Page 13 of 350
PDF/HTML Page 41 of 378
single page version
paranimittake binā ho usīkā nām svabhāv hai.
yahān̐ prashna hai ki
sambhav honemen kuchh virodh to bhāsit nahīn hotā.
us bhinnatākī apekṣhā unakā sambandha athavā sanyog kahā hai; kyoṅki naye mile, yā mile
hī hon, bhinna dravyoṅke milāpamen aise hī kahanā sambhav hai.
chetanāguṇarahit jaṛ hai aur mūrttik hai, ananta pudgalaparamāṇuoṅkā piṇḍa hai, isalie ekadravya
nahīn hai. is prakār ye jīv aur karma hain
dhāraṇ kiye bhinna-bhinna hī rahate haĩn. jaise sone-chān̐dīkā ek skandh ho, tathāpi pītādi guṇoṅko
dhāraṇ kie sonā bhinna rahatā hai aur shvetādi guṇoṅko dhāraṇ kiye chān̐dī bhinna rahatī hai
Page 14 of 350
PDF/HTML Page 42 of 378
single page version
bandhān rahe tab tak sāth rahen
darshan unakī vyakttatā nahīn hotī; un karmoṅke kṣhayopashamake anusār kiñchit gnān-darshanakī
vyakttatā rahatī hai. tathā mohanīyase jo jīvake svabhāv nahīn hain aise mithyāshraddhān va krodh,
mān, māyā, lobhādik kaṣhāy unakī vyakttatā hotī hai. tathā antarāyase jīvakā svabhāv,
dīkṣhā lene kī sāmarthyarūp vīrya usakī vyakttatā nahīn hotī; usake kṣhayopashamake anusār kiñchit
shakti hotī hai.
ashuddha huā.
hai, isaliye us shaktikī vyaktatā nahīn huī. ataḥ shakti-apekṣhā svabhāv hai, usakā vyaktta
na hone denekī apekṣhā ghāt kiyā kahate haĩn.
Page 15 of 350
PDF/HTML Page 43 of 378
single page version
paradravyoṅkā sanyog juṛatā hai; āyuse apanī sthiti-paryanta prāpta sharīrakā sambandha nahīn chhūṭ
sakatā; nāmase gati, jāti, sharīrādik utpanna hote hain; aur gotrase uchcha-nīch kulakī prāpti
hotī hai.
amūrttatvādisvabhāv apane sva-arthako nahīn karate
rahe, anyathā nahīn ho sake
hai nahīn, sahaj hī nimitta-naimittik sambandha hai. jab un karmoṅkā udayakāl ho; usakālamen
svayam hī ātmā svabhāvarūp pariṇaman nahīn karatā, vibhāvarūp pariṇaman karatā hai, tathā jo
anya dravya hain vai vaise hī sambandharūp hokar pariṇamit hote haĩn.
mohanadhūl hī se huā dekhate haĩn. vahān̐ mohanadhūlakā to nimitta hai aur puruṣh svayam hī pāgal
huā pariṇamit hotā hai
milāye nahīn hain, sūryodayakā nimitta pākar svayam hī milate haĩn. aisā nimitta-naimittik ban
rahā hai. us hī prakār karmakā bhī nimitta-naimittik bhāv jānanā.
Page 16 of 350
PDF/HTML Page 44 of 378
single page version
jitanā prakāsh pragaṭ hai vah us sūryake svabhāvakā ansh hai
jitanā vyaktta nahīn hai utanekā to us kālamen abhāv hai. tathā un karmoṅke kṣhayopashamase
jitane gnān, darshan, vīrya pragaṭ hain vah us jīvake svabhāvakā ansh hī hai, karmajanit
aupādhikabhāv nahīn hai. so aise svabhāvake anshakā anādise lekar kabhī abhāv nahīn hotā.
is hī ke dvārā jīvake jīvatvapane kā nishchay kiyā jātā hai ki yah dekhanevālī jānanevālī
shaktiko dharatī huī vastu hai vahī ātmā hai.
