭānekā prayojan hai, aur us
pāpīne jo asatyārtha pad milāye hain, unamen kaṣhāyakā poṣhaṇ karanekā tathā laukik-kārya sādhanekā
prayojan hai, is prakār prayojan nahīn milatā; isaliye parīkṣhā karake gnānī ṭhagātā bhī nahīn,
koī mūrkha ho vahī jainashāstrake nāmase ṭhagā jātā hai, tathā usakī paramparā bhī nahīn chalatī,
shīghra hī koī un asatyārtha padoṅkā niṣhedh karatā hai.
dūsarī bāt yah hai kiaise tīvrakaṣhāyī jainābhās yahān̐ is nikr̥uṣhṭa kālamen hī hote
hain; utkr̥uṣhṭa kṣhetrakāl bahut hain, unamen to aise hote nahī̃n. isaliye jainashāstrommen asatyārtha
padoṅkī paramparā nahīn chalatī.aisā nishchay karanā.
punashcha, vah kahe kikaṣhāyonse to asatyārtha pad na milāye, parantu grantha karanevāloṅko
kṣhayopasham gnān hai, isaliye koī anyathā artha bhāsit ho usase asatyārtha pad milāye, usakī
to paramparā chale ?
samādhānaḥmūl granthakarttā to gaṇadharadev hain, ve svayam chār gnānake dhārak hain aur

Page 3 of 350
PDF/HTML Page 31 of 378
single page version

-
pahalā adhikār ][ 13
sākṣhāt kevalīkā divyadhvani-upadesh sunate hain, usake atishayase satyārtha hī bhāsit hotā hai
aur usahīke anusār grantha banāte hain; isaliye un granthommen to asatyārtha pad kaise gūn̐the jāyen ?
tathā jo anya āchāryādik grantha banāte hain, ve bhī yathāyogya samyaggnānake dhārak hain aur
ve mūl granthoṅkī paramparāse grantha banāte haĩn. dūsarī bāt yah hai ki
jin padoṅkā svayaṅko
gnān na ho unakī to ve rachanā karate nahīn, aur jin padoṅkā gnān ho unhen samyaggnān-
pramāṇase ṭhīk gūn̐thate haĩn. isaliye pratham to aisī sāvadhānīmen asatyārtha pad gūn̐the jāte nahīn,
aur kadāchit svayaṅko pūrva granthoṅke padoṅkā artha anyathā hī bhāsit ho tathā apanī pramāṇatāmen
bhī usī prakār ā jāye to usakā kuchh sārā (vash) nahīn hai; parantu aisā kisīko hī
bhāsit hotā hai sab hī ko to nahīn, isaliye jinhen satyārtha bhāsit huā ho ve usakā
niṣhedh karake paramparā nahīn chalate dete.
punashcha, itanā jānanā kijinako anyathā jānanese jīvakā burā ho aise dev-guru-
dharmādik tathā jīv-ajīvādik tattvoṅko to shraddhānī jainī anyathā jānate hī nahīn; inakā
to jainashāstrommen prasiddha kathan hai. aur jinako bhramase anyathā jānane par bhī jin-āgnā
mānanese jīvakā burā na ho, aise koī sūkṣhma artha hain; unamense kisīko koī anyathā pramāṇatāmen
lāye to bhī usakā visheṣh doṣh nahīn hai.
vahī gommaṭasāramen kahā haiḥ
sammāiṭṭhī jīvo uvaiṭṭhan pavayaṇan tu saddahadi.
saddahadi asabbhāvan ajāṇamāṇo guruṇiyogā.. (gāthā 27 jīvakāṇḍa)
arthaḥsamyagdr̥uṣhṭi jīv upadeshit satya vachanakā shraddhān karatā hai aur ajānamān guruke
niyogase asatyakā bhī shraddhān karatā haiaisā kahā hai.
punashcha, hamen bhī visheṣh gnān nahīn hai aur jin-āgnā bhaṅg karanekā bahut bhay hai,
parantu isī vichārake balase grantha karanekā sāhas karate haĩn. isaliye is granthamen jaisā pūrva
granthommen varṇan hai vaisā hī varṇan kareṅge. athavā kahīn pūrva granthommen sāmānya gūḍh varṇan thā,
usakā visheṣh pragaṭ karake varṇan yahān̐ kareṅge. so isaprakār varṇan karanemen main to bahut sāvadhānī
rakhūn̐gā. sāvadhānī karane par bhī kahīn sūkṣhma arthakā anyathā varṇan ho jāy to visheṣh buddhimān
hon, ve use sam̐vārakar shuddha karen
aisī merī prārthanā hai.
isaprakār shāstra karanekā nishchay kiyā hai.

