Moksha-Marg Prakashak-Hindi (itrans transliteration). Parishisht 3 - Parmarth Vachnika; Parishisht 4 - Upadan Nimittki Chithi.

< Previous Page  


Combined PDF/HTML Page 19 of 19

 

Page 333 of 350
PDF/HTML Page 361 of 378
single page version

-
rahasyapUrNa chiThThI ][ 343
pashchAt parakA bhI vichAr ChUT jAy, keval svAtmavichAr hI rahatA hai; vahA.N anek prakAr
nijasvarUpame.n aha.nbuddhi dharatA hai. chidAnanda hU.N, shuddha hU.N, siddha hU.N, ityAdi vichAr hone par
sahaj hI Ananda tara.ng uThatI hai, romA.nch ho AtA hai; tatpashchAt aisA vichAr to ChUT jAy,
keval chinmAtrasvarUp bhAsane lage; vahA.N sarva pariNAm us rUpame.n ekAgra hokar pravartate hai.n; darshan-
j~nAnAdikakA va nay-pramANAdikakA bhI vichAr vilay ho jAtA hai.
chaitanyasvarUp jo savikalpase nishchay kiyA thA, usahIme.n vyApta-vyApakarUp hokar isaprakAr
pravartatA hai jahA.N dhyAtA-dhyeyapanA dUr ho gayA. so aisI dashAkA nAm nirvikalpa anubhav
hai. ba.De nayachakra granthame.n aisA hI kahA hai :
tachchANesaNakAle samaya.n bujjhehi juttimaggeNa.
No ArAiNasamaye pachchakkhoaNuhavo jahma..266..
arthaHtattvake avalokan (anveShaN) kA jo kAl usame.n samay arthAt shuddhAtmAko
yukti arthAt nay-pramAN dvArA pahale jAne. pashchAt ArAdhanasamay jo anubhavakAl usame.n nay-
pramAN nahI.n hai.n, kyo.nki pratyakSha anubhav hai.
jaiseratnako kharIdaneme.n anek vikalpa karate hai.n, jab pratyakSha use pahinate hai.n, tab vikalpa
nahI.n haipahinanekA sukh hI hai. isaprakAr savikalpake dvArA nirvikalpa anubhav hotA hai.
tathA jo j~nAn pA.Nch indriyo.n va ChaThave.n manake dvArA pravartatA thA, vah j~nAn sab orase
simaTakar is nirvikalpa anubhavame.n keval svarUpasanmukh huA. kyo.nki vah j~nAn kShayopashamarUp
hai, isaliye ek kAlame.n ek j~neyako hI jAnatA hai, vah j~nAn svarUp jAnaneko pravartit huA
tab anyakA jAnanA sahaj hI rah gayA. vahA.N aisI dashA huI ki bAhya anek shabdAdik
vikAr ho.n to bhI svarUpadhyAnIko kuCh khabar nahI.n
isaprakAr matij~nAn bhI svarUpasanmukh huA.
tathA nayAdikake vichAr miTane par shrutaj~nAn bhI svarUpasanmukh huA.
aisA varNan samayasArakI TIkA AtmakhyAtime.n hai tathA AtmAvalokanAdime.n hai. isIliye
nirvikalpa anubhavako atIndriy kahate hai.n. kyo.nki indriyo.nkA dharma to yah hai ki sparsha, ras,
ga.ndh, varNa, shabdako jAne.n, vah yahA.N nahI.n hai; aur manakA dharma yah hai ki anek vikalpa
kare, vah yahA.N nahI.n hai; isaliye yadyapi jo j~nAn indriy
maname.n pravartatA thA, vahI j~nAn anubhavame.n
pravartatA hai; tathApi is j~nAnako atIndriy kahate hai.n.
tathA is svAnubhavako man dvArA huA bhI kahate hai.n, kyo.nki is anubhavame.n matij~nAn-
shrutaj~nAn hI hai.n, anya koI j~nAn nahI.n hai.

Page 334 of 350
PDF/HTML Page 362 of 378
single page version

-
344 ] [ rahasyapUrNa chiThThI
mati-shrutaj~nAn indriy-manake avalamban binA nahI.n hotA, so yahA.N indriyakA to abhAv
hI hai, kyo.nki indriyakA viShay mUrtik padArtha hI hai. tathA yahA.N manaj~nAn hai, kyo.nki manakA
viShay amUrtik padArtha bhI hai, isaliye yahA.N man-sambandhI pariNAm svarUpame.n ekAgra hokar anya
chintAkA nirodh karate hai.n, isaliye ise man dvArA kahate hai.n. ‘‘ekAgrachintAnirodho dhyAnam’’
aisA dhyAnakA bhI lakShaN aise anubhav dashAme.n sambhav hai.
tathA samayasAr nATakake kavittame.n kahA haiH
vastu vichArat dhyAvatai.n, man pAvai vishrAma.
ras svAdat sukh Upajai, anubhav yAkau nAma..
isaprakAr man binA jude hI pariNAm svarUpame.n pravartit nahI.n hue, isaliye svAnubhavako
manajanit bhI kahate hai.n; ataH atIndriy kahaneme.n aur manajanit kahaneme.n kuCh virodh nahI.n hai,
vivakShAbhed hai.
tathA tumane likhA ki ‘‘AtmA atIndriy hai, isaliye atIndriy dvArA hI grahaN kiyA
jAtA hai;’’ so (bhAIjI) man amUrtikakA bhI grahaN karatA hai, kyo.nki mati-shrutaj~nAnakA viShay
sarvadravya kahe hai.n. ukta.n cha tattvArtha sUtreH
‘‘matishrutayornibandho dravyeShvasarvaparyAyeShu.’’ (126)
tathA tumane pratyakShaparokShakA prashna likhA so bhAIjI, pratyakShaparokSha to samyaktvake bhed
hai.n nahI.n. chauthe guNasthAname.n siddhasamAn kShAyik samyaktva ho jAtA hai, isaliye samyaktva to keval
yathArtha shraddhAnarUp hI hai. vah (jIv) shubhAshubhakArya karatA bhI rahatA hai. isaliye tumane jo
likhA thA ki ‘‘nishchayasamyaktva pratyakSha hai aur vyavahArasamyaktva parokSha hai’’, so aisA nahI.n hai.
samyaktvake to tIn bhed hai.n
vahA.N upashamasamyaktva aur kShAyikasamyaktva to nirmal hai.n, kyo.nki ve
mithyAtvake udayase rahit hai.n aur kShayopashamasamyaktva samal hai, kyo.nki samyaktvamohanIyake udayase
sahit hai. parantu is samyaktvame.n pratyakSha
parokSha koI bhed to nahI.n hai.n.
kShAyik samyaktvIke shubhAshubharUp pravartate hue va svAnubhavarUp pravartate hue samyaktvaguN
to samAn hI hai, isaliye samyaktvake to pratyakSha-parokSha bhed nahI.n mAnanA.
tathA pramANake pratyakSha-parokSha bhed hai.n, so pramAN samyagj~nAn hai; isaliye matij~nAn-shrutaj~nAn
to parokShapramAN hai.n, avadhi-manaHparyay-kevalaj~nAn pratyakShapramAN hai.n. ‘‘Adye parokSha.n pratyakShamanyat’’
(tattvArthasUtra a0 1, sUtra 11-12) aisA sUtrakA vachan hai. tathA tarkashAstrame.n pratyakSha-parokShakA