abhāvarūp hain unase bhī bandha nahīn hai; kyoṅki svayam hī kā abhāv hone par anyako kāraṇ
kaise hon? isaliye gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ, antarāyake nimittase utpanna bhāv navīn karmabandhake
kāraṇ nahīn haĩn.
hain, jīv hī unakā karttā hai, jīvake pariṇamanarūp hī ve kārya hain; tathāpi unakā honā mohakarmake
nimittase hī hai, karmanimitta dūr hone par unakā abhāv hī hotā hai, isaliye ve jīvake
nijasvabhāv nahīn, aupādhik bhāv haĩn. tathā un bhāvon dvārā navīn bandha hotā hai; isaliye
mohake udayase utpanna bhāv bandhake kāraṇ haĩn.
hain, isaliye ve sab bandhake kāraṇ nahīn hain; kyoṅki paradravya bandhakā kāraṇ nahīn hotā. unamen
ātmāko mamatvādirūp mithyātvādibhāv hote hain vahī bandhakā kāraṇ jānanā.
Page 17 of 350
PDF/HTML Page 45 of 378
single page version
hone yogya ananta paramāṇuon kā grahaṇ hotā hai. vahān̐ alpayog ho to thoṛe paramāṇuoṅkā
grahaṇ hotā hai aur bahut yog ho to bahut paramāṇuoṅkā grahaṇ hotā hai. tathā ek samayamen
jo pudgalaparamāṇu grahaṇ kare unamen gnānāvaraṇādi mūlaprakr̥itiyoṅkā aur unakī uttaraprakr̥itiyoṅkā
jaise siddhāntamen kahā vaise baṭavārā hotā hai. us baṭavāreke anusār paramāṇu un prakr̥itiyonrūp
svayam hī pariṇamit hote haĩn.
hone par ashubhayog hotā hai. vahān̐ shubhayog ho yā ashubhayog ho, samyaktva prāpta kiye
binā ghātiyākarmoṅkī to sarva prakr̥itiyoṅkā nirantar bandha hotā hī rahatā hai. kisī samay kisī
bhī prakr̥itikā bandha hue binā nahīn rahatā. itanā visheṣh hai ki mohanīyake hāsya-shok yugalamen,
rati-arati yugalamen, tīnon vedommen ek kālamen ek-ek hī prakr̥itikā bandha hotā hai.
hone par kitanī hī puṇyaprakr̥itiyoṅkā tathā kitanī hī pāpaprakr̥itiyoṅkā bandha hotā hai.
unamen mūl-uttar prakr̥itiyoṅkā vibhāg huā; isaliye yogon dvārā pradeshabandha tathā prakr̥itibandhakā
honā jānanā.
ābādhākālako chhoṛakar pashchāt jab tak ban̐dhī sthiti pūrṇa ho tab tak prati samay us
prakr̥iti kā uday ātā hī rahatā hai. vahān̐ dev-manuṣhya-tiryañchāyuke binā anya sarva ghātiyā-
aghātiyā prakr̥itiyoṅkā, alpa kaṣhāy hone par thoṛā sthitibandha hotā hai, bahut kaṣhāy hone
par bahut sthitibandha hotā hai. in tīn āyukā alpa kaṣhāyase bahut aur bahut kaṣhāyase
alpa sthitibandha jānanā.
Page 18 of 350
PDF/HTML Page 46 of 378
single page version
hotā hai. vahān̐ ghāti karmoṅkī sarvaprakr̥itiyommen tathā aghāti karmoṅkī pāpaprakr̥itiyommen to alpa
kaṣhāy hone par alpa anubhāg ban̐dhatā hai, bahut kaṣhāy hone par bahut anubhāg ban̐dhatā hai;
tathā puṇya-prakr̥itiyommen alpa kaṣhāy hone par bahut anubhāg ban̐dhatā hai, bahut kaṣhāy hone par
thoṛā anubhāg ban̐dhatā hai.