Page 4 of 350
PDF/HTML Page 32 of 378
single page version

-
14 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
ab, yahān̐, kaise shāstra parḥanesunane yogya hain tathā un shāstroṅke vaktāshrotā kaise
hone chāhiye, usakā varṇan karate haĩn.
parḥanesunane yogya shāstra
jo shāstra mokṣhamārgakā prakāsh karen vahī shāstra parḥanesunane yogya hain; kyoṅki jīv
sansāramen nānā duḥkhonse pīṛit haĩn. yadi shāstrarūpī dīpak dvārā mokṣhamārgako prāpta kar len
to us mārgamen svayam gaman kar un duḥkhonse mukta hõn. so mokṣhamārga ek vītarāgabhāv hai;
isaliye jin shāstrommen kisī prakār rāg-dveṣh-mohabhāvoṅkā niṣhedh karake vītarāgabhāvakā prayojan
pragaṭ kiyā ho unhīn shāstroṅkā parḥane
sunanā uchit hai. tathā jin shāstrommen shrr̥uṅgārbhog
kutūhalādikakā poṣhaṇ karake rāgabhāvakā; hinsāyuddhādikakā poṣhaṇ karake dveṣhabhāvakā; aur
atattvashraddhānakā poṣhaṇ karake mohabhāv kā prayojan pragaṭ kiyā ho ve shāstra nahīn, shastra
hain; kyoṅki jin rāg-dveṣh-moh bhāvonse jīv anādise duḥkhī huā unakī vāsanā jīvako
binā sikhalāye hī thī aur in shāstron dvārā unhīṅkā poṣhaṇ kiyā, bhalā honekī kyā
shikṣhā dī ? jīvakā svabhāv ghāt hī kiyā. isaliye aise shāstroṅkā parḥane
sunanā uchit
nahīn hai.
yahān̐ parḥanesunanā jis prakār kahā; usī prakār joṛanā, sīkhanā, sikhānā, vichāranā,
likhānā ādi kārya bhī upalakṣhaṇase jān lenā.
isaprakār jo sākṣhāt athavā paramparāse vītarāgabhāvakā poṣhaṇ kareaise shāstra hī
kā abhyās karane yogya hai.
vaktākā svarūp
ab inake vaktākā svarūp kahate hainḥpratham to vaktā kaisā honā chāhiye ki jo
jainashraddhānamen dr̥urḥ ho; kyoṅki yadi svayam ashraddhānī ho to auroṅko shraddhānī kaise kare? shrotā
to svayam hī se hīnabuddhike dhārak hain, unhen kisī yukti dvārā shraddhānī kaise kare? aur shraddhān
hī sarva dharmakā mūl hai
, punashcha, vaktā kaisā honā chāhiye ki jise vidyābhyās karanese shāstra-
parḥaneyogya buddhi pragaṭ huī ho; kyoṅki aisī shaktike binā vaktāpanekā adhikārī kaise ho ?
punashcha, vaktā kaisā honā chāhiye ki jo samyaggnān dvārā sarva prakārake vyavahār-nishchayādirūp
vyākhyānakā abhiprāy pahichānatā ho; kyoṅki yadi aisā na ho to kahīn anya prayojanasahit
dansaṇamūlo dhammo (darshanaprābhr̥ut, gāthā-2)