Page 335 of 350
PDF/HTML Page 363 of 378
single page version

-
rahasyapUrNa chiThThI ][ 345
aisA lakShaN kahA hai‘‘spaShTapratibhAsAtmaka.n pratyakShamaspaShTa.n parokSha.n.’’
jo j~nAn apane viShayako nirmalatArUp spaShTatayA bhalIbhA.Nti jAne so pratyakSha aur jo
spaShTa bhalIbhA.Nti na jAne so parokSha. vahA.N matij~nAn-shrutaj~nAnake viShay to bahut hai.n, parantu ek
bhI j~neyako sampUrNa nahI.n jAn sakatA, isaliye parokSha kahe aur avadhi
manaHparyayaj~nAnake viShay
tho.De hai.n; tathApi apane viShayako spaShTa bhalIbhA.Nti jAnate hai.n, isaliye ekadesh pratyakSha hai.n aur
kevalaj~nAn sarva j~neyako Ap spaShTa jAnatA hai isaliye sarvapratyakSha hai.
tathA pratyakShake do bhed hai.nHek paramArtha pratyakSha, dUsarA sA.nvyavahArik pratyakSha. vahA.N
avadhi, manaHparyay aur kevalaj~nAn to spaShTa pratibhAsarUp hai.n hI, isaliye pAramArthik pratyakSha
hai.n. tathA netrAdikase varNAdikako jAnate hai.n vahA.N vyavahArase aisA kahate hai.n
‘isane varNAdik
pratyakSha jAne’, ekadesh nirmalatA bhI pAI jAtI hai, isaliye inako sA.nvyavahArik pratyakSha kahate
hai.n; parantu yadi ek vastume.n anek mishra varNa hai.n ve netra dvArA bhalIbhA.Nti nahI.n grahaN kiye
jAte hai.n, isaliye isako paramArtha-pratyakSha nahI.n kahA jAtA hai.
tathA parokSha pramANake pA.nch bhed hai.nHsmR^iti, pratyabhij~nAn, tarka, anumAn, aur Agama.
vahA.N pUrva kAlame.n jo vastu jAnI thI use yAd karake jAnanA, use smR^iti kahate hai.n.
dR^iShTA.nt dvArA vastukA nishchay kiyA jAye use pratyabhij~nAn kahate hai.n. hetuke vichArayukta jo
j~nAn use tarka kahate hai.n. hetuse sAdhya vastukA jo j~nAn use anumAn kahate hai.n. Agamase
jo j~nAn ho use Agam kahate hai.n.
aise pratyakSha-parokSha pramANake bhed kahe hai.n.
vahA.N is svAnubhavadashAme.n jo AtmAko jAnA jAtA hai so shrutaj~nAn dvArA jAnA jAtA
hai. shrutaj~nAn hai vah matij~nAnapUrvak hI hai, ve matij~nAn-shrutaj~nAn parokSha kahe hai.n, isaliye yahA.N
AtmAkA jAnanA pratyakSha nahI.n hai. tathA avadhi-manaHparyayakA viShay rUpI padArtha hI hai aur
kevalaj~nAn Chadmasthake hai nahI.n, isaliye anubhavame.n avadhi-manaHparyay-keval dvArA AtmAkA jAnanA
nahI.n hai. tathA yahA.N AtmAko spaShTa bhalIbhA.Nti nahI.n jAnatA hai, isaliye pAramArthik pratyakShapanA
to sambhav nahI.n hai.
tathA jaise netrAdikase varNAdik jAnate hai.n vaise ekadesh nirmalatA sahit bhI AtmAke
asa.nkhyAt pradeshAdik nahI.n jAnate hai.n, isaliye sA.nvyavahArik pratyakShapanA bhI sa.nbhav nahI.n hai.
yahA.N par to Agam-anumAnAdik parokSha j~nAnase AtmAkA anubhav hotA hai. jainAgamame.n

Page 336 of 350
PDF/HTML Page 364 of 378
single page version

-
346 ] [ rahasyapUrNa chiThThI
jaisA AtmAkA svarUp kahA hai, use vaisA jAnakar usame.n pariNAmo.nko magna karatA hai, isaliye
Agam parokShapramAN kahate hai.n. athavA ‘‘mai.n AtmA hI hU.N, kyo.nki mujhame.n j~nAn hai; jahA.N-jahA.N
j~nAn hai vahA.N-vahA.N AtmA hai
jaise siddhAdik hai.n; tathA jahA.N AtmA nahI.n hai vahA.N j~nAn bhI nahI.n
haijaise mR^itak kalevarAdik hai.n.’’ isaprakAr anumAn dvArA vastukA nishchay karake usame.n
pariNAm magna karatA hai, isaliye anumAn parokShapramAN kahA jAtA hai. athavA Agam-
anumAnAdik dvArA jo vastu jAnaneme.n AyI usIko yAd rakhakar usame.n pariNAm magna karatA
hai, isaliye smR^iti kahI jAtI hai;
ityAdi prakArase svAnubhavame.n parokShapramAN dvArA hI AtmAkA
jAnanA hotA hai. vahA.N pahale jAnanA hotA hai, pashchAt jo svarUp jAnA usIme.n pariNAm magna
hote hai.n, pariNAm magna hone par kuCh visheSh jAnapanA hotA nahI.n hai.
yahA.N phi ra prashnaHyadi savikalpa-nirvikalpame.n jAnanekA visheSh nahI.n hai to adhik Ananda
kaise hotA hai?
usakA samAdhAnaHsavikalpa dashAme.n j~nAn anek j~neyo.nko jAnanerUp pravartatA thA,
nirvikalpadashAme.n keval AtmAkA hI jAnanA hai; ek to yah visheShatA hai. dUsarI visheShatA
yah hai ki jo pariNAm nAnA vikalpo.nme.n pariNamit hotA thA vah keval svarUpase hI tAdAtmyarUp
hokar pravR^itta huA. dUsarI yah visheShatA huI.
aisI visheShatAe.N hone par koI vachanAtIt aisA apUrva Ananda hotA hai jo ki viShay-
sevaname.n usakI jAtikA a.nsh bhI nahI.n hai, isaliye us Anandako atIndriy kahate hai.n.
yahA.N phi ra prashnaHanubhavame.n bhI AtmA parokSha hI hai, to grantho.nme.n anubhavako pratyakSha kaise
kahate hai.n? UparakI gAthAme.n hI kahA hai ‘pachchakho aNuhavo jamhA’ so kaise hai?
usakA samAdhAnaHanubhavame.n AtmA to parokSha hI hai, kuCh AtmAke pradesh AkAr to
bhAsit hote nahI.n hai.n; parantu svarUpame.n pariNAm magna honese jo svAnubhav huA vah svAnubhavapratyakSha
hai. svAnubhav svAd kuCh Agam
anumAnAdik parokShapramAN dvArA nahI.n jAnatA hai, Ap hI
anubhavake rasasvAdako vedatA hai. jaise koI a.ndh-puruSh mishrIko AsvAdatA hai; vahA.N mishrIke
AkArAdi to parokSha hai.n, jo jihvA se svAd liyA hai vah svAd pratyakSha hai
vaise svAnubhavame.n
AtmA parokSha hai, jo pariNAmase svAd AyA vah svAd pratyakSha hai;aisA jAnanA.
athavA jo pratyakShakI hI bhA.Nti ho use bhI pratyakSha kahate hai.n. jaise lokame.n kahate
hai.n ki ‘‘hamane svapname.n athavA dhyAname.n amuk puruShako pratyakSha dekhA’’; vahA.N kuCh pratyakSha dekhA
nahI.n hai, parantu pratyakShakI hI bhA.Nti pratyakShavat yathArtha dekhA, isaliye use pratyakSha kahA jAtA

