Page 333 of 350
PDF/HTML Page 361 of 378
single page version
nijasvarUpame.n aha.nbuddhi dharatA hai. chidAnanda hU.N, shuddha hU.N, siddha hU.N, ityAdi vichAr hone par
sahaj hI Ananda tara.ng uThatI hai, romA.nch ho AtA hai; tatpashchAt aisA vichAr to ChUT jAy,
keval chinmAtrasvarUp bhAsane lage; vahA.N sarva pariNAm us rUpame.n ekAgra hokar pravartate hai.n; darshan-
j~nAnAdikakA va nay-pramANAdikakA bhI vichAr vilay ho jAtA hai.
hai. ba.De nayachakra granthame.n aisA hI kahA hai :
No ArAiNasamaye pachchakkhoaNuhavo jahma..266..
pramAN nahI.n hai.n, kyo.nki pratyakSha anubhav hai.
hai, isaliye ek kAlame.n ek j~neyako hI jAnatA hai, vah j~nAn svarUp jAnaneko pravartit huA
tab anyakA jAnanA sahaj hI rah gayA. vahA.N aisI dashA huI ki bAhya anek shabdAdik
vikAr ho.n to bhI svarUpadhyAnIko kuCh khabar nahI.n
ga.ndh, varNa, shabdako jAne.n, vah yahA.N nahI.n hai; aur manakA dharma yah hai ki anek vikalpa
kare, vah yahA.N nahI.n hai; isaliye yadyapi jo j~nAn indriy
Page 334 of 350
PDF/HTML Page 362 of 378
single page version
viShay amUrtik padArtha bhI hai, isaliye yahA.N man-sambandhI pariNAm svarUpame.n ekAgra hokar anya
chintAkA nirodh karate hai.n, isaliye ise man dvArA kahate hai.n. ‘‘ekAgrachintAnirodho dhyAnam’’
aisA dhyAnakA bhI lakShaN aise anubhav dashAme.n sambhav hai.
ras svAdat sukh Upajai, anubhav yAkau nAma..
vivakShAbhed hai.
sarvadravya kahe hai.n. ukta.n cha tattvArtha sUtreH
yathArtha shraddhAnarUp hI hai. vah (jIv) shubhAshubhakArya karatA bhI rahatA hai. isaliye tumane jo
likhA thA ki ‘‘nishchayasamyaktva pratyakSha hai aur vyavahArasamyaktva parokSha hai’’, so aisA nahI.n hai.
samyaktvake to tIn bhed hai.n
sahit hai. parantu is samyaktvame.n pratyakSha
(tattvArthasUtra a0 1, sUtra 11-12) aisA sUtrakA vachan hai. tathA tarkashAstrame.n pratyakSha-parokShakA
Page 335 of 350
PDF/HTML Page 363 of 378
single page version
bhI j~neyako sampUrNa nahI.n jAn sakatA, isaliye parokSha kahe aur avadhi
kevalaj~nAn sarva j~neyako Ap spaShTa jAnatA hai isaliye sarvapratyakSha hai.
hai.n. tathA netrAdikase varNAdikako jAnate hai.n vahA.N vyavahArase aisA kahate hai.n
hai.n; parantu yadi ek vastume.n anek mishra varNa hai.n ve netra dvArA bhalIbhA.Nti nahI.n grahaN kiye
jAte hai.n, isaliye isako paramArtha-pratyakSha nahI.n kahA jAtA hai.
j~nAn use tarka kahate hai.n. hetuse sAdhya vastukA jo j~nAn use anumAn kahate hai.n. Agamase
jo j~nAn ho use Agam kahate hai.n.
vahA.N is svAnubhavadashAme.n jo AtmAko jAnA jAtA hai so shrutaj~nAn dvArA jAnA jAtA
AtmAkA jAnanA pratyakSha nahI.n hai. tathA avadhi-manaHparyayakA viShay rUpI padArtha hI hai aur
kevalaj~nAn Chadmasthake hai nahI.n, isaliye anubhavame.n avadhi-manaHparyay-keval dvArA AtmAkA jAnanA
nahI.n hai. tathA yahA.N AtmAko spaShTa bhalIbhA.Nti nahI.n jAnatA hai, isaliye pAramArthik pratyakShapanA
to sambhav nahI.n hai.