Page 5 of 350
PDF/HTML Page 33 of 378
single page version

-
pahalā adhikār ][ 15
vyākhyān ho usakā anya prayojan pragaṭ karake viparīt pravr̥utti karāye. punashcha, vaktā kaisā
honā chāhiye ki jise jinaāgnā bhaṅg karanekā bhay bahut ho; kyoṅki yadi aisā nahīn ho
to koī abhiprāy vichār kar sūtraviruddha upadesh dekar jīvoṅkā burā kare. so hī kahā
haiḥ
bahuguṇavijjāṇilayo asuttabhāsī tahāvi muttavvo.
jah varamaṇijutto vi hu vigghayaro visaharo loe..
arthaḥjo anek kṣhamādikaguṇ tathā vyākaraṇādi vidyākā sthān hai, tathāpi utsūtrabhāṣhī
hai to chhoṛaneyogya hī hai. jaise kiutkr̥uṣhṭa maṇisanyukta hone par bhī sarpa hai so lokamen
vighna hī kā karanevālā hai.
punashcha, vaktā kaisā honā chāhiye ki jisako shāstra parḥakar ājīvikā ādi laukik-
kārya sādhanekī ichchhā na ho; kyoṅki yadi āshāvān ho to yathārtha upadesh nahīn de sakatā,
use to kuchh shrotāoṅke abhiprāyake anusār vyākhyān karake apanā prayojan sādhanekā hī
sādhan rahe. tathā shrotāonse vaktākā pad uchcha hai; parantu yadi vaktā lobhī ho to vaktā
svayam hīn ho jāy aur shrotā uchcha ho.
punashcha, vaktā kaisā honā chāhiye ki jisake tīvra krodh - mān nahīn ho; kyoṅki
tīvra krodhī-mānīkī nindā hogī, shrotā usase ḍarate raheṅge, tab usase apanā hit kaise kareṅge ?
punashcha, vaktā kaisā honā chāhiye ki jo svayam hī nānā prashna uṭhākar svayam hī uttar de;
athavā anya jīv anek prakārase bahut bār prashna karen to miṣhṭa vachan dvārā jis prakār
unakā sandeh dūr ho usī prakār samādhān kare. yadi svayammen uttar denekī sāmarthya na ho
to aisā kahe ki isakā mujhe gnān nahīn hai; kyoṅki yadi aisā na ho to shrotāoṅkā
sandeh dūr nahīn hogā, tab kalyāṇ kaise hogā ? aur jinamatakī prabhāvanā bhī nahīn ho
sakegī.
punashcha, vaktā kaisā honā chāhiye ki jisake anītirūp lokanindya kāryoṅkī pravr̥utti na
ho; kyoṅki lokanindya kāryonse vah hāsyakā sthān ho jāye, tab usakā vachan kaun pramāṇ
kare ? vah jinadharmako lajāye. punashcha, vaktā kaisā honā chāhiye ki jisakā kul hīn na
ho, aṅg hīn na ho, svar bhaṅg na ho, miṣhṭa vachan ho, prabhutva ho; jisase lokamen mānya
ho
kyoṅki yadi aisā na ho to use vaktāpanekī mahantatā shobhe nahīnaisā vaktā ho.
vaktāmen ye guṇ to avashya chāhiye.