Page 337 of 350
PDF/HTML Page 365 of 378
single page version

-
rahasyapUrNa chiThThI ][ 347
hai. usIprakAr anubhavame.n AtmA pratyakShakI bhA.Nti yathArtha pratibhAsit hotA hai, isaliye is
nyAyase AtmAkA bhI pratyakSha jAnanA hotA hai
aisA kahe.n to doSh nahI.n hai. kathan to anek
prakArase hai, vah sarva Agam-adhyAtma shAstro.nse jaise virodh na ho vaise vivakShAbhedase kathan
jAnanA.
yahA.N prashnaHaisA anubhav kaunase guNasthAname.n hotA hai?
usakA samAdhAnaHchauthese hI hotA hai, parantu chautheme.n to bahut kAlake antarAlase hotA
hai aur Uparake guNasthAno.nme.n shIghra-shIghra hotA hai.
phi ra yahA.N prashnaHanubhav to nirvikalpa hai, vahA.N Uparake aur nIcheke guNasthAno.nme.n bhed
kyA?
usakA samAdhAnaHpariNAmo.nkI magnatAme.n visheSh hai. jaise do puruSh nAm lete hai.n aur
dono.nke hI pariNAm nAmame.n hai.n; vahA.N ekako to magnatA visheSh hai aur ekako tho.DI hai
usIprakAr jAnanA.
phi ra prashnaHyadi nirvikalpa anubhavame.n koI vikalpa nahI.n hai to shukladhyAnakA pratham bhed
pR^ithaktvavitarkavichAr kahA, vahA.N ‘pR^ithaktvavitarka’nAnA prakArake shrutakA ‘vichAr’artha-vya.njan-
yogsa.nkramaNaisA kyo.n kahA?
samAdhAnaHkathan do prakAr haiek sthUlarUp hai, ek sUkShmarUp hai. jaise sthUlatAse
to ChaThave.n hI guNasthAname.n sampUrNa brahmacharya vrat kahA aur sUkShmatAse navave.n guNasthAn tak maithun
sa.nj~nA kahI; usIprakAr yahA.N anubhavame.n nirvikalpatA sthUlarUp kahate hai.n. tathA sUkShmatAse
pR^ithaktvavitarka vichArAdik bhed va kaShAyAdik dasave.n guNasthAn tak kahe hai.n. vahA.N apane jAnaneme.n
va anyake jAnaneme.n Aye aise bhAvakA kathan sthUl jAnanA, tathA jo Ap bhI na jAne aur
kevalI bhagavAn hI jAne.n
aise bhAvakA kathan sUkShma jAnanA. charaNAnuyogAdikame.n sthUlakathanakI
mukhyatA hai aur karaNAnuyogame.n sUkShmakathanakI mukhyatA hai;aisA bhed anyatra bhI jAnanA.
isaprakAr nirvikalpa anubhavakA svarUp jAnanA.
tathA bhAIjI, tumane tIn dR^iShTAnta likhe va dR^iShTAntame.n prashna likhA, so dR^iShTAnta sarvA.ng
milatA nahI.n hai. dR^iShTAnta hai vah ek prayojanako batalAtA hai; so yahA.N dvitIyAkA vidhu
(chandramA), jalabindu, agnikaNikA
yah to ekadesh hai.n aur pUrNamAsIkA chandra, mahAsAgar tathA
agnikuNDayah sarvadesh hai.n. usIprakAr chauthe guNasthAname.n AtmAke j~nAnAdiguN ekadesh pragaT

Page 338 of 350
PDF/HTML Page 366 of 378
single page version

-
348 ] [ rahasyapUrNa chiThThI
hue hai.n, terahave.n guNasthAname.n AtmAke j~nAnAdik guN sarvathA pragaT hote hai.n; aur jaise dR^iShTAnto.nkI
ek jAti hai vaise hI jitane guN avrat-samyagdR^iShTi ke pragaT hue hai.n, unakI aur terahave.n
guNasthAname.n jo guN pragaT hote hai.n, unakI ek jAti hai.
vahA.N tumane prashna likhA ki ek jAti hai to jisaprakAr kevalI sarvaj~neyo.nko pratyakSha jAnate
hai.n usIprakAr chauthe guNasthAnavAlA bhI AtmAko pratyakSha jAnatA hogA?
uttaraHbhAIjI, pratyakShatAkI apekShA ek jAti nahI.n hai, samyagj~nAn kI apekShA ek
jAti hai. chauthe guNasthAnavAleko mati-shrutarUp samyagj~nAn hai aur terahave.n guNasthAn vAleko
kevalarUp samyagj~nAn hai. tathA ekadesh sarvadeshakA antar to itanA hI hai ki mati-shrutaj~nAnavAlA
amUrtik vastuko apratyakSha aur mUrtik vastuko bhI pratyakSha va apratyakSha, ki.nchit anukramase jAnatA
hai tathA sarvathA sarva vastuko kevalaj~nAn yugapat jAnatA hai; vah parokSha jAnatA hai, yah pratyakSha
jAnatA hai itanA hI visheSh hai. aur sarvaprakAr ek hI jAti kahe.n to jisaprakAr kevalI
yugapat pratyakSha aprayojanarUp j~neyako nirvikalparUp jAnate hai.n, usIprakAr yah bhI jAne
aisA
to hai nahI.n; isaliye pratyakSha-parokShakA visheSh jAnanA.
ukta.n cha aShTasahasrI madhyeH
syAdvAdakevalaj~nAne sarvatattvaprakAshane.
bhedaH sAkShAdasAkShAchcha hyavastvanyatama.n bhavet..
(aShTasahasrI, dashamaH parichChedaH 105)
arthaHsyAdvAd arthAt shrutaj~nAn aur kevalaj~nAnyah dono.n sarva tattvo.nkA prakAshan
karanevAle hai.n. visheSh itanA hI hai ki kevalaj~nAn pratyakSha hai, shrutaj~nAn parokSha hai, parantu vastu
hai so aur nahI.n hai.
tathA tumane nishchayasamyaktvakA svarUp aur vyavahArasamyaktvakA svarUp likhA hai so satya
hai, parantu itanA jAnanA ki samyaktvIke vyavahArasamyaktvame.n va anya kAlame.n antara~N.hganishchayasamyaktva
garbhit hai, sadaiv gamanarUp rahatA hai.
tathA tumane likhAkoI sAdharmI kahatA hai ki AtmAko pratyakSha jAne to karmavargaNAko
pratyakSha kyo.n na jAne?
so kahate hai.n ki AtmAko to pratyakSha kevalI hI jAnate hai.n, karmavargaNAkau avadhij~nAnI
bhI jAnate hai.n.