hai aur usamen bahut kālaparyanta bahut unmattatā utpanna karanekī shakti hai to vah madirā
adhikapaneko prāpta hai; usī prakār bahut bhī karmaprakr̥itiyon ke paramāṇu hain aur unamen thoṛe
kālaparyanta thoṛā phal denekī shakti hai to ve karmaprakr̥itiyān̐ hīnatāko prāpta hain, tathā thoṛe bhī
karmaprakr̥itiyoṅke paramāṇu hain aur unamen bahut kālaparyanta bahut phal denekī shakti hai, to ve
karmaprakr̥itiyān̐ adhikapaneko prāpta haĩn.
jānanā. jinhen bandha nahīn karanā ho ve kaṣhāy nahīn karẽn.
yathāyogya kisī dhāturūp thoṛe aur kisī dhāturūp bahut paramāṇu hote haĩn. tathā unamen kaī
paramāṇuoṅkā sambandha bahut kāl rahatā hai, kaiyoṅkā thoṛe kāl rahatā hai. tathā un
paramāṇuommen kaī to apane kāryako utpanna karanekī bahut shakti rakhate hain, kaī thoṛī shakti
rakhate haĩn. vahān̐ aisā honemen koī bhojanarūp pudgalapiṇḍako gnān to nahīn hai ki main is
prakār pariṇaman karūn̐ tathā aur bhī koī pariṇaman karānevālā nahīn hai; aisā hī nimitta-
naimittikabhāv ho rahā hai, usase vaise hī pariṇaman pāyā jātā hai.
Page 19 of 350
PDF/HTML Page 47 of 378
single page version
prakr̥itirūp thoṛe aur kisī prakr̥itirūp bahut paramāṇu hote haĩn. tathā unamen kaī paramāṇuoṅkā
sambandha bahut kāl aur kaiyoṅkā thoṛe kāl rahatā hai. tathā un paramāṇuommen kaī to
apane kāryako utpanna karanekī bahut shakti rakhate hain aur kaī thoṛī shakti rakhate haĩn. vahān̐
aisā honemen kisī karmavargaṇārūp pudgalapiṇḍako gnān to hai nahīn ki main is prakār pariṇaman
karūn̐ tathā aur bhī koī pariṇaman karānevālā nahīn hai; aisā hī nimitta-naimittik bhāv ban
rahā hai, usase vaise hī pariṇaman pāyā jātā hai.
prakār jīvabhāvake nimittase pudgalaparamāṇuommen gnānāvaraṇādirūp shakti hotī hai. yahān̐ vichār
kar apane udyamase kārya kare to gnān chāhiye, parantu vaisā nimitta banane par svayamev vaise
pariṇaman ho to vahān̐ gnānakā kuchh prayojan nahīn hai.
prakr̥itiyoṅkī avasthākā palaṭanā bhī ho jātā hai. vahān̐ kaī anya prakr̥itiyoṅke paramāṇu the
ve saṅkramaṇarūp hokar anya prakr̥itiyoṅke paramāṇu ho jāyẽn. tathā kaī prakr̥itiyoṅkī sthiti aur
anubhāg bahut the so apakarṣhaṇ hokar thoṛe ho jāyen, tathā kaī prakr̥itiyoṅkī sthiti evan
anubhāg thoṛe the so utkarṣhaṇ hokar bahut ho jāyẽn. is prakār pūrvamen ban̐dhe hue paramāṇuoṅkī
bhī jīvabhāvoṅkā nimitta pākar avasthā palaṭatī hai aur nimitta na bane to nahīn palaṭe, jyoṅkī
tyon rahe.