Page 6 of 350
PDF/HTML Page 34 of 378
single page version

-
16 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
aisā hī ātmānushāsanamen kahā haiḥ
prāgnaḥ prāptasamastashāstrahr̥udayaḥ pravyaktalokasthitiḥ,
prāstāshaḥ pratibhāparaḥ prashamavān prāgev dr̥uṣhṭottaraḥ
.
prāyaḥ prashnasahaḥ prabhu paramanohārī parānindayā,
brūyāddharmakathān gaṇī guṇanidhiḥ praspaṣhṭamiṣhṭākṣharaḥ
..5..
arthaḥjo buddhimān ho, jisane samasta shāstroṅkā rahasya prāpta kiyā ho, lok maryādā
jisake pragaṭ huī ho, āshā jisake asta ho gaī ho, kāntimān ho, upashamī ho, prashna karanese
pahale hī jisane uttar dekhā ho, bāhulyatāse prashnoṅko sahanevālā ho, prabhu ho, parakī tathā
parake dvārā apanī nindārahitapanese parake manako haranevālā ho, guṇanidhān ho, spaṣhṭa miṣhṭa jisake
vachan hon
aisā sabhākā nāyak dharmakathā kahe.
punashcha, vaktākā visheṣh lakṣhaṇ aisā hai ki yadi usake vyākaraṇ-nyāyādik tathā baṛe-
baṛe jain shāstroṅkā visheṣh gnān ho to visheṣharūpase usako vaktāpanā shobhit ho. punashcha,
aisā bhī ho; parantu adhyātmaras dvārā yathārtha apane svarūpakā anubhav jisako na huā ho
vah jinadharmakā marma nahīn jānatā, paddhatihīse vaktā hotā hai. adhyātmarasamay sachche jinadharmakā
svarūp usake dvārā kaise pragaṭ kiyā jāye ? isaliye ātmagnānī ho to sachchā vaktāpanā hotā
hai, kyoṅki pravachanasāramen aisā kahā hai ki
āgamagnān, tattvārthashraddhān, sanyamabhāvyah tīnon
ātmagnānase shūnya kāryakārī nahīn hai.
punashcha, dohāpāhuṛamen aisā kahā haiḥ
paṇḍiy paṇḍiy paṇḍiy kaṇ chhoḍi vi tus kaṇḍiyā.
pay atthan tuṭṭhosi paramattha ṇa jāṇai mūḍhosi..
arthaḥhe pāṇḍe ! he pāṇḍe ! ! he pāṇḍe ! ! ! tū kaṇako chhoṛakar tus (bhūsī) hī kūṭ rahā
hai; tū artha aur shabdamen santuṣhṭa hai, paramārtha nahīn jānatā; isalie mūrkha hī haiaisā kahā hai.
tathā chaudah vidyāommen bhī pahale adhyātmavidyā pradhān kahī hai. isaliye jo
adhyātmarasakā rasiyā vaktā hai, use jinadharmake rahasyakā vaktā jānanā. punashcha, jo buddhir̥uddhike
dhārak hain tathā avadhi, manaḥparyay, kevalagnānake dhanī vaktā hain, unhen mahān vaktā jānanā.
aise vaktāoṅke visheṣh guṇ jānanā.
so in visheṣh guṇoṅke dhārī vaktākā sanyog mile to bahut bhalā hai hī, aur na

Page 7 of 350
PDF/HTML Page 35 of 378
single page version

-
pahalā adhikār ][ 17
mile to shraddhānādik guṇoṅke dhārī vaktāoṅke mukhase hī shāstra sunanā. is prakārake guṇoṅke
dhārak muni athavā shrāvak unake mukhase to shāstra sunanā yogya hai, aur paddhatibuddhise athavā
shāstra sunaneke lobhase shraddhānādiguṇarahit pāpī puruṣhoṅke mukhase shāstra sunanā uchit nahīn hai.
kahā hai kiḥ
tan jiṇaāṇapareṇ ya dhammo soyavva sugurupāsammi.
ah uchio saddhāo tassuvaesassa kahagāo..
arthaḥjo jinaāgnā mānanemen sāvadhān hai use nirgrantha suguru hī ke nikaṭ dharma sunanā
yogya hai, athavā un suguru hī ke upadeshako kahanevālā uchit shraddhānī shrāvak usase dharma
sunanā yogya hai.
aisā jo vaktā dharmabuddhise upadeshadātā ho vahī apanā tathā anya jīvoṅkā bhalā kare.
aur jo kaṣhāyabuddhise upadesh detā hai vah apanā tathā anya jīvoṅkā burā karatā hai
aisā jānanā.
is prakār vaktākā svarūp kahā.
shrotākā svarūp
ab shrotākā svarūp kahate hainḥbhalī honahār hai isalie jis jīvako aisā vichār
ātā hai ki main kaun hūn̐ ? merā kyā svarūp hai ? yah charitra kaise ban rahā hai ? ye mere
bhāv hote hain unakā kyā phal lagegā ? jīv duḥkhī ho rahā hai so duḥkh dūr honekā kyā
upāy hai ?
mujhako itanī bātoṅkā nirṇay karake kuchh merā hit ho so karanāaise vichārase
udyamavanta huā hai. punashcha, is kāryakī siddhi shāstra sunanese hotī hai aisā jānakar ati
prītipūrvak shāstra sunatā hai; kuchh pūchhanā ho so pūchhatā hai; tathā guruoṅke kahe arthako apane
antaraṅgamen bārambār vichāratā hai aur apane vichārase satya arthoṅkā nishchay karake jo karttavya
ho usakā udyamī hotā hai
aisā to navīn shrotākā svarūp jānanā.
punashcha, jo jainadharmake gārḥ shraddhānī hain tathā nānā shāstra sunanese jinakī buddhi nirmal
huī hai tathā vyavahārnishchayādiko bhalībhān̐ti jānakar jis arthako sunate hain, use yathāvat
nishchay jānakar avadhāraṇ karate hain; tathā jab prashna uṭhatā hai tab ati vinayavān hokar
prashna karate hain athavā paraspar anek prashnottar kar vastu kā nirṇay karate hain; shāstrābhyāsamen
ati āsakta hain; dharmabuddhise nindya kāryoṅke tyāgī hue hain
aise un shāstroṅke shrotā honā
chāhie.