Page 336 of 350
PDF/HTML Page 364 of 378
single page version
Agam parokShapramAN kahate hai.n. athavA ‘‘mai.n AtmA hI hU.N, kyo.nki mujhame.n j~nAn hai; jahA.N-jahA.N
j~nAn hai vahA.N-vahA.N AtmA hai
anumAnAdik dvArA jo vastu jAnaneme.n AyI usIko yAd rakhakar usame.n pariNAm magna karatA
hai, isaliye smR^iti kahI jAtI hai;
hote hai.n, pariNAm magna hone par kuCh visheSh jAnapanA hotA nahI.n hai.
yah hai ki jo pariNAm nAnA vikalpo.nme.n pariNamit hotA thA vah keval svarUpase hI tAdAtmyarUp
hokar pravR^itta huA. dUsarI yah visheShatA huI.
hai. svAnubhav svAd kuCh Agam
AkArAdi to parokSha hai.n, jo jihvA se svAd liyA hai vah svAd pratyakSha hai
nahI.n hai, parantu pratyakShakI hI bhA.Nti pratyakShavat yathArtha dekhA, isaliye use pratyakSha kahA jAtA
Page 337 of 350
PDF/HTML Page 365 of 378
single page version
nyAyase AtmAkA bhI pratyakSha jAnanA hotA hai
jAnanA.
sa.nj~nA kahI; usIprakAr yahA.N anubhavame.n nirvikalpatA sthUlarUp kahate hai.n. tathA sUkShmatAse
pR^ithaktvavitarka vichArAdik bhed va kaShAyAdik dasave.n guNasthAn tak kahe hai.n. vahA.N apane jAnaneme.n
va anyake jAnaneme.n Aye aise bhAvakA kathan sthUl jAnanA, tathA jo Ap bhI na jAne aur
kevalI bhagavAn hI jAne.n
tathA bhAIjI, tumane tIn dR^iShTAnta likhe va dR^iShTAntame.n prashna likhA, so dR^iShTAnta sarvA.ng
(chandramA), jalabindu, agnikaNikA
Page 338 of 350
PDF/HTML Page 366 of 378
single page version
ek jAti hai vaise hI jitane guN avrat-samyagdR^iShTi ke pragaT hue hai.n, unakI aur terahave.n
guNasthAname.n jo guN pragaT hote hai.n, unakI ek jAti hai.
kevalarUp samyagj~nAn hai. tathA ekadesh sarvadeshakA antar to itanA hI hai ki mati-shrutaj~nAnavAlA
amUrtik vastuko apratyakSha aur mUrtik vastuko bhI pratyakSha va apratyakSha, ki.nchit anukramase jAnatA
hai tathA sarvathA sarva vastuko kevalaj~nAn yugapat jAnatA hai; vah parokSha jAnatA hai, yah pratyakSha
jAnatA hai itanA hI visheSh hai. aur sarvaprakAr ek hI jAti kahe.n to jisaprakAr kevalI
yugapat pratyakSha aprayojanarUp j~neyako nirvikalparUp jAnate hai.n, usIprakAr yah bhI jAne
bhedaH sAkShAdasAkShAchcha hyavastvanyatama.n bhavet..
hai so aur nahI.n hai.
garbhit hai, sadaiv gamanarUp rahatA hai.