kārya banatā hai
Page 20 of 350
PDF/HTML Page 48 of 378
single page version
karmatvapanekā abhāv hotā hai, ve pudgal anya paryāyarūp pariṇamit hote hain
karmatvapanekī nāsti honeke pīchhe ve paramāṇu usī skandhamen rahen yā alag ho jāyen, kuchh
hon unamen kramase udayamen āte haĩn. tathā bahut samayommen ban̐dhe paramāṇu jo ki ek samayamen uday
āne yogya hain ve ikaṭṭhe hokar udayamen āte haĩn. un sab paramāṇuoṅkā anubhāg milakar jitanā
anubhāg ho utanā phal us kālamen utpanna hotā hai. tathā anek samayommen ban̐dhe paramāṇu bandhasamayase
lekar udayasamay paryanta karmarūp astitvako dhāraṇ kar jīvase sambandhasvarūp rahate haĩn.
samayaprabaddhamātra sadākāl sattāmen rahate haĩn.
dravyakarmake nimittase bhāvakarma hotā hai aur bhāvakarmake nimittase dravyakarmakā bandha hotā hai.
tathā dravyakarmase bhāvakarma aur bhāvakarmase dravyakarma
tab tīvrakaṣhāy ho, tab tīvra hī navīn bandha ho; tathā kisī kālamen manda uday āye tab
manda kaṣhāy ho, tab mand hī bandha ho. tathā un tīvra
Page 21 of 350
PDF/HTML Page 49 of 378
single page version
sharīr pudgalaparamāṇuoṅkā piṇḍa hai aur dravyaindriy, dravyaman, shvāsochchhvās tathā vachan
sambandha rahatā hai. tathā āyu pūrṇa hone par maraṇ hotā hai tab us sharīrakā sambandha chhūṭatā
hai, sharīr-ātmā alag-alag ho jāte haĩn. tathā usake anantar samayamen athavā dūsare, tīsare,
chauthe samay jīv karmodayake nimittase navīn sharīr dhāraṇ karatā hai; vahān̐ bhī apanī āyuparyant
usī prakār sambandha rahatā hai, phi ra maraṇ hotā hai tab usase sambandha chhūṭatā hai. isī prakār
pūrva sharīrakā chhoṛanā aur navīn sharīrakā grahaṇ karanā anukramase huā karatā hai.
hain aur antarāl samayamen pūrva sharīr chhoṛā thā, us pramāṇ rahate haĩn.
hai. tathā kabhī to jīvakī ichchhāke anusār sharīr pravartatā hai, kabhī sharīrakī avasthāke
anusār jīv pravartatā hai; kabhī jīv anyathā ichchhārūp pravartatā hai, pudgal anyathā avasthārūp
pravartatā hai.
sharīrako dhāraṇ karatā hai, phi ra āyu pūrṇa kar marakar nityanigod sharīr hī ko dhāraṇ
karatā hai. isīprakār anantānanta pramāṇ sahit jīvarāshi hai so anādise vahān̐ hī janma-
maraṇ kiyā karatī hai.
Page 22 of 350
PDF/HTML Page 50 of 378
single page version
paryāyommen tathā do indriy, tīn indriy, chār indriy paryāyon men athavā nārak, tiryañch, manuṣhya,
devarūp pañchendriy paryāyommen bhramaṇ karate haĩn. vahān̐ kitane hī kāl bhramaṇ kar phi ra nigod
paryāyako prāpta kare so usakā nām itaranigod hai.
dvīndriyādi pañchendriy paryanta trasommen sādhik do hajār sāgar hai, itaranigodamen ḍhāī
pudgalaparāvartanamātra hai jo ki anantakāl hai. itaranigodase nikalakar koī sthāvar paryāy
prāpta karake phi ra nigod jāte haĩn.
hī dhāraṇ karanā hai, anya paryāyoṅkī prāpti to kākatālīyanyāyavat jānanā.
iti karmabandhananidān varṇanam.