Page 8 of 350
PDF/HTML Page 36 of 378
single page version

-
18 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
shrotāoṅke visheṣh lakṣhaṇ aise hainyadi use kuchh vyākaraṇ-nyāyādikakā tathā baṛe
jainashāstroṅkā gnān ho to shrotāpanā visheṣh shobhā detā hai. tathā aisā bhī shrotā ho, kintu
use ātmagnān na huā ho to upadeshakā marma nahīn samajh sake; isaliye jo ātmagnān dvārā
svarūpakā āsvādī huā hai, vah jinadharmake rahasyakā shrotā hai. tathā jo atishayavanta buddhise
athavā avadhi
manaḥparyayase sanyukta ho to use mahān shrotā jānanā. aise shrotāoṅke visheṣh
guṇ haĩn. aise jinashāstroṅke shrotā honā chāhiye.
punashcha, shāstra sunanese hamārā bhalā hogāaisī buddhise jo shāstra sunate hain, parantu
gnānakī mandatāse visheṣh samajh nahīn pāte unako puṇyabandha hotā hai; visheṣh kārya siddha nahīn
hotā. tathā jo kul pravr̥uttise athavā paddhatibuddhise athavā sahaj yog bananese shāstra sunate
hain, athavā sunate to hain parantu kuchh avadhāraṇ nahīn karate; unake pariṇām anusār kadāchit
puṇyabandha hotā hai, kadāchit pāpabandha hotā hai. tathā jo mad-matsar- bhāvase shāstra sunate
hain athavā tarka karanekā hī jinakā abhiprāy hai, tathā jo mahantatāke hetu athavā kisī
lobhādik prayojanake hetuse shāstra sunate hain, tathā jo shāstra to sunate hain, parantu suhātā nahīn
hai
aise shrotāoṅko keval pāpabandha hī hotā hai.
aisā shrotāoṅkā svarūp jānanā. isī prakār yathāsambhav sīkhanā, sikhānā ādi
jinake pāyā jāye unakā bhī svarūp jānanā.
is prakār shāstrakā tathā vaktā-shrotākā svarūp kahā. so uchit shāstrako uchit
vaktā hokar parḥanā, uchit shrotā hokar sunanā yogya hai.
mokṣhamārgaprakāshak granthakī sārthakatā
ab, yah mokṣhamārgaprakāshak nāmak shāstra rachate hain, usakī sārthakatā dikhāte hainḥ
is sansār-aṭavīmen samasta jīv hain ve karmanimittase utpanna jo nānā prakārake duḥkh
unase pīṛit ho rahe hain; tathā vahān̐ mithyā-andhakār vyāpta ho rahā hai, us kāraṇ vahān̐se mukta
honekā mārga nahīn pāte, taṛap-taṛapakar vahān̐ hī duḥkh ko sahate haĩn.
aise jīvoṅkā bhalā honeke kāraṇabhūt tīrthaṅkar kevalī bhagavānarūpī sūryakā uday huā;
unakī divyadhvanirūpī kiraṇon dvārā vahān̐se mukta honekā mārga prakāshit kiyā. jis prakār sūryako
aisī ichchhā nahīn hai ki main mārga prakāshit karūn̐, parantu sahaj hī usakī kiraṇen phai latī hain, unake
dvārā mārgakā prakāshan hotā hai; usī prakār kevalī vītarāg hain, isaliye unako aisī ichchhā nahīn