Page 339 of 350
PDF/HTML Page 367 of 378
single page version

-
rahasyapUrNa chiThThI ][ 349
tathA tumane likhAdvitIyAke chandramAkI bhA.Nti AtmAke pradesh tho.Dese khule kaho?
uttaraHyah dR^iShTAnta pradesho.nkI apekShA nahI.n hai, yah dR^iShTAnta guNakI apekShA hai.
jo samyaktva sambandhI aur anubhav sambandhI pratyakSha-apratyakShAdikake prashna tumane likhe
the, unakA uttar apanI buddhi anusAr likhA hai; tum bhI jinavANIse tathA apanI pariNatise
milAn kar lenA.
are bhAIjI, visheSh kahA.N tak likhe.n, jo bAt jAnate hai.n vah likhaneme.n nahI.n AtI.
milane par kuCh kahA bhI jAy, parantu milanA karmAdhIn hai, isaliye bhalA yah hai ki
chaitanyasvarUpake anubhavakA udyamI rahanA.
vartamAnakAlame.n adhyAtmatattva to AtmakhyAtisamayasAragra.nthakI amR^itachandra AchAryakR^it
sa.nskR^itaTIkAme.n hai aur AgamakI charchA gommaTasArame.n hai tathA aur anya grantho.nme.n hai.
jo jAnate hai.n vah sab likhaneme.n Ave nahI.n, isaliye tum bhI adhyAtma tathA Agam-
grantho.nkA abhyAs rakhanA aur svarUpAnandame.n magna rahanA.
aur tumane koI visheSh grantha jAne ho.n so mujhako likh bhejanA. sAdharmiyo.nko to
paraspar charchA hI chAhiye. aur merI to itanI buddhi hai nahI.n, parantu tum sarIkhe bhAiyo.nse
paraspar vichAr hai so ba.DI vArtA hai.
jab tak milanA nahI.n ho tab tak patra to avashya hI likhA karoge.
mitI phAgun vadI 5, sa.n0 1811

Page 340 of 350
PDF/HTML Page 368 of 378
single page version

-
350 ] [ mokShamArgaprakAshak
paramArthavachanikA
[ kavivar pa.n0 banArasIdAsajI rachit ]
ek jIvadravya, usake ana.nt guN, ana.nt paryAye.n, ek-ek guNake asa.nkhyAt pradesh,
ek-ek pradeshame.n ananta karmavargaNAe.N, ek-ek karmavargaNAme.n ana.nt-ana.nt pudgalaparamANu, ek-
ek pudgalaparamANu ana.nt guN ana.nt paryAyasahit virAjamAna.
yah ek sa.nsArAvasthit jIvapiNDakI avasthA. isIprakAr ana.nt jIvadravya sapiNDarUp
jAnanA. ek jIvadravya ana.nt-ana.nt pudgaladravyase sa.nyogit (sa.nyukta) mAnanA.
usakA vivaraNanya anyarUp jIvadravyakI pariNati, anya anyarUp pudgaladravyakI
pariNati.
usakA vivaraNek jIvadravya jisaprakArakI avasthA sahit nAnA AkArarUp pariNamit
hotA hai vah prakAr anya jIvase nahI.n milatA; usakA aur prakAr hai. isIprakAr ana.ntAna.ntarUp
jIvadravya ana.ntAna.ntasvarUp avasthAsahit varta rahe hai.n. kisI jIvadravyake pariNAm kisI anya
jIvadravyase nahI.n milate. isIprakAr ek pudgalaparamANu ek samayame.n jisaprakArakI avasthA dhAraN
karatA hai, vah avasthA anya pudgalaparamANudravyase nahI.n milatI. isaliye pudgal (paramANu)
dravyakI bhI anya-anyatA jAnanA.
ab, jIvadravya pudgaladravya ekakShetrAvagAhI anAdikAlake hai.n, uname.n visheSh itanA ki
jIvadravya ek, pudgalaparamANudravya ana.ntAna.nt, chalAchalarUp, AgamanagamanarUp, ana.ntAkAr
pariNamanarUp, bandhamukti shaktisahit vartate hai.n.
ab, jIvadravyakI ana.ntI avasthAe.N, uname.n tIn avasthAe.N mukhya sthApit kI.nek
ashuddha avasthA, ek shuddhAshuddharUp mishra avasthA, ek shuddha avasthAyah tIn avasthAe.N sa.nsArI
jIvadravyakI. sa.nsArAtIt siddha anavasthitarUp kahe jAte hai.n.
ab tIno.n avasthAo.nkA vichArek ashuddha nishchayAtmak dravya, ek shuddha nishchayAtmak
dravya, ek mishra nishchayAtmak dravya. ashuddha nishchayadravyako sahakArI ashuddha vyavahAr, mishradravyako
sahakArI mishravyavahAr, shuddha dravyako sahakArI shuddha vyavahAra.

Page 341 of 350
PDF/HTML Page 369 of 378
single page version

-
paramArthavachanikA ][ 351
ab, nishchay-vyavahArakA vivaraN likhate hai.nH
nishchay to abhedarUp dravya, vyavahAr dravyake yathAsthit bhAva. parantu visheSh itanA ki
jitane kAl sa.nsArAvasthA utane kAl vyavahAr kahA jAtA hai, siddha vyavahArAtIt kahe jAte hai.n,
kyo.nki sa.nsAr vyavahAr ekarUp batalAyA hai. sa.nsArI so vyavahArI, vyavahArI so sa.nsArI.
ab, tIno.n avasthAo.nkA vivaraN likhate hai.nH
jitane kAl mithyAtva avasthA, utane kAl ashuddha nishchayAtmak dravya ashuddha-vyavahArI.
samyagdR^iShTi hote hI chaturtha guNasthAname.n bArahave.n guNasthAnak parya.nt mishra nishchayAtmak dravya
mishravyavahArI. kevalaj~nAnI shuddhanishchayAtmak shuddhavyavahArI.
ab, nishchay to dravyakA svarUp, vyavahAr sa.nsArAvasthit bhAv, usakA
vivaraN kahate hai.nH
mithyAdR^iShTi jIv apanA svarUp nahI.n jAnatA, isaliye parasvarUpame.n magna hokar kArya mAnatA
hai; vah kArya karatA huA ashuddha vyavahArI kahA jAtA hai.
samyagdR^iShTi apane svarUpako parokSha pramAN dvArA anubhavatA hai; parasattAparasvarUpase apanA
kArya na mAnatA huA yogadvArase apane svarUpake dhyAn-vichArarUp kriyA karatA hai, vah kArya
karate hue mishravyavahArI kahA jAtA hai.
kevalaj~nAnI yathAkhyAtachAritrake balase shuddhAtmasvarUpakA ramaNashIl hai, isaliye
shuddhavyavahArI kahA jAtA hai. yogArU.Dh.h.h avasthA vidyamAn hai, isaliye vyavahArI nAm kahate
hai.n. shuddhavyavahArakI sarahad terahave.n guNasthAnase lekar chaudahave.n guNasthAn paryanta jAnanA.
asiddhatvapariNamanatvAt vyavahAraH.
ab, tIno.n vyavahArakA svarUp kahate hai.nH
ashuddhavyavahAr shubhAshubhAchArarUp, shuddhAshuddhAvyavahAr shubhopayogamishrit svarUpAcharaNarUp,
shuddhavyavahAr shuddhasvarUpAcharaNarUpa.
parantu visheSh inakA itanA ki koI kahe ki shuddhasvarUpAcharaNAtma to siddhame.n bhI vidyamAn
hai, vahA.N bhI vyavahAr sa.nj~nA kahanA chAhiye. parantu aisA nahI.n hai, kyo.nki sa.nsArI avasthAparyanta
vyavahAr kahA jAtA hai. sa.nsArAvasthAke miTane par vyavahAr bhI miTA kahA jAtA hai. yahA.N
yah sthApanA kI hai. isaliye siddha vyavahArAtIt kahe jAte hai.n.
iti vyavahAr vichAr samApta.