vahān̐ sāmānyasvarūp pratibhāsit hone kā nām darshan hai, visheṣhasvarūp pratibhāsit honekā nām gnān
hai. aise svabhāv dvārā trikālavartī sarvaguṇ-paryāyasahit sarva padārthoṅko pratyakṣha yugapat binā kisī
sahāyatāke dekhe
Page 23 of 350
PDF/HTML Page 51 of 378
single page version
gnān mand hai, vah apane gnānase hī jānatā hai, parantu dravyaindriy tathā manakā sambandha hone
par hī jānatā hai, unake binā nahīn jān sakatā. tathā jis prakār netra to jaiseke taise
hain, parantu chashmemen kuchh doṣh huā ho to nahīn dekh sakatā athavā thoṛā dīkhatā hai yā aurakā
aur dīkhatā hai; usī prakār apanā kṣhayopasham to jaisākā taisā hai, parantu dravyaindriy tathā
manake paramāṇu anyathā pariṇamit hue hon to jān nahīn sakatā athavā thoṛā jānatā hai athavā
aurakā aur jānatā hai. kyoṅki dravyaindriy tathā manarūp paramāṇuoṅke pariṇamanako aur
matignānako nimitta-naimittik sambandha hai, isaliye unake pariṇamanake anusār gnānakā pariṇaman
hotā hai. usakā udāharaṇ
sparshanādi indriyoṅke aur manake paramāṇu anyathā hon tab jānanā nahīn hotā athavā thoṛā jānanā
hotā hai.
to sab lāl dīkhatā hai, harit āṛā āye to harit dīkhatā hai
anya indriyon tathā manake bhī yathāsambhav jānanā. mantrādike prayogase athavā madirāpānādikase
athavā bhūtādikake nimittase nahīn jānanā, thoṛā jānanā yā anyathā jānanā hotā hai. is
prakār yah gnān bāhyadravyake bhī ādhīn jānanā.
Page 24 of 350
PDF/HTML Page 52 of 378
single page version
hai, kisīko kiñchit jānatā hai
hon unhīṅko jānatā hai. unamen bhī alag-alag indriyon dvārā alag-alag kālamen kisī skandhake
sparshādikakā jānanā hotā hai. tathā man dvārā apane jānane yogya kiñchitmātra trikāl sambandhī
dūr kṣhetravartī athavā samīp kṣhetravartī rūpī-arūpī dravyon aur paryāyoṅko atyanta aspaṣhṭarūpase jānatā
hai. so bhī indriyon dvārā jisakā gnān huā ho athavā jisakā anumānādik kiyā ho us
hī ko jān sakatā hai. tathā kadāchit apanī kalpanā hī se asatko jānatā hai. jaise svapnamen
athavā jāgate hue bhī jo kadāchit kahīn nahīn pāye jāte aise ākārādikakā chintavan karatā
hai aur jaise nahīn hain vaise mānatā hai. is prakār man dvārā jānanā hotā hai. so yah indriyon
va man dvārā jo gnān hotā hai, usakā nām matignān hai.
sparsha, ras, gandhakā gnān hai; bhramar, makṣhikā, pataṅgādik chauindriy jīvoṅko sparsha, ras, gandh,
varṇakā gnān hai; machchha, gāy, kabūtar ityādik tiryañch aur manuṣhya, dev, nārakī yah pañchendriy
hain
hī hain, un sabake manajanit gnān pāyā jātā hai.
jānanā huā so shrutagnān hai. is prakār anya bhī jānanā. yah to akṣharātmak shrutagnān
hai. tathā jaise sparsha dvārā shītakā jānanā huā vah to matignān hai; usake sambandhase ‘yah
hitakārī nahīn hai, isaliye bhāg jānā’ ityādirūp gnān huā so shrutagnān hai. is prakār
anya bhī jānanā. yah anakṣharātmak shrutagnān hai.
Page 25 of 350
PDF/HTML Page 53 of 378
single page version
hai tathā anya anek kāraṇoṅke ādhīn hai; isalie mahā parādhīn jānanā.
hai aur sañgnī pañchendriy tiryañch tathā manuṣhyoṅke bhī kisīko pāyā jātā hai. asañgnī-paryant
jīvoṅke yah hotā hī nahīn hai. so yah bhī sharīrādik pudgaloṅke ādhīn hai. avadhike
tīn bhed hain
hai. vahān̐ netra-indriy dvārā darshan honekā nām to chakṣhudarshan hai; vah to chauindriy, pañchendriy
jīvoṅko hī hotā hai. tathā sparshan, rasanā, ghrāṇ, shrotra
hotā hai.