Page 9 of 350
PDF/HTML Page 37 of 378
single page version

-
pahalā adhikār ][ 19
hai ki ham mokṣhamārga pragaṭ karen, parantu sahaj hī vaise hī aghātikarmoke uday se unakā sharīrarūp
pudgal divyadhvanirūp pariṇamit hotā hai, usake dvārā mokṣhamārgakā prakāshan hotā hai.
punashcha, gaṇadharadevoṅko yah vichār āyā ki jab kevalīsūryakā astapanā hogā tab
jīv mokṣhamārgako kaise prāpta kareṅge ? aur mokṣhamārga prāpta kiye binā jīv duḥkh saheṅge; aisī
karuṇābuddhise aṅgaprakīrṇakādirūp grantha ve hī hue mahān dīpak unakā udyot kiyā.
punashcha, jis prakār dīpakase dīpak jalānese dīpakon kī paramparā pravartatī hai, usī
prakār kinhīn āchāryādikonne un granthonse anya grantha banāye aur phi ra un parase kinhīnne
anya grantha banāye. is prakār grantha honese granthon kī paramparā pravartatī hai. main bhī pūrva granthonse
yah grantha banātā hū̃n.
punashcha, jis prakār sūrya tathā sarva dīpak hain ve mārga ko ekarūp hī prakāshit karate
hain, usī prakār divyadhvani tathā sarva grantha hain ve mokṣhamārgako ekarūp hī prakāshit karate hain;
so yah bhī grantha mokṣhamārgako prakāshit karatā hai. tathā jis prakār prakāshit karane par
bhī jo netrarahit athavā netravikār sahit puruṣh hain unako mārga nahīn sūjhatā, to dīpakake
to mārgaprakāshakapanekā abhāv huā nahīn hai; usī prakār pragaṭ karane par bhī jo manuṣhya gnānarahit
hain athavā mithyātvādi vikār sahit hain unhen mokṣhamārga nahīn sūjhatā, to granthake to
mokṣhamārgaprakāshakapanekā abhāv huā nahīn hai.
is prakār is granthakā mokṣhamārgaprakāshak aisā nām sārthak jānanā.
prashna :
mokṣhamārgake prakāshak grantha pahale to the hī, tum navīn grantha kisaliye banāte
ho ?
samādhān :jis prakār baṛe dīpakoṅkā to udyot bahut telādikake sādhanase rahatā hai,
jinake bahut telādikakī shakti na ho unako chhoṭā dīpak jalā den to ve usakā sādhan rakhakar
usake udyotase apanā kārya karen; usī prakār baṛe granthoṅkā to prakāsh bahut gnānādikake sādhanase
rahatā hai, jinake bahut gnānādikakī shakti nahīn hai unako chhoṭā grantha banā den to ve usakā
sādhan rakhakar usake prakāshase apanā kārya karen; isaliye yah chhoṭā sugam grantha banāte haĩn.
punashcha, yahān̐ jo main yah grantha banātā hūn̐ so kaṣhāyonse apanā mān barḥāneke liye athavā
lobh sādhaneke liye athavā yash prāpta karaneke liye athavā apanī paddhati rakhaneke liye nahīn
banātā hū̃n. jinako vyākaraṇ-nyāyādikā, nay-pramāṇādikakā tathā visheṣh arthoṅkā gnān nahīn

