Moksha-Marg Prakashak-Hindi (itrans transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 19

 

Page 133 of 350
PDF/HTML Page 161 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 143
tathA yajurvedame.n aisA kahA hai :
o.am namo arhato R^iShabhAya.
tathA aisA kahA haiH
o.am R^iShabhapavitra.n puruhUtamadhvaj~na.n yaj~neShu nagna.n parama.n mAhasa.nstuta.n vara.n shatru.n jaya.nta.n
pashuridramAhatiriti svAhA. o.am trAtArami.ndra.n R^iShabha.n vadanti. amR^itArami.ndra.n have sugata.n supArshvami.ndra.n
have shakramarjita.n tadvarddhamAnapuruhUtami.ndra.nmAhariti svAhA. o.am nagna.n sudhIra.n digvAsasa.n brahmagarbbha.n
sanAtana.n upaimi vIra.n puruShamarha.ntamAdityavarNa.n tamasaH parastAt svAhA. o.am svastin indro vR^iddhashravA
svastinaH pUShA vishvavedAH svastinastArkShyo.n ariShTanemi svastino bR^ihaspatirdadhAtu.
dIrghAyustvAyubalAyurvA shubhAjAtAyu. o.am rakSha rakSha ariShTanemiH svAhA. vAmadev
shAntyarthamanuvidhIyate so.asmAka.n ariShTanemiH svAhA.
1
so yahA.N jain tIrtha.nkaro.nke jo nAm hai.n unake pUjanAdi kahe. tathA yahA.N yah bhAsit
huA kiinake pIChe vedarachanA huI hai.
is prakAr anyamatake grantho.nkI sAkShIse bhI jinamatakI uttamatA aur prAchInatA dR^i.Dh.h.h
huI. tathA jinamatako dekhanese ve mat kalpit hI bhAsit hote hai.n; isaliye jo apane hitakA
ichChuk ho vah pakShapAt Cho.Dkar sachche jainadharmako a.ngIkAr karo.
tathA anyamato.nme.n pUrvApar virodh bhAsit hotA hai. pahale avatArame.n vedakA uddhAr kiyA,
vahA.N yaj~nAdikame.n hi.nsAdikakA poShaN kiyA aur buddhAvatArame.n yaj~nake ni.ndak hokar hi.nsAdikakA
niShedh kiyA. vR^iShabhAvatArame.n vItarAg sa.nyamakA mArga dikhAyA aur kR^iShNAvatArame.n parastrI ramaNAdi
viShayakaShAyAdikakA mArga dikhAyA. ab yah sa.nsArI kisakA kahA kare? kisake anusAr
pravartte? aur in sab avatAro.nko ek batalAte hai.n, parantu ek bhI kadAchit kisI prakAr
kahate hai.n va pravarttate hai.n; to ise unake kahanekI va pravarttanekI pratIti kaise Aye?
tathA kahI.n krodhAdi kaShAyo.nkA va viShayo.nkA niShedh karate hai.n, kahI.n la.DnekA va viShayAdi
sevanakA upadesh dete hai.n; vahA.N prArabdha batalAte hai.n. so binA krodhAdi hue apane Ap la.DnA
Adi kArya ho.n to yah bhI mAne.n, parantu vah to hote nahI.n hai.n. tathA la.DnA Adi kArya
karane par bhI krodhAdi hue na mAne.n, to alag krodhAdi kaun hai.n jinakA niShedh kiyA? isaliye
aisA nahI.n banatA, pUrvApar virodh hai. gItAme.n vItarAgatA batalAkar la.DnekA upadesh diyA,
so yah pratyakSha virodh bhAsit hotA hai. tathA R^iShIshvarAdiko.n dvArA shrAp diyA batalAte hai.n,
so aisA krodh karane par ni.ndyapanA kaise nahI.n huA? ityAdi jAnanA.
1. yajurved a0 25 ma0 16 aShTha 91 a0 varga 1