Page 26 of 350
PDF/HTML Page 54 of 378
single page version
ek jīvako ek kālamen ek viṣhayakā hī dekhanā aur jānanā hotā hai. is pariṇaman hī
kā nām upayog hai. vahān̐ ek jīvako ek kālamen yā to gnānopayog hotā hai yā darshanopayog
hotā hai. tathā ek upayogake bhī ek bhedakī pravr̥utti hotī hai. jaise
hai. jaise
sthit bhī padārtha nahīn dīkhatā. is hī prakār anya pravr̥utti dekhī jātī hai.
hotā hai, sanskārabalase unakā sādhan rahatā hai. jaise
dvār to anek hain aur upayog ek hai, vah phi ratā shīghra hai, usase sarva dvāroṅkā sādhan
rahatā hai.
shakti hotī hai, to shakti to ātmāmen kevalagnān
puruṣhake bahut grām jānekī shakti to dravya-apekṣhā pāī jātī hai; anya kālamen sāmarthya ho, parantu
vartamān sāmarthyarūp nahīn hai
kar sakatā hai; tathā vyaktatā ek dinamen ek grāmako gaman karanekī hī pāī jātī hai.
Page 27 of 350
PDF/HTML Page 55 of 378
single page version
ko jāno yā dekho. vahān̐ is jīvako sarvako dekhane-jānanekī shakti to dravya-apekṣhā pāī
jātī hai; anya kālamen sāmarthya ho, parantu vartamān sāmarthyarūp nahīn hai, kyoṅki apane yogya
viṣhayonse adhik viṣhayoṅko dekh
vyaktatā ek kālamen ek hī ko dekhane yā jānanekī pāī jātī hai.
ho yā thoṛā jānā ho yā anyathā jānā ho; usī prakār karmakā aisā hī kṣhayopasham huā hai
ki itane viṣhayommen ek viṣhayako ek kālamen dekho yā jāno; parantu itane bāhya dravyoṅkā nimitta
hone par dekho
nimitta jānanā. jaise kisīko andhakārake paramāṇu āṛe āne par dekhanā nahīn ho; ullū, billī
ādiko unake āṛe āne par bhī dekhanā hotā hai
tathā mokṣhamārgamen avadhi
jo visheṣh hai so visheṣh jānanā.
Page 28 of 350
PDF/HTML Page 56 of 378
single page version
hai. amūrtik pradeshoṅkā puñj, prasiddha gnānādi guṇoṅkā dhārī anādinidhan vastu āp hai; aur
mūrtik pudgaladravyoṅkā piṇḍa prasiddha gnānādikonse rahit jinakā navīn sanyog huā aise
sharīrādik pudgal par hain; inake sanyogarūp nānāprakārakī manuṣhya, tiryañchādik paryāyen hotī hain
kare us hī ko āparūp mānatā hai.
sharīrādikamen varṇādikoṅkā tathā paramāṇuoṅkā nānāprakār palaṭanā hotā hai vah pudgalakī avasthā
hai; so in sab hī ko apanā svarūp jānatā hai, svabhāv
haĩn. ve kisī prakār bhī apane hote nahīn, yah hī apanī mānyatāse hī apane mānatā hai.
tathā manuṣhyādi paryāyon men kadāchit devādikakā yā tattvoṅkā anyathā svarūp jo kalpit kiyā
usakī to pratīti karatā hai, parantu yathārtha svarūp jaisā hai vaisī pratīti nahīn karatā.
hai tab satyashraddhānase thoṛā viparīt shraddhān hotā hai.
hai tathā shatru ādi sachetan padārtha bure lagen tab unhen vadh-bandhanādise yā māranese duḥkh utpanna
karake unakā burā chāhatā hai. tathā āp svayam athavā anya sachetan-achetan padārtha kisī
prakār pariṇamit hue, apaneko vah pariṇaman burā lagā tab anyathā pariṇamit karāke us
pariṇamanakā burā chāhatā hai.