Page 10 of 350
PDF/HTML Page 38 of 378
single page version

-
20 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
hai, unake is kāraṇ baṛe granthoṅkā abhyās to ban nahīn sakatā; tathā kinhīn chhoṭe granthoṅkā
abhyās bane to bhī yathārtha artha bhāsit nahīn hotā.
is prakār is samayamen mandagnānavān
jīv bahut dikhāī dete hain, unakā bhalā honeke hetu dharmabuddhise yah bhāṣhāmay grantha
banātā hū̃n.
punashcha, jis prakār baṛe daridrīko avalokanamātra chintāmaṇikī prāpti ho aur vah
avalokan na kare, tathā jaise korḥīko amr̥ut-pān karāye aur vah na kare; usī prakār sansār-
pīṛit jīvako sugam mokṣhamārgake upadeshakā nimitta bane aur vah abhyās na kare to usake
abhāgyakī mahimā hamase to nahīn ho sakatī. usakī honahār hī kā vichār karane par apaneko
samatā ātī hai. kahā hai kiḥ
sāhīṇe gurujoge je ṇa suṇantīh dhammavayaṇāi.
te dhiṭṭhaduṭṭhachittā ah suhaḍā bhavabhayavihuṇā..
svādhīn upadeshadātā gurukā yog milane par bhī jo jīv dharmavachanoṅko nahīn sunate
ve dhīṭh hain aur unakā duṣhṭa chitta hai. athavā jis sansārabhayase tīrthaṅkarādi ḍare us sansārabhayase
rahit hain ve baṛe subhaṭ haĩn.
punashcha, pravachanasāramen bhī mokṣhamārgakā adhikār kiyā hai, vahān̐ pratham āgamagnān hī
upādey kahā hai. so is jīvakā to mukhya karttavya āgamagnān hai. usake hone se tattvon
kā shraddhān hotā hai, tattvon kā shraddhān hone se sanyamabhāv hotā hai, aur us āgamase
ātmagnānakī bhī prāpti hotī hai; tab sahaj hī mokṣhakī prāpti hotī hai.
punashcha, dharmake anek aṅṅga hain unamen ek dhyān binā usase ūn̐chā aur dharmakā aṅg
nahīn hai; isaliye jis-tis prakār āgam-abhyās karanā yogya hai.
punashcha, is granthakā to vān̐chanā, sunanā, vichāranā bahut sugam haikoī
vyākaraṇādikakā bhī sādhan nahīn chāhiye; isaliye avashya isake abhyās men pravarto. tumhārā
kalyāṇ hogā.
iti shrī mokṣhamārgaprakāshak nāmak shāstramen pīṭhabandha prarūpak
pratham adhikār samāpta huā..1..

Page 11 of 350
PDF/HTML Page 39 of 378
single page version

-
dūsarā adhikār ][ 21
dūsarā adhikār
sansār-avasthākā svarūp
dohāmithyābhāv abhāvatain, jo pragaṭ nijabhāv,
so jayavant rahau sadā, yah hī mokṣha upāv.
ab is shāstramen mokṣhamārgakā prakāsh karate haĩn. vahān̐ bandhase chhūṭanekā nām mokṣha hai.
is ātmāko karmakā bandhan hai aur us bandhanase ātmā duḥkhī ho rahā hai, tathā isake
duḥkh dūr karane hī kā nirantar upāy bhī rahatā hai, parantu sachchā upāy prāpta kiye
binā duḥkh dūr nahīn hotā aur duḥkh sahā bhī nahīn jātā; isaliye yah jīv vyākul ho
rahā hai.
is prakār jīvako samasta duḥkhakā mūlakāraṇ karmabandhan hai. usake abhāvarūp mokṣha
hai vahī paramahit hai, tathā usakā sachchā upāy karanā vahī kartavya hai; isaliye is hī kā
ise upadesh dete haĩn. vahān̐ jaise vaidya hai so rog sahit manuṣhyako pratham to rogakā nidān
batalātā hai ki is prakār yah rog huā hai; tathā us rogake nimittase usake jo-jo
avasthā hotī ho vah batalātā hai. usase nishchay hotā hai ki mujhe aisā hī rog hai.
phi ra us rogako dūr karanekā upāy anek prakārase batalātā hai aur us upāyakī use
pratīti karātā hai
itanā to vaidyakā batalānā hai. tathā yadi vah rogī usakā sādhan
kare to rogase mukta hokar apane svabhāvarūp pravarte, yah rogīkā karttavya hai.
usī prakār yahān̐ karmabandhanayukta jīvako pratham to karmabandhanakā nidān batalāte hain
ki aise yah karmabandhan huā hai; tathā us karmabandhanake nimittase isake jo-jo avasthā hotī
hai vah batalāte haĩn. usase jīvako nishchay hotā hai ki mujhe aisā hī karmabandhan hai. tathā
us karmabandhanake dūr honekā upāy anek prakārase batalāte hain aur us upāyakī ise pratīt
karāte hain
itanā to shāstrakā upadesh hai. yadi yah jīv usakā sādhan kare to karmabandhanase
mukta hokar apane svabhāvarūp pravarte, yah jīvakā karttavya hai.