Page 134 of 350
PDF/HTML Page 162 of 378
single page version

-
144 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA ‘‘aputrasya gatirnAsti’’ aisA bhI kahate hai.n aur ‘‘bhArat’’ me.n aisA bhI kahA haiH
anekAni sahasrANi kumAr brahmachAriNAm.
diva.n gatAni rAjendra akR^itvA kulasantatim ..1..
yahA.N kumAr brahmachAriyo.nko svarga gaye batalAyA; so yah paraspar virodh hai. tathA
‘‘R^iShIshvarabhArat’’ me.n aisA kahA haiH
madyamA.nsAshana.n rAtrau bhojan kandabhakShaNam.
ye kurvanti vR^ithAsteShA.n tIrthayAtrA.n japastapaH ..1..
vR^ithA ekAdashI proktA vR^ithA jAgaraNa.n hareH.
vR^ithA cha pauShkarI yAtrA kR^itsna.n chAndrAyaNa.n vR^ithA ..2..
chAturmAsye tu samprApte rAtribhojya.n karoti yaH.
tasya shuddhirna vidyet chAndrAyaNashatairapi ..3..
isame.n madya-mA.nsAdikakA va rAtribhojan va chaumAseme.n visheSharUpase rAtribhojanakA va kandaphal-
bhakShaNakA niShedh kiyA; tathA ba.De puruSho.nko madya-mA.nsAdikakA sevan karanA kahate hai.n, vratAdime.n
rAtribhojan va kandAdi bhakShaN sthApit karate hai.n; is prakAr viruddha nirUpaN karate hai.n.
isI prakAr anek pUrvApar viruddha vachan anyamatake shAstro.nme.n hai.n so kyA kiyA jAye?
kahI.n to pUrva-paramparA jAnakar vishvAs karAneke artha yathArtha kahA aur kahI.n viShayakaShAyakA
poShaN karaneke artha anyathA kahA; so jahA.N pUrvApar virodh ho unake vachan pramAN kaise kare.n?
anyamato.nme.n jo kShamA, shIl, santoShAdikakA poShaN karanevAle vachan hai.n ve to jain matame.n
pAye jAte hai.n, aur viparIt vachan hai.n ve unake kalpit hai.n. jinamatAnusAr vachano.nke vishvAsase
unake viparIt vachanake bhI shraddhAnAdik ho jAte hai.n, isaliye anyamatakA koI a.ng bhalA dekhakar
bhI vahA.N shraddhAnAdik nahI.n karanA. jis prakAr viShamishrit bhojan hitakArI nahI.n hai, usI
prakAr jAnanA.
tathA yadi koI uttamadharmakA a.ng jinamatame.n na pAyA jAye aur anyamatame.n pAyA jAye,
athavA kisI niShiddha dharmakA a.ng jinamatame.n pAyA jAye aur anyatra na pAyA jAye to
anyamatakA Adar karo; parantu aisA sarvathA hotA hI nahI.n; kyo.nki sarvaj~nake j~nAname.n kuCh ChipA
nahI.n hai. isaliye anyamato.nke shraddhAnAdik Cho.Dkar jinamatake dR^i.Dh.h.h shraddhAnAdik karanA.