Page 339 of 350
PDF/HTML Page 367 of 378
single page version
milAn kar lenA.
chaitanyasvarUpake anubhavakA udyamI rahanA.
paraspar vichAr hai so ba.DI vArtA hai.
mitI phAgun vadI 5, sa.n0 1811
Page 340 of 350
PDF/HTML Page 368 of 378
single page version
ek pudgalaparamANu ana.nt guN ana.nt paryAyasahit virAjamAna.
jIvadravya ana.ntAna.ntasvarUp avasthAsahit varta rahe hai.n. kisI jIvadravyake pariNAm kisI anya
jIvadravyase nahI.n milate. isIprakAr ek pudgalaparamANu ek samayame.n jisaprakArakI avasthA dhAraN
karatA hai, vah avasthA anya pudgalaparamANudravyase nahI.n milatI. isaliye pudgal (paramANu)
dravyakI bhI anya-anyatA jAnanA.
pariNamanarUp, bandhamukti shaktisahit vartate hai.n.
sahakArI mishravyavahAr, shuddha dravyako sahakArI shuddha vyavahAra.
Page 341 of 350
PDF/HTML Page 369 of 378
single page version
kyo.nki sa.nsAr vyavahAr ekarUp batalAyA hai. sa.nsArI so vyavahArI, vyavahArI so sa.nsArI.
mishravyavahArI. kevalaj~nAnI shuddhanishchayAtmak shuddhavyavahArI.
vivaraN kahate hai.nH
karate hue mishravyavahArI kahA jAtA hai.
hai.n. shuddhavyavahArakI sarahad terahave.n guNasthAnase lekar chaudahave.n guNasthAn paryanta jAnanA.
asiddhatvapariNamanatvAt vyavahAraH.
vyavahAr kahA jAtA hai. sa.nsArAvasthAke miTane par vyavahAr bhI miTA kahA jAtA hai. yahA.N
yah sthApanA kI hai. isaliye siddha vyavahArAtIt kahe jAte hai.n.
Page 342 of 350
PDF/HTML Page 370 of 378
single page version
sa.nsAr-avasthAme.n trikAlavartI mAnane.
AgamarUp sthApit kiyA. ab shuddhachetanApaddhati shuddhAtmapariNAm; vah bhI dravyarUp athavA
bhAvarUpa. dravyarUp to jIvatvapariNAm, bhAvarUp j~nAn
honahAr hai vaise vistArasahit vidyamAn usame.n vAstavarUp maujUd hai, anek shAkhA
anek-anek bIj, ek-ek bIjame.n ek-ek vaT, usakA vichAr kare.n to bhAvinayapramANase
na vaTavR^ikSho.nkI maryAdA pAI jAtI hai, na bIjo.nkI maryAdA pAI jAtI hai.
us anantatAke svarUpako kevalaj~nAnI puruSh bhI ananta hI dekhate-jAnate-kahate hai.n;
pratibhAsit hotI hai.
usame.n visheSh itanA ki adhyAtmakA svarUp ananta, AgamakA svarUp anantAnantarUp,
Page 343 of 350
PDF/HTML Page 371 of 378
single page version
avadhij~nAnI manaHparyayaj~nAnI;
kyo.n?
a.ngako vyavahArase nahI.n jAnatA
jo adhyAtmarUp kriyA vah antardR^iShTigrAhya hai, vah kriyA mUDh jIv nahI.n jAnatA. antardR^iShTike
abhAvase antarkriyA dR^iShTigochar nahI.n hotI, isaliye mithyAdR^iShTi jIv mokShamArga sAdhaneme.n asamartha hai.
ek sIpakA Tuka.DA dikhAyA aur pratyekase prashna kiyA ki yah kyA hai?