Page 12 of 350
PDF/HTML Page 40 of 378
single page version

-
22 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
karmabandhanakā nidān
so yahān̐ pratham hī karmabandhanakā nidān batalāte hainḥ
karmabandhan honese nānā aupādhik bhāvommen paribhramaṇapanā pāyā jātā hai, ekarūp rahanā
nahīn hotā; isaliye karmabandhan sahit avasthākā nām sansār-avasthā hai. is sansār- avasthāmen
anantānta jīvadravya hain ve anādi hī se karmabandhan sahit haĩn. aisā nahīn hai ki pahale jīv
nyārā thā aur karma nyārā thā, bādamen inakā sanyog huā. to kaise hain?
jaise merugiri
ādi akr̥utrim skandhommen ananta pudgalaparamāṇu anādise ekabandhanarūp hain, phi ra unamense kitane
paramāṇu bhinna hote hain, kitane hī naye milate hain, is prakār milanā
bichhuṛanā hotā hai. usī
prakār is sansār men ek jīvadravya aur ananta karmarūp pudgalaparamāṇu unakā anādise
ekabandhanarūp hai, phi ra unamen kitane hī karmaparamāṇu bhinna hote hain, kitane hī naye milate haĩn.
is prakār milanā - bichhuṛanā hotā rahatā hai.
karmoṅke anādipanekī siddhi
yahān̐ prashna hai kipudgalaparamāṇu to rāgādikake nimittase karmarūp hote hain, anādi
karmarūp kaise hain? samādhānaḥnimitta to navīn kārya ho usamen hī sambhav hai, anādi avasthāmen
nimittakā kuchh prayojan nahīn hai. jaisenavīn pudgalaparamāṇuoṅkā bandhān to snigdha-rūkṣha guṇake
anshon hī se hotā hai aur merugiri ādi skandhommen anādi pudgalaparamāṇuoṅkā bandhān hai,
vahān̐ nimittakā kyā prayojan hai? usī prakār navīn paramāṇuoṅkā karmarūp honā to rāgādik
hī se hotā hai aur anādi padgalaparamāṇuoṅkī karmarūp hī avasthā hai, vahān̐ nimittakā kyā
prayojan hai? tathā yadi anādimen bhī nimitta mānen to anādipanā rahatā nahīn; isaliye karmakā
bandha anādi mānanā. so tattvapradīpikā pravachanasār shāstrakī vyākhyāmen jo sāmānyagneyādhikār
hai vahān̐ kahā haiḥ
rāgādikakā kāraṇ to dravyakarma hai aur dravyakarmakā kāraṇ rāgādik haĩn.
tab vahān̐ tarka kiyā hai kiaise to itaretarāshrayadoṣh lagatā haivah usake āshrit, vah
usake āshrit, kahīn rukāv nahīn hai. tab uttar aisā diyā haiḥ
naivan anādiprasiddhadravyakarmmasambandhasya tatra hetutvenopādānāt.
arthaḥis prakār itaretarāshrayadoṣh nahīn hai; kyoṅki anādikā svayansiddha dravyakarmakā
sambandha hai usakā vahān̐ kāraṇapanese grahaṇ kiyā hai.
na hi anādiprasiddhadravyakarmābhisambaddhasyātmanaḥ prāktanadravyakarmaṇastatra hetutvenopādānāt.pravachanasār ṭīkā, gāthā 121