Page 135 of 350
PDF/HTML Page 163 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 145
shvetAmbaramat vichAr
tathA kAladoShase kaShAyI jIvo.n dvArA jinamatame.n kalpit rachanA kI hai. so batalAte hai.nH
shvetAmbar matavAle kisIne sUtra banAye unhe.n gaNadharake banAye kahate hai.n. so unase pUChate
hai.ngaNadharane AchArA.ngAdik banAye hai.n so tumhAre varttamAname.n pAye jAte hai.n, itane pramANasahit banAye
the yA bahut pramANasahit banAye the? yadi itane pramANasahit hI banAye the to tumhAre shAstro.nme.n
AchArA.ngAdikake pado.nkA pramAN aThArah hajAr Adi kahA hai, so unakI vidhi milA do.
padakA pramAN kyA? yadi vibhaktike antako pad kahoge to kahe hue pramANase bahut pad
ho jAye.nge, aur yadi pramAN pad kahoge to us padake sAdhik (ki.nchit adhik) ikyAvan karo.D.h.h
shlok hai.n. so yah to bahut ChoTe shAstra hai.n, isalie banatA nahI.n hai. tathA AchArA.ngAdikase
dashavaikAlikAdikA pramAN kam kahA hai, aur tumhAre adhik hai, so kis prakAr banatA hai?
phi ra kahoge‘‘AchArA.ngAdik ba.De the; kAladoSh jAnakar unhIme.nse kitane hI sUtra
nikAlakar yah shAstra banAye hai.n.’’ tab pratham to TUTak grantha pramAN nahI.n hai. tathA aisA niyam
hai ki
ba.DA grantha banAye to usame.n sarva varNan vistArasahit karate hai.n aur ChoTA grantha banAye
to yahA.N sa.nkShipta varNan karate hai.n, parantu sambandha TUTatA nahI.n hai aur kisI ba.De granthame.nse tho.DAsA
kathan nikAl le.n to vahA.N sambandha nahI.n milegA
kathanakA anukram TUT jAyagA. parantu tumhAre
sUtro.nme.n to kathAdikakA bhI sambandha milatA bhAsit hotA haiTUTakapanA bhAsit nahI.n hotA.
tathA anya kaviyo.nse gaNadhar kI buddhi to adhik hogI, unake banAye grantho.nme.n tho.De
shabdo.nme.n bahut artha honA chAhiye; parantu anya kaviyo.n jaisI bhI gambhIratA nahI.n hai.
tathA jo grantha banAye vah apanA nAm aisA nahI.n rakhatA ki‘‘amuk kahatA hai,’’
‘‘mai.n kahatA hU.N’’ aisA kahatA hai; parantu tumhAre sUtro.nme.n ‘‘he gautam!’’ va ‘‘gautam kahate hai’’
aise vachan hai.n. parantu aise vachan to tabhI sambhav hai.n jab aur koI kartA ho. isaliye
yah sUtra gaNadharakR^it nahI.n hai.n, aurake banAye gaye hai.n. gaNadhar ke nAmase kalpit-rachanAko pramAN
karAnA chAhate hai.n; parantu vivekI to parIkShA karake mAnate hai.n, kahA hI to nahI.n mAnate.
tathA ve aisA bhI kahate hai kigaNadhar sUtro.nke anusAr koI dashapUrvadhArI hue hai.n,
unho.nne yah sUtra banAye hai.n. vahA.N pUChate hai.nyadi naye grantha banAye hai.n to nayA nAm rakhanA
thA, a.ngAdikake nAm kisaliye rakhe? jaisekoI ba.De shAhUkArakI koThIke nAmase apanA
shAhUkArA pragaT kareaisA yah kArya huA. sachcheko to jis prakAr digambarame.n grantho.nke aur