Page 342 of 350
PDF/HTML Page 370 of 378
single page version

-
352 ] [ paramArthavachanikA
ab, Agam adhyAtmakA svarUp kahate hai.nH
AgamvastukA jo svabhAv use Agam kahate hai.n. AtmAkA jo adhikAr use
adhyAtma kahate hai.n. Agam tathA adhyAtmasvarUp bhAv Atmadravyake jAnane. ve dono.n bhAv
sa.nsAr-avasthAme.n trikAlavartI mAnane.
usakA vivaraNAgamarUp karmapaddhati, adhyAtmarUp shuddhachetanApaddhati.
usakA vivaraNkarmapaddhati paudgalikadravyarUp athavA bhAvarUp; dravyarUp pudgal-
pariNAm, bhAvarUp pudgalAkAr AtmAkI ashuddhapariNatirUp pariNAm; un dono.n pariNAmo.nko
AgamarUp sthApit kiyA. ab shuddhachetanApaddhati shuddhAtmapariNAm; vah bhI dravyarUp athavA
bhAvarUpa. dravyarUp to jIvatvapariNAm, bhAvarUp j~nAn
darshansukhvIrya Adi
anantaguNapariNAm; ve dono.n pariNAm adhyAtmarUp jAnanA.
Agam adhyAtma dono.n paddhatiyo.nme.n anantatA mAnanI.
anantatA kahI usakA vichAr
anantatAkA svarUp dR^iShTAnta dvArA batalAte hai.n. jaise vaTavR^ikShakA bIj hAthame.n lekar usakA
vichAr dIrghadR^iShTise kare.n to us vaTake bIjame.n ek vaTakA vR^ikSha hai; vah vR^ikSha jaisA kuCh bhAvikAlame.n
honahAr hai vaise vistArasahit vidyamAn usame.n vAstavarUp maujUd hai, anek shAkhA
prashAkhA, patra,
puShpa, phal sa.nyukta hai. phalphalame.n anek bIj hote hai.n.
isaprakArakI avasthA ek vaTake bIj sambandhI vichAre.n. aur bhI sUkShmadR^iShTi de.n to
jo-jo bIj us vaTavR^ikShame.n hai.n ve-ve a.ntargarbhit vaTavR^ikSha sa.nyukta hote hai.n. isI bhA.Nti ek vaTame.n
anek-anek bIj, ek-ek bIjame.n ek-ek vaT, usakA vichAr kare.n to bhAvinayapramANase
na vaTavR^ikSho.nkI maryAdA pAI jAtI hai, na bIjo.nkI maryAdA pAI jAtI hai.
isIprakAr anantatAkA svarUp jAnanA.
us anantatAke svarUpako kevalaj~nAnI puruSh bhI ananta hI dekhate-jAnate-kahate hai.n;
anantakA dUsarA anta hai hI nahI.n jo j~nAname.n bhAShit ho. isaliye anantatA anantarUp hI
pratibhAsit hotI hai.
isaprakAr Agam adhyAtmakI anantatA jAnanA.
usame.n visheSh itanA ki adhyAtmakA svarUp ananta, AgamakA svarUp anantAnantarUp,
yathApanA-pramANase adhyAtma ek dravyAshrit, Agam anantAnanta pudgaladravyAshrita.

Page 343 of 350
PDF/HTML Page 371 of 378
single page version

-
paramArthavachanikA ][ 353
in dono.nkA svarUp sarvathA prakAr to kevalaj~nAnagochar hai, a.nshamAtra mati-shrutaj~nAn grAhya
hai, isaliye sarvathAprakAr AgamI adhyAtmI to kevalI, a.nshamAtra matishrutaj~nAnI, deshamAtra j~nAtA
avadhij~nAnI manaHparyayaj~nAnI;
yah tIno.n yathAvasthit j~nAnapramAN nyUnAdhikarUp jAnanA.
mithyAdR^iShTi jIv na AgamI, na adhyAtmI hai. kyo.n? isaliye ki kathanamAtra to
granthapAThase balase AgamadhyAtmakA svarUp upadeshamAtra kahatA hai, parantu Agam adhyAtmakA
svarUp samyakprakArase nahI.n jAnatA; isaliye mUDh jIv na AgAmI, na adhyAtmI nirvedakatvAt.
ab, mUDh tathA j~nAnI jIvakA visheShapanA aur bhI sunoH
j~nAtA to mokShamArga sAdhanA jAnatA hai, mUDh mokShamArgako sAdhanA nahI.n jAnatA.
kyo.n?
isaliye, suno! mU.Dh.h.h jIv Agamapaddhatiko vyavahAr kahatA hai, adhyAtma-paddhatiko
nishchay kahatA hai; isaliye Agam-a.ngako ekAntapane sAdhakar mokShamArga dikhalAtA hai, adhyAtma-
a.ngako vyavahArase nahI.n jAnatA
yah mUDhadR^iShTikA svabhAv hai; use isIprakAr sUjhatA hai.
kyo.n? isaliye ki Agam-a.ng bAhyakriyArUp pratyakSha-pramAN hai, usakA svarUp sAdhanA
sugama. vah bAhyakriyA karatA huA mUDh jIv apaneko mokShakA adhikArI mAnatA hai; antargarbhit
jo adhyAtmarUp kriyA vah antardR^iShTigrAhya hai, vah kriyA mUDh jIv nahI.n jAnatA. antardR^iShTike
abhAvase antarkriyA dR^iShTigochar nahI.n hotI, isaliye mithyAdR^iShTi jIv mokShamArga sAdhaneme.n asamartha hai.
ab, samyagdR^iShTikA vichAr sunoH
samyagdR^iShTi kaun hai so sunosa.nshay, vimoh, vibhramye tIn bhAv jisame.n nahI.n so
samyagdR^iShTi.
sa.nshay, vimoh, vibhram kyA hai? usakA svarUp dR^iShTAnta dvArA dikhalAte hai.n so suno
jaise chAr puruSh kisI ek sthAname.n kha.De the. un chAro.nke pAs Akar kisI aur puruShane
ek sIpakA Tuka.DA dikhAyA aur pratyekase prashna kiyA ki yah kyA hai?
sIp hai yA chA.NdI
hai? pratham hI ek sa.nshayavAn puruSh bolAkuCh sudh (samajh) nahI.n pa.DtI ki yah sIp hai
yA chA.NdI hai? merI dR^iShTime.n isakA niradhAr nahI.n hotA. dUsarA vimohavAn puruSh bolAmujhe
yah samajh nahI.n hai ki tum sIp kisase kahate ho, chA.NdI kisase kahate ho? merI dR^iShTime.n
kuCh nahI.n AtA, isaliye ham nahI.n jAnate ki tU kyA kahatA hai. athavA chup ho rahatA
hai bolatA nahI.n gahalarUpase. tIsarA vibhramavAlA puruSh bhI bolA ki yah to pratyakShapramAN
chA.NdI hai, ise sIp kaun kahegA? merI dR^iShTime.n to chA.NdI sUjhatI hai, isaliye sarvathA prakAr