kuCh nahI.n AtA, isaliye ham nahI.n jAnate ki tU kyA kahatA hai. athavA chup ho rahatA
hai bolatA nahI.n gahalarUpase. tIsarA vibhramavAlA puruSh bhI bolA ki yah to pratyakShapramAN
chA.NdI hai, ise sIp kaun kahegA? merI dR^iShTime.n to chA.NdI sUjhatI hai, isaliye sarvathA prakAr
Page 344 of 350
PDF/HTML Page 372 of 378
single page version
kyA dhokhA? sIp sIp sIp, niradhAr sIp, isako jo koI aur vastu kahe vah pratyakShapramAN
bhrAmak athavA a.ndha. usI prakAr samyagdR^iShTiko sva-par svarUpame.n na sa.nshay, na vimoh, na vibhram,
yathArtha dR^iShTi hai; isaliye samyagdR^iShTi jIv a.ntardR^iShTise mokShapaddhatiko sAdhanA jAnatA hai. bAhyabhAv
bAhyanimittarUp mAnatA hai, vah nimitta nAnArUp hai, ekarUp nahI.n hai. a.ntardR^iShTike pramAName.n
mokShamArga sAdhe aur samyagj~nAn svarUpAcharaNakI kaNikA jAgane par mokShamArga sachchA.
ba.ndhapaddhatiko sAdhakar mokSha kahatA hai, vah bAt j~nAtA nahI.n mAnate.
bandharUp chalA AyA hai; ab is paddhatise moh to.Dkar pravarta; is paddhatikA rAg pUrvakI
bhA.Nti he nar! kisaliye karate ho? kShaNamAtra bhI bandhapaddhatime.n magna nahI.n hotA, vah j~nAtA
apane svarUpako vichAratA hai, anubhav karatA hai, dhyAtA hai, gAtA hai, shravaN karatA hai,
navadhAbhakti, tap, kriyA, apane shuddhasvarUpake sanmukh hokar karatA hai. yah j~nAtAkA AchAr,
isIkA nAm mishravyavahAra.
guNasthAnakI ba.DhvArI kahI hai.
bhinna-bhinna sattAke pramANase ekatA nahI.n milatI. ek-ek jIvadravyame.n anya-anyarUp
audayikabhAv hote hai.n, un audayik bhAvAnusAr j~nAnakI anya-anyatA jAnanA.
j~nAnako paramArthatA nahI.n kahatA.
Page 345 of 350
PDF/HTML Page 373 of 378
single page version
hai, na kartA hai, na bhoktA hai, na avalambI hai; isaliye koI aisA kahe ki isaprakArake
audayikabhAv sarvathA ho.n to phalAnA guNasthAn kahA jAy to jhUTh hai. unho.nne dravyakA svarUp
sarvathA prakAr nahI.n jAnA hai.
kevalIko daNDa-kapATarUp kriyAkA uday hotA hai, kisI kevalIko nahI.n hotA. jab kevalIme.n
bhI udayakI nAnAprakAratA hai tab aur guNasthAnakI kaun bAt chalAye?
bahut karake samajhegA, jo aj~nAnI hogA vah yah chiTThI sunegA sahI, parantu samajhegA nahI.n.
yah vachanikA jyo.n kI tyo.n sumatipramAN kevalIvachanAnusArI hai. jo ise sunegA, samajhegA,
shraddhegA; use kalyANakArI hai
Page 346 of 350
PDF/HTML Page 374 of 378
single page version
usakA vivaraN
paryanta hai, tIvratAkI sthiti pA.Nchave.n guNasthAn paryanta hai.
Page 347 of 350
PDF/HTML Page 375 of 378
single page version
jAnarUp j~nAn, vishuddha chAritra; kisI samay ajAnarUp j~nAn, vishuddha chAritra; kisI samay
jAnarUp j~nAn, sa.nklesharUp chAritra; kisI samay ajAnarUp j~nAn, sa.nklesh chAritra. jis samay
ajAnarUp gati j~nAnakI, sa.nklesharUp gati chAritrakI; us samay nimitta-upAdAn dono.n ashuddha.
kisI samay ajAnarUp j~nAn, vishuddharUp chAritra; us samay ashuddha nimitta, shuddha upAdAna.
kisI samay jAnarUp j~nAn, sa.nklesharUp chAritra; us samay shuddha nimitta, ashuddha upAdAna.