Page 29 of 350
PDF/HTML Page 57 of 378
single page version
tathā mānakā uday hone par padārthamen aniṣhṭapanā mānakar use nīchā karanā chāhatā hai,
unakī hīnatā, apanī uchchatā chāhatā hai. tathā puruṣhādik sachetan padārthoṅko jhukānā, apane
ādhīn karanā ityādirūpase apanī hīnatā, unakī uchchatā chāhatā hai. tathā svayam lokamen jaise
uchcha dikhe vaise shrr̥uṅgārādi karanā tathā dhan kharcha karanā ityādirūpase auroṅko hīn dikhākar
svayam uchcha honā chāhatā hai. tathā anya koī apanese uchcha kārya kare use kisī upāyase
nīchā dikhātā hai aur svayam nīchā kārya kare use uchcha dikhātā hai.
tathā māyākā uday hone par kisī padārthako iṣhṭa mānakar nānā prakārake chhalon dvārā
sachetan padārthoṅkī siddhike artha anek chhal karatā hai. ṭhaganeke artha apanī anek avasthāen̐
karatā hai tathā anya achetan-sachetan padārthoṅkī avasthā badalatā hai. ityādi rūp chhalase apanā
abhiprāy siddha karanā chāhatā hai.
tr̥uṣhṇā hotī hai. tathā apaneko yā anya sachetan-achetan padārthoṅko koī pariṇaman honā iṣhṭa
mānakar unhen us pariṇamanasvarūp pariṇamit karanā chāhatā hai.
is prakār krodhādike udayase ātmā pariṇamit hotā hai.
vahān̐ ye kaṣhāy chār prakārake haĩn. 1. anantānubandhī, 2. apratyākhyānāvaraṇ,
svarūpācharaṇachāritra na ho sake ve anantānubandhī kaṣhāy haĩn.
Page 30 of 350
PDF/HTML Page 58 of 378
single page version
jinakā uday hone par sakalachāritra nahīn hotā, isaliye sarvakā tyāg nahīn ho sakatā ve
pratyākhyānāvaraṇ kaṣhāy haĩn. tathā jinakā uday hone par sakalachāritramen doṣh utpanna hote rahate
hain, isaliye yathākhyātachāritra nahīn ho sakatā ve sañjvalan kaṣhāy haĩn.
chāron hī kā uday rahatā hai. kyoṅki tīvra-mandakī apekṣhā anantānubandhī ādi bhed nahīn hain,
samyaktvādikā ghāt karanekī apekṣhā yah bhed haĩn. inhīn prakr̥itiyoṅkā tīvra anubhāg uday hone
par tīvra krodhādik hote hain, mand anubhāg uday hone par mand hote haĩn.
kisī kālamen bhinnatā bhāsit hotī hai, kisī kālamen bhāsit nahīn hotī.
tathā chāritramohake hī udayase nokaṣhāy hotī hain; vahān̐ hāsyake udayase kahīn iṣhṭapanā
karatā hai, vahān̐ āsakta hotā hai. tathā aratike udayase kisīko aniṣhṭa mānakar aprīti
karatā hai, vahān̐ udvegarūp hotā hai. tathā shokake udayase kahīn aniṣhṭapanā mānakar dilagīr
hotā hai, viṣhād mānatā hai. tathā bhayake udayase kisīko aniṣhṭa mānakar usase ḍaratā hai,
usakā sanyog nahīn chāhatā. tathā jugupsāke udayase kisī padārthako aniṣhṭa mānakar usase
ghr̥uṇā karatā hai, usakā viyog chāhatā hai.