Page 344 of 350
PDF/HTML Page 372 of 378
single page version

-
354 ] [ paramArthavachanikA
yah chA.NdI hai;isaprakAr tIno.n puruSho.nne to us sIpakA svarUp jAnA nahI.n, isalie tIno.n
mithyAvAdI hai.n. ab, chauthA puruSh bolA ki yah to pratyakShapramAN sIpakA Tuka.DA hai, isame.n
kyA dhokhA? sIp sIp sIp, niradhAr sIp, isako jo koI aur vastu kahe vah pratyakShapramAN
bhrAmak athavA a.ndha. usI prakAr samyagdR^iShTiko sva-par svarUpame.n na sa.nshay, na vimoh, na vibhram,
yathArtha dR^iShTi hai; isaliye samyagdR^iShTi jIv a.ntardR^iShTise mokShapaddhatiko sAdhanA jAnatA hai. bAhyabhAv
bAhyanimittarUp mAnatA hai, vah nimitta nAnArUp hai, ekarUp nahI.n hai. a.ntardR^iShTike pramAName.n
mokShamArga sAdhe aur samyagj~nAn svarUpAcharaNakI kaNikA jAgane par mokShamArga sachchA.
mokShamArgako sAdhanA yah vyavahAr, shuddhadravya akriyA so nishchaya. isaprakAr nishchay-
vyavahArakA svarUp samyagdR^iShTi jAnatA hai, mUDh jIv na jAnatA hai, na mAnatA hai. mUDh jIv
ba.ndhapaddhatiko sAdhakar mokSha kahatA hai, vah bAt j~nAtA nahI.n mAnate.
kyo.n? isaliye ki bandhake sAdhanese bandha sadhatA hai, mokSha nahI.n sadhatA. j~nAtA jab
kadAchit bandhapaddhatikA vichAr karatA hai tab jAnatA hai ki is paddhatise merA dravya anAdikA
bandharUp chalA AyA hai; ab is paddhatise moh to.Dkar pravarta; is paddhatikA rAg pUrvakI
bhA.Nti he nar! kisaliye karate ho? kShaNamAtra bhI bandhapaddhatime.n magna nahI.n hotA, vah j~nAtA
apane svarUpako vichAratA hai, anubhav karatA hai, dhyAtA hai, gAtA hai, shravaN karatA hai,
navadhAbhakti, tap, kriyA, apane shuddhasvarUpake sanmukh hokar karatA hai. yah j~nAtAkA AchAr,
isIkA nAm mishravyavahAra.
ab, hey-j~ney-upAdeyarUp j~nAtAkI chAl usakA vichAr likhate hai.nH
heytyAgarUp to apane dravyakI ashuddhatA; j~neyvichArarUp anya ShaTdravyo.nkA svarUp;
upAdeyAcharaNarUp apane dravyakI shuddhatA; usakA vivaraNguNasthAnapramAN hey-j~ney-upAdeyarUp
shakti j~nAtAkI hotI hai. jyo.n jyo.n j~nAtAkI hey-j~ney-upAdeyarUp shakti vardhamAn ho tyo.n-tyo.n
guNasthAnakI ba.DhvArI kahI hai.
guNasthAnapramAN j~nAn, guNasthAnapramAN kriyA. usame.n visheSh itanA ki ek guNasthAnavartI
anek jIv ho.n to anekarUpakA j~nAn kahA jAtA hai, anekarUpakI kriyA kahI jAtI hai.
bhinna-bhinna sattAke pramANase ekatA nahI.n milatI. ek-ek jIvadravyame.n anya-anyarUp
audayikabhAv hote hai.n, un audayik bhAvAnusAr j~nAnakI anya-anyatA jAnanA.
parantu visheSh itanA ki kisI jAtikA j~nAn aisA nahI.n hotA ki parasattAvala.nbanashIlI
hokar mokShamArga sAkShAt kahe. kyo.n? avasthA-pramAN parasattAvala.nbak hai; (parantu) parasattAvala.nbI
j~nAnako paramArthatA nahI.n kahatA.

Page 345 of 350
PDF/HTML Page 373 of 378
single page version

-
paramArthavachanikA ][ 355
jo j~nAn ho vah svasattAvala.nbanashIl hotA hai, usakA nAm j~nAna. us j~nAnako
sahakArabhUt nimittarUp nAnAprakArake audayikabhAv hote hai.n, un audayikabhAvo.nkA j~nAtA tamAshagIr
hai, na kartA hai, na bhoktA hai, na avalambI hai; isaliye koI aisA kahe ki isaprakArake
audayikabhAv sarvathA ho.n to phalAnA guNasthAn kahA jAy to jhUTh hai. unho.nne dravyakA svarUp
sarvathA prakAr nahI.n jAnA hai.
kyo.n?isaliye ki aur guNasthAno.nkI kaun bAt chalAye? kevalIke bhI
audayikabhAvo.nkI nAnAprakAratA jAnanA. kevalIke bhI audayikabhAv ek-se nahI.n hote. kisI
kevalIko daNDa-kapATarUp kriyAkA uday hotA hai, kisI kevalIko nahI.n hotA. jab kevalIme.n
bhI udayakI nAnAprakAratA hai tab aur guNasthAnakI kaun bAt chalAye?
isaliye audayikabhAvo.nke bharose j~nAn nahI.n hai, j~nAn svashaktipramAN hai. sva-par-
prakAshakaj~nAnakI shakti, j~nAyakapramAN j~nAn, svarUpAcharaNarUp chAritra yathAnubhavapramANyah j~nAtAkA
sAmarthyapanA hai.
in bAto.nkA vivaraN kahA.N tak likhe.n, kahA.N tak kahe.n? vachanAtIt, indriyAtIt,
j~nAnAtIt hai, isalie yah vichAr bahut kyA likhe.n? jo j~nAtA hogA vah tho.DA hI likhA
bahut karake samajhegA, jo aj~nAnI hogA vah yah chiTThI sunegA sahI, parantu samajhegA nahI.n.
yah vachanikA jyo.n kI tyo.n sumatipramAN kevalIvachanAnusArI hai. jo ise sunegA, samajhegA,
shraddhegA; use kalyANakArI hai
bhAgyapramANa.
iti paramArthavachanikA.