Page 136 of 350
PDF/HTML Page 164 of 378
single page version

-
146 ] [ mokShamArgaprakAshak
nAm rakhe tathA anusArI pUrvagrantho.nkA kahA; usI prakAr kahanA yogya thA. a.ngAdikake nAm
rakhakar gaNadharakR^itakA bhram kisaliye utpanna kiyA? isaliye gaNadharake, pUrvadhArIke vachan nahI.n
hai.n. tathA in sUtro.nme.n vishvAs karaneke artha jo jinamat
anusAr kathan hai vah to satya
hai hI; digambar bhI usI prakAr kahate hai.n.
tathA jo kalpit rachanA kI hai, usame.n pUrvApar viruddhapanA va pratyakShAdi pramAName.n
viruddhapanA bhAsit hotA hai vahI batalAte hai.nH
anyali.ngase muktikA niShedh
anyali.ngIke va gR^ihasthake va strIke va chANDAlAdi shUdro.nke sAkShAt muktikI prApti honA
mAnate hai.n, so banatA nahI.n hai. samyagdarshan-j~nAn-chAritrakI ekatA mokShamArga hai; parantu samyagdarshanakA
svarUp to aisA kahate hai.nH
arahanto mahAdevo jAvajjIva.n susAhaNo guruNo.
jiNapaNNatta.n tatta.n e sammatta.n mae gahiya.n ..1..
so anyali.ngIke arahantadev, sAdhu, guru, jinapraNIt tattvakA mAnanA kis prakAr sambhav
hai? jab samyaktva bhI na hogA to mokSha kaise hogA?
yadi kahogea.ntara~N.hgame.n shraddhAn honese unake samyaktva hotA hai; so viparIt li.ng dhArakakI
prasha.nsAdike karane par bhI samyaktvako atichAr kahA hai, to sachchA shraddhAn honeke pashchAt Ap
viparIt li.ngakA dhArak kaise rahegA? shraddhAn hone ke pashchAt mahAvratAdi a.ngIkAr karane par
samyakchAritra hotA hai, vah anyali.ngame.n kisaprakAr banegA? yadi anyali.ngame.n bhI samyakchAritra hotA
hai to jainali.ng anyali.ng samAn huA, isalie anyali.ngIko mokSha kahanA mithyA hai.
gR^ihasthamukti niShedh
tathA gR^ihasthako mokSha kahate hai.n; so hi.nsAdik sarva sAvadyayogakA tyAg karane par
samyakchAritra hotA hai, tab sarva sAvadyayogakA tyAg karane par gR^ihasthapanA kaise sambhav hai?
yadi kahoge
atara.ng tyAg huA hai, to yahA.N to tIno.n yog dvArA tyAg karate hai.n, to kAy
dvArA tyAg kaise huA? tathA bAhya parigrahAdik rakhane par bhI mahAvrat hote hai.n; so mahAvrato.nme.n
to bAhyatyAg karanekI hI pratij~nA karate hai.n, tyAg kiye binA mahAvrat nahI.n hote. mahAvrat
binA ChaTThA Adi guNasthAn nahI.n hotA; to phi ra mokSha kaise hogA? isalie gR^ihasthako mokSha
kahanA mithyAvachan hai.

Page 137 of 350
PDF/HTML Page 165 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 147
strImuktikA niShedh
tathA strIko mokSha kahate hai.n; so jisase saptam narak gamanayogya pAp na ho sake, usase
mokSha kA kAraN shuddhabhAv kaise hogA? kyo.nki jisake bhAv dR^i.Dh.h.h ho.n, vahI utkR^iShTa pAp va
dharma utpanna kar sakatA hai. tathA strIke niHsha.nk ekAntame.n dhyAn dharanA aur sarva parigrahAdikakA
tyAg karanA sambhav nahI.n hai.
yadi kahogeek samayame.n puruShavedI va strIvedI va napu.nsakavedIko siddhi honA siddhAntame.n
kahI hai, isaliye strIko mokSha mAnate hai.n. parantu yahA.N vah bhAvavedI hai yA dravyavedI hai?
yadi bhAvavedI hai to ham mAnate hI hai.n; tathA dravyavedI hai to puruSh-strIvedI to lokame.n prachur
dikhAI dete hai.n, aur napu.nsak to koI virale dikhate hai.n; to ek samayame.n mokSha jAne vAle
itane napu.nsak kaise sambhav hai.n? isaliye dravyavedakI apekShA kathan nahI.n banatA.
tathA yadi kahogenavave.n guNasthAn tak ved kahe hai.n; so bhI bhAvavedakI apekShA hI
kathan hai. dravyavedakI apekShA ho to chaudahave.n guNasthAnaparyanta vedakA sadbhAv kahanA sambhav
ho.
isaliye strIko mokShakA kahanA mithyA hai.
shUdramuktikA niShedh
tathA shUdro.nko mokSha kahate hai.n; parantu chANDAlAdikako uttam ku lavAlA gR^ihastha
sanmAnAdikapUrvak dAnAdik kaise de.nge? lokaviruddha hotA hai. tathA nIch kulavAlo.nke uttam
pariNAm nahI.n ho sakate. tathA gotrakarmakA uday to pa.ncham guNasthAnaparyanta hI hai; Uparake
guNasthAn cha.Dhe binA mokSha kaise hogA? yadi kahoge
sa.nyam dhAraN karaneke pashchAt usake uchcha
gotrakA uday kahate hai.n; to sa.nyam dhAraN karanena karanekI apekShAse nIch-uchcha gotrakA uday
ThaharA. aisA honese asa.nyamI manuShya, tIrtha.nkar, kShatriyAdikako bhI nIch gotrakA uday ThaharegA.
yadi unake kul- apekShA uchcha gotrakA uday kahoge to chANDAlAdikake bhI kul-apekShA hI
nIch gotrakA uday kaho. usakA sadbhAv tumhAre sUtro.nme.n bhI pa.ncham guNasthAnaparyanta hI kahA
hai. so kalpit kahaneme.n pUrvApar virodh hogA hI hogA; isaliye shUdro.nko mokSha kahanA mithyA
hai.
is prakAr unho.nne sarvako mokShakI prApti kahI; so usakA prayojan yah hai ki sarvako
bhalA mAnanA, mokShakI lAlach denA aur apane kalpit matakI pravR^itti karanA. parantu vichAr
karane par mithyA bhAsit hotA hai.