kisI samay jAnarUp j~nAn, vishuddharUp chAritra; us samay shuddha nimitta, shuddha upAdAna.
ye yahA.N hI rahe.nge
samyak-shuddhatA nahI.n, garbhit shuddhatA; jab vastukA svarUp jAne tab samyakshuddhatA; vah granthibhedake
binA nahI.n hotI; parantu garbhit shuddhatA so bhI akAmanirjarA hai.
manda hai, us mandatAse nirjarA hai. kisI samay chAritraguN sa.nklesharUp hai, isaliye keval
tIvraba.ndh hai. isaprakAr mithyA-avasthAme.n jis samay jAnarUp j~nAn hai aur vishuddhatArUp chAritra
hai, us samay nirjarA hai. jis samay ajAnarUp j~nAn hai, sa.nklesharUp chAritra hai, us samay
ba.ndh hai. usame.n visheSh itanA ki alpa nirjarA bahut ba.ndh isaliye mithyAtva-avasthAme.n keval
ba.ndh kahA; alpakI apekShA. jaisA kisI puruShako naphA tho.DA ToTA bahut, us puruShako
ToTAvAlA hI kahA jAya. parantu ba.ndh-nirjarAke binA jIv kisI avasthAme.n nahI.n hai. dR^iShTA.nt
yah ki
Page 348 of 350
PDF/HTML Page 376 of 378
single page version
mandatA hotI hai, usase nirjarA hotI hai. usI mandatAke pramAName.n shuddhatA jAnanA.
guNo.nkI garbhitashuddhatA jab tak granthibhed na ho tab tak mokShamArga nahI.n sAdhatI; parantu UrdhvatAko
kare, avashya hI ka re. in dono.n guNo.nkI garbhitashuddhatA jab granthibhed hotA hai tab in dono.nkI
shikhA phU TatI hai, tab dono.n guN dhArApravAharUpase mokShamArgako chalate hai.n; j~nAnaguNakI shuddhatAse
j~nAnaguN nirmal hotA hai, chAritraguNakI shuddhatAse chAritraguN nirmal hotA hai. vah kevalaj~nAnakA
a.nkur, vah yathAkhyAtachAritrakA a.nkura.
kaise? yah ham nahI.n samajhe.
mokShasthAn paka.D.h.h (svIkAr kar), shuddhatA usame.n AyI mAn, mAn, isame.n dhokhA nahI.n hai; vishuddhatA
sadAkAl mokShakA mArga hai, parantu granthibhed binA shuddhatAkA jor nahI.n chalatA hai na?
nahI.n chalatA; bahut kalabal kare parantu kuCh vash nahI.n chalatA; usIprakAr vishuddhatAkI bhI
UrdhvatA jAnanI. isaliye garbhitashuddhatA kahI hai. vah garbhitashuddhatA granthibhed hone par
mokShamArgako chalI; apane svabhAvase varddhamAnarUp huI tab pUrNa yathAkhyAt pragaT kahA gayA.
vishuddhatA kI jo UrdhvatA vahI usakI shuddhatA.
Page 349 of 350
PDF/HTML Page 377 of 378
single page version
yathAkhyAtarUp hotI hai. yadi vishuddhatAme.n vah nahI.n hotI to kevalIme.n j~nAnaguN shuddha hotA,
kriyA ashuddha rahatI; parantu aisA to nahI.n hai. usame.n shuddhatA thI, usase vishuddhatA huI hai.
kramase pUrNa huA.
hai ham kyA kare.n? yadi mAnI to shAbAsh!
ashuddha aur upAdAn shuddha. tIsarA vaktA j~nAnI, shrotA aj~nAnI; vahA.N nimitta shuddha aur upAdAn
ashuddha. chauthA vaktA j~nAnI, shrotA bhI j~nAnI; vahA.N to nimitta bhI shuddha, upAdAn bhI shuddha.