Page 346 of 350
PDF/HTML Page 374 of 378
single page version

-
356 ] [ mokShamArgaprakAshak
parishiShTa 4
upAdAn-nimittakI chiTThI
[ kavivar pa.n0 banArasIdAsajI likhit ]
pratham hI koI pUChatA hai ki nimitta kyA, upAdAn kyA?
usakA vivaraN
nimitta to sa.nyogarUp kAraN, upAdAn vastukI sahajashakti.
usakA vivaraNek dravyArthik nimitta-upAdAn, ek paryAyArthik nimitta-upAdAna.
usakA vivaraNdravyArthik nimitta-upAdAn guNabhedakalpanA, paryAyArthik nimitta-upAdAn
parayogakalpanA. usakI chaubha.ngI.
pratham hI guNabhedakalpanAkI chaubha.ngIkA vistAr kahatA hU.N. so kisaprakAr? isaprakAr,
sunojIvadravya, usake ana.ntaguN, sab guN asahAy svAdhIn sadAkAla. uname.n do guN pradhAn-
mukhya sthApit kiye; us par chaubha.ngIkA vichAr
ek to jIvakA j~nAnaguN, dUsarA jIvakA chAritraguNa. ye dono.n guN shuddharUp bhAv
jAnane, ashuddharUp bhI jAnane, yathAyogya sthAnak mAnane. usakA vivaraNin dono.nkI gati
nyArI-nyArI, shakti nyArI-nyArI, jAti nyArI-nyArI, sattA nyArI-nyArI.
usakA vivaraNj~nAnaguNakI to j~nAn-aj~nAnarUp gati, sva-paraprakAshak shakti, j~nAnarUp tathA
mithyAtvarUp jAti, dravyapramAN sattA; parantu ek visheSh itanA kij~nAnarUp jAtikA nAsh nahI.n
hai, mithyAtvarUp jAtikA nAsh samyagdarshanakI utpatti hone par;yah to j~nAnaguNakA nirNay huA.
ab chAritraguNakA vivaraN kahate hai.nsa.nkleshvishuddharUp gati, thiratA-asthiratA shakti,
ma.nd-tIvrarUp jAti, dravyapramAN sattA; parantu ek visheSh mandatAkI sthiti chaudahave.n guNasthAn
paryanta hai, tIvratAkI sthiti pA.Nchave.n guNasthAn paryanta hai.
yah to dono.nkA guNabhed nyArA-nyArA kiyA. ab inakI vyavasthAna j~nAn chAritrake
AdhIn hai, na chAritra j~nAnake AdhIn hai; dono.n asahAyarUp hai.n. yah to maryAdAba.ndh hai.
ab, chaubha.ngIkA vichAr-j~nAnaguN nimitta, chAritraguN upAdAnarUp, usakA vivaraNaH
ek to ashuddha nimitta, ashuddha upAdAn; dUsarA ashuddha nimitta, shuddha upAdAn; tIsarA
shuddha nimitta, ashuddha upAdAn; chauthA shuddha nimitta, shuddha upAdAna.

Page 347 of 350
PDF/HTML Page 375 of 378
single page version

-
upAdAn-nimittakA chiThThI ][ 357
usakA vivaraNsUkShmadR^iShTi dekar ek samayakI avasthA dravyakI lenA, samuchchayarUp
mithyAtva-samyaktvakI bAt nahI.n chalAnA. kisI samay jIvakI avasthA isaprakAr hotI hai ki
jAnarUp j~nAn, vishuddha chAritra; kisI samay ajAnarUp j~nAn, vishuddha chAritra; kisI samay
jAnarUp j~nAn, sa.nklesharUp chAritra; kisI samay ajAnarUp j~nAn, sa.nklesh chAritra. jis samay
ajAnarUp gati j~nAnakI, sa.nklesharUp gati chAritrakI; us samay nimitta-upAdAn dono.n ashuddha.
kisI samay ajAnarUp j~nAn, vishuddharUp chAritra; us samay ashuddha nimitta, shuddha upAdAna.
kisI samay jAnarUp j~nAn, sa.nklesharUp chAritra; us samay shuddha nimitta, ashuddha upAdAna.
kisI samay jAnarUp j~nAn, vishuddharUp chAritra; us samay shuddha nimitta, shuddha upAdAna.
is prakAr jIvakI anya-anya dashA sadAkAl anAdirUp hai.
usakA vivaraNjAnarUp j~nAnakI shuddhatA kahI jAy, vishuddharUp chAritrakI shuddhatA kahI
jAy; aj~nAnarUp j~nAnakI ashuddhatA kahI jAy, sa.nklesharUp chAritrakI ashuddhatA kahI jAya.
ab usakA vichAr sunoH
mithyAtva avasthAme.n kisI samay jIvakA j~nAnaguN jAnarUp hotA hai, tab kyA jAnatA
hai? aisA jAnatA hai ki lakShmI, putra, kalatra ityAdi mujhase nyAre hai.n, pratyakShapramAN; mai.n marU.NgA,
ye yahA.N hI rahe.nge
aisA jAnatA hai. athavA ye jAye.nge, mai.n rahU.NgA, kisI kAl inase merA
ek din viyog hai, aisA jAnapanA mithyAdR^iShTiko hotA hai so to shuddhatA kahI jAy, parantu
samyak-shuddhatA nahI.n, garbhit shuddhatA; jab vastukA svarUp jAne tab samyakshuddhatA; vah granthibhedake
binA nahI.n hotI; parantu garbhit shuddhatA so bhI akAmanirjarA hai.
usI jIvako kisI samay j~nAnaguN ajAnarUp hai gahalarUp, usase keval ba.ndh hai.
isIprakAr mithyAtva-avasthAme.n kisI samay chAritraguN vishuddharUp hai, isaliye chAritrAvaraN karma
manda hai, us mandatAse nirjarA hai. kisI samay chAritraguN sa.nklesharUp hai, isaliye keval
tIvraba.ndh hai. isaprakAr mithyA-avasthAme.n jis samay jAnarUp j~nAn hai aur vishuddhatArUp chAritra
hai, us samay nirjarA hai. jis samay ajAnarUp j~nAn hai, sa.nklesharUp chAritra hai, us samay
ba.ndh hai. usame.n visheSh itanA ki alpa nirjarA bahut ba.ndh isaliye mithyAtva-avasthAme.n keval
ba.ndh kahA; alpakI apekShA. jaisA kisI puruShako naphA tho.DA ToTA bahut, us puruShako
ToTAvAlA hI kahA jAya. parantu ba.ndh-nirjarAke binA jIv kisI avasthAme.n nahI.n hai. dR^iShTA.nt
yah ki
vishuddhatAse nirjarA na hotI to ekendriy jIv nigod avasthAse vyavahArarAshime.n kisake
bal AtA, vahA.N to j~nAnaguN ajAnarUp gahalarUp haiabuddharUp hai, isaliye j~nAnaguNakA to