Page 138 of 350
PDF/HTML Page 166 of 378
single page version

-
148 ] [ mokShamArgaprakAshak
aChero.nkA nirAkaraN
tathA unake shAstro.nme.n ‘‘aCherA’’ kahate hai.n. vahA.N kahate hai.nhuNDAvasarpiNIke nimittase
hue hai.n, inako Che.DnA nahI.n. so kAladoShase kitanI hI bAte.n hotI hai.n, parantu pramANaviruddha
to nahI.n hotI.n. yadi pramANaviruddha bhI ho.n to AkAshake phU la, gadheke sI.ng ityAdikA honA
bhI banegA; so sambhav nahI.n hai. ve aCherA kahate hai.n so pramANaviruddha hai.n. kisaliye? so
kahate hai.nH
varddhamAn jin kuCh kAl brAhmaNIke garbhame.n rahe, phi ra kShatriyANIke garbhame.n ba.Dhe aisA kahate
hai.n. so kisIkA garbha kisIke rakh denA pratyakSha bhAsit nahI.n hotA, anumAnAdikame.n nahI.n AtA.
tathA tIrtha.nkarake huA kahe.n to garbhakalyANak kisIke ghar huA, janma-kalyANak kisIke ghar
huA. kuCh din ratnavR^iShTi Adi kisIke ghar hue, kuCh din kisIke ghar hue. solah svapna
kisIko Aye, putra kisIko huA, ityAdi asa.nbhav bhAsit hotA hai. tathA mAtAe.N to do
huI.n aur pitA to ek brAhmaN hI rahA. janmakalyANAdime.n usakA sanmAn nahI.n kiyA, anya
kalpit pitAkA sanmAn kiyA. is prakAr tIrtha.nkarake do pitAkA kahanA mahAviparIt bhAShit
hotA hai. sarvotkR^iShTa pad dhArakake lie aise vachan sunanA bhI yogya nahI.n hai.
tathA tIrtha.nkarake bhI aisI avasthA huI to sarvatra hI anya strIkA garbha anya strIko
rakh denA ThaharegA. to jaise vaiShNav anek prakArase putra-putrIkA utpanna honA batalAte hai.n vaisA
yah kArya huA. so aise nikR^iShTa kAlame.n jab aisA nahI.n hotA tab vahA.N honA kaise sambhav
hai? isaliye yah mithyA hai.
tathA malli tIrtha.nkarako kanyA kahate hai.n. parantu muni, devAdikakI sabhAme.n strIkA sthiti
karanA, upadesh denA sambhav nahI.n hai; va strIparyAy hIn hai so utkR^iShTa tIrtha.nkar- padadhArIke nahI.n
banatI. tathA tIrtha.nkarake nagnali.ng hI kahate hai.n, so strIke nagnapanA sa.nbhav nahI.n hai. ityAdi
vichAr karanese asa.nbhav bhAsit hotA hai.
tathA harikShetrake bhogabhUmiyAko narakame.n gayA kahate hai.n. so bandha varNaname.n to
bhogabhUmiyAko devagati, devAyukA hI bandha kahate hai.n, narak kaise gayA? siddhAntame.n to
anantakAlame.n jo bAt ho vah bhI kahate hai.n. jaise
tIsare narakaparyanta tIrtha.nkar prakR^itikA
satva kahA, bhogabhUmiyAke narakAyu gatikA bandha nahI.n kahA. so kevalI bhUlate to nahI.n hai.n;
isaliye yah mithyA hai.
is prakAr sarva aChere asambhav jAnanA.
tathA ve kahate hai.n
inako Che.DnA nahI.n; so jhUTh kahanevAlA isI prakAr kahatA hai.