tathā vedoṅke udayase kām pariṇām hote haĩn. vahān̐ strīvedake udayase puruṣhake sāth ramaṇ
tathā napunsakavedake udayase yugapat
Page 31 of 350
PDF/HTML Page 59 of 378
single page version
sāth yathāsambhav hotā hai.
hī haĩn. tathā inhīṅkā nām rāg-dveṣh-moh hai. vahān̐ mithyātvakā nām moh hai; kyoṅki vahān̐
sāvadhānīkā abhāv hai. tathā māyā, lobh kaṣhāy evan hāsya, rati aur tīn vedoṅkā nām
rāg hai; kyoṅki vahān̐ iṣhṭabuddhise anurāg pāyā jātā hai. tathā krodh, mān, kaṣhāy aur
arati, shok, bhay jugupsāoṅkā nām dveṣh hai; kyoṅki vahān̐ aniṣhṭabuddhise dveṣh pāyā jātā
hai. tathā sāmānyataḥ sabhīkā nām moh hai; kyoṅki inamen sarvatra asāvadhānī pāī jātī hai.
so nahīn hotā, apanī gnānādi shaktiko pragaṭ karanā chāhe so pragaṭ nahīn ho sakatī. is
prakār antarāyake udayase jo chāhatā hai so nahīn hotā, tathā usīke kṣhayopashamase kiñchitmātra
chāhā huā bhī hotā hai. chāh to bahut hai, parantu kiñchitmātra dān de sakatā hai, lābh
hotā hai, gnānādik shakti pragaṭ hotī hai; vahān̐ bhī anek bāhya kāraṇ chāhiye.
duḥkhake kāraṇ hote haĩn. bāhyamen suhāvane r̥utu
kāraṇ aise hain to svayam hī sukh-duḥkhako kāraṇ hote haĩn. aise kāraṇoṅkā milanā vedanīyake
udayase hotā hai. vahān̐ sātāvedanīyase sukhake kāraṇ milate hain aur asātāvedanīyase duḥkhake
kāraṇ milate haĩn.
Page 32 of 350
PDF/HTML Page 60 of 378
single page version
hī sambandha hai. jab sātāvedanīyakā utpanna kiyā bāhya kāraṇ milatā hai tab to sukh mānanerūp
mohakarmakā uday hotā hai, aur jab asātāvedanīyakā utpanna kiyā bāhya kāraṇ milatā hai
tab duḥkh mānanerūp mohakarmakā uday hotā hai.
kisīko asātāvedanīyakā uday hone par milā so duḥkhakā kāraṇ hotā hai. isalie bāhya
vastu sukh-duḥkhakā nimittamātra hotī hai. sukh-duḥkh hotā hai vah mohake nimittase hotā hai.
nirmohī muniyoṅko anek r̥uddhi ādi tathā parīṣhahādi kāraṇ milate hain tathāpi sukh-duḥkh utpanna
nahīn hotā. mohī jīvako kāraṇ milane par athavā binā kāraṇ mile bhī apane saṅkalpa
hī se sukh-duḥkh huā hī karatā hai. vahān̐ bhī tīvra mohīko jis kāraṇake milane par tīvra
sukh-duḥkh hote hain, vahī kāraṇ milane par mand mohīko mand sukh-duḥkh hote haĩn.
pāī jātī hai; usase mohī jīv anya vastu hī ko sukh-duḥkhakā kāraṇ mānatā hai.
jab āyukā uday na ho tab anek upāy karane par bhī sharīrase sambandha nahīn rahatā, us
hī kāl ātmā aur sharīr pr̥uthak ho jāte haĩn.
us paryāyarūp prāṇoṅke dhāraṇase jīnā hotā hai. tathā āyukā kṣhay ho tab us paryāyarūp
prāṇ chhūṭanese maraṇ hotā hai. sahaj hī aisā āyukarmakā nimitta hai; dūsarā koī utpanna
karanevālā, kṣhay karanevālā yā rakṣhā karanevālā hai nahīn