Page 348 of 350
PDF/HTML Page 376 of 378
single page version

-
358 ] [ upAdAn-nimittakA chiThThI
bal nahI.n hai. vishuddharUp chAritrake balase jIv vyavahArarAshime.n cha.DhtA hai, jIvadravyame.n kaShAyakI
mandatA hotI hai, usase nirjarA hotI hai. usI mandatAke pramAName.n shuddhatA jAnanA.
ab aur bhI vistAr sunoH
jAnapanA j~nAnakA aur vishuddhatA chAritrakI dono.n mokShamArgAnusArI hai.n, isaliye dono.nme.n
vishuddhatA mAnanA; parantu visheSh itanA ki garbhitashuddhatA pragaT shuddhatA nahI.n hai. in dono.n
guNo.nkI garbhitashuddhatA jab tak granthibhed na ho tab tak mokShamArga nahI.n sAdhatI; parantu UrdhvatAko
kare, avashya hI ka re. in dono.n guNo.nkI garbhitashuddhatA jab granthibhed hotA hai tab in dono.nkI
shikhA phU TatI hai, tab dono.n guN dhArApravAharUpase mokShamArgako chalate hai.n; j~nAnaguNakI shuddhatAse
j~nAnaguN nirmal hotA hai, chAritraguNakI shuddhatAse chAritraguN nirmal hotA hai. vah kevalaj~nAnakA
a.nkur, vah yathAkhyAtachAritrakA a.nkura.
yahA.N koI prashna karatA hai ki tumane kahA ki jAnapanA aur chAritrakI vishuddhatA
dono.nse nirjarA hai; vahA.N j~nAnake jAnapanese nirjarA, yah hamane mAnA; chAritrakI vishuddhatAse nirjarA
kaise? yah ham nahI.n samajhe.
usakA samAdhAnaHsun bhaiyA! vishuddhatA sthiratArUp pariNAmase kahate hai.n; vah sthiratA
yathAkhyAtakA a.nsh hai; isaliye vishuddhatAme.n shuddhatA AyI.
vah prashnakAr bolAtumane vishuddhatAse nirjarA kahI. ham kahate hai.n ki vishuddhatAse
nirjarA nahI.n hai, shubhabandha hai.
usakA samAdhAn :sun bhaiyA! yah to tU sachchA; vishuddhatAse shubhabandha, sa.nkleshatAse
ashubhabandha, yah to hamane bhI mAnA, parantu aur bhed isame.n hai.n so sunashubhapaddhati adhogatikA
pariNaman hai, shubhapaddhati UrdhvagatikA pariNaman hai; isaliye adhorUp sa.nsAr aur UrdhvarUp
mokShasthAn paka.D.h.h (svIkAr kar), shuddhatA usame.n AyI mAn, mAn, isame.n dhokhA nahI.n hai; vishuddhatA
sadAkAl mokShakA mArga hai, parantu granthibhed binA shuddhatAkA jor nahI.n chalatA hai na?
jaisekoI puruSh nadIme.n DubakI mAre, phi ra jab uChale tab daivayogase us puruShake Upar
naukA A jAye to yadyapi vah tairAk puruSh hai tathApi kis bhA.Nti nikale? usakA jor
nahI.n chalatA; bahut kalabal kare parantu kuCh vash nahI.n chalatA; usIprakAr vishuddhatAkI bhI
UrdhvatA jAnanI. isaliye garbhitashuddhatA kahI hai. vah garbhitashuddhatA granthibhed hone par
mokShamArgako chalI; apane svabhAvase varddhamAnarUp huI tab pUrNa yathAkhyAt pragaT kahA gayA.
vishuddhatA kI jo UrdhvatA vahI usakI shuddhatA.

Page 349 of 350
PDF/HTML Page 377 of 378
single page version

-
upAdAn-nimittakA chiThThI ][ 359
aur sun, jahA.N mokShamArga sAdhA vahA.N kahA ki‘‘samyagdarshanaj~nAnachAritrANi mokShamArgaH’’
aur aisA bhI kahA ki‘‘j~nAnakriyAbhyA.n mokShaH’’.
usakA vichArchaturtha guNasthAnase lekar chaudahave.n guNasthAnaparya.nt mokShamArga kahA; usakA
vivaraNsamyakrUp j~nAnadhArA, vishuddharUp chAritradhArAdono.n dhArAe.N mokShamArgako chalI.n, vahA.N
j~nAnase j~nAnakI shuddhatA, kriyAse kriyAkI shuddhatA hai. yadi vishuddhatAme.n shuddhatA hai to
yathAkhyAtarUp hotI hai. yadi vishuddhatAme.n vah nahI.n hotI to kevalIme.n j~nAnaguN shuddha hotA,
kriyA ashuddha rahatI; parantu aisA to nahI.n hai. usame.n shuddhatA thI, usase vishuddhatA huI hai.
yahA.N koI kahe ki j~nAnakI shuddhatAse kriyA shuddha huI so aisA nahI.n hai. koI guN
kisI guNake sahAre nahI.n hai, sab asahAyarUp hai.n.
aur bhI sunyadi kriyApaddhati sarvathA ashuddha hotI to ashuddhatAkI itanI shakti nahI.n
hai ki mokShamArgako chale, isaliye vishuddhatAme.n yathAkhyAtakA a.nsh hai, isaliye vah a.nsh kram-
kramase pUrNa huA.
he bhAI prashnavAle, tUne vishuddhatAme.n shuddhatA mAnI yA nahI.n? yadi tUne vah mAnI, to
kuCh aur kahanekA kAm nahI.n hai; yadi tUne nahI.n mAnI to terA dravya isIprakAr pariNat huA
hai ham kyA kare.n? yadi mAnI to shAbAsh!
yah dravyArthikakI chaubha.ngI pUrNa huI.
nimitta-upAdAn shuddhAshuddharUp vichAraH
ab paryAyArthikakI chaubha.ngI sunoek to vaktA aj~nAnI, shrotA bhI aj~nAnI; vahA.N to
nimitta bhI ashuddha, upAdAn bhI ashuddha. dUsarA vaktA aj~nAnI, shrotA j~nAnI; vahA.N nimitta
ashuddha aur upAdAn shuddha. tIsarA vaktA j~nAnI, shrotA aj~nAnI; vahA.N nimitta shuddha aur upAdAn
ashuddha. chauthA vaktA j~nAnI, shrotA bhI j~nAnI; vahA.N to nimitta bhI shuddha, upAdAn bhI shuddha.
yah paryAyArthikakI chaubha.ngI siddha kI.
iti nimitta-upAdAn shuddhAshuddharUp vichAr vachanikA.