Page 139 of 350
PDF/HTML Page 167 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 149
tathA yadi kahogedigambarame.n jis prakAr tIrtha.nkarake putrI, chakravartIkA mAnabha.ng ityAdi
kArya kAladoShase huA kahate hai.n; usI prakAr yah bhI hue. parantu yah kArya to pramANaviruddha
nahI.n hai.n, anyake hote the so mahanto.nke hue; isaliye kAladoSh kahA hai. garbhaharaNAdi kArya
pratyakSha-anumAnAdise viruddha hai.n, unakA honA kaise sambhav hai?
tathA anya bhI bahut hI kathan pramANaviruddha kahate hai.n. jaise kahate hai.nsarvArthasiddhike
dev manase hI prashna karate hai.n, kevalI manase hI uttar dete he.n; parantu sAmAnya jIvake manakI
bAt manaHparyayaj~nAnIke binA jAn nahI.n sakatA, to kevalIke manakI sarvArthasiddhike dev kis
prakAr jAne.nge? tathA kevalIke bhAvamanakA to abhAv hai, dravyaman ja.D.h.h-AkAramAtra hai, uttar
kisane diyA? isaliye yah mithyA hai.
isaprakAr anek pramANaviruddha kathan kiye hai.n, isaliye unake Agam kalpit jAnanA.
shvetAmbaramat kathit dev-guru-dharmakA anyathA svarUp
tathA ve shvetAmbar matavAle dev-guru-dharmakA svarUp anyathA nirUpit karate hai.nH
devakA anyathA svarUp
vahA.N kevalIke kShudhAdik doSh kahate hai.n so yah devakA svarUp anyathA hai, kAraN ki
kShudhAdik doSh honese AkulatA hogI tab anantasukh kis prakAr banegA? phi ra yadi kahoge
sharIrako kShudhA lagatI hai, AtmA tadrUp nahI.n hotA; to kShudhAdikakA upAy AhArAdik kisaliye
grahaN kiyA kahate ho? kShudhAdise pI.Dit ho tabhI AhAr grahaN karegA. phi ra kahoge
jis prakAr karmodayase vihAr hotA hai usI prakAr AhArgrahaN hotA hai. so vihAr to
vihAyogati prakR^itike udayase hotA hai aur pI.DAkA upAy nahI.n hai tathA vah binA ichChA bhI
kisI jIvake hotA dekhA jAtA hai. tathA AhAr hai vah prakR^itiudayase nahI.n hai, kShudhAse pI.Dit
hone par hI grahaN karatA hai. tathA AtmA pavanAdiko prerit kare tabhI nigalanA hotA hai,
isaliye vihAravat AhAr nahI.n hai.
yadi kahogesAtAvedanIyake udayase AhArgrahaN hotA hai, so bhI banatA nahI.n hai.
yadi jIv kShudhAdise pI.Dit ho, pashchAt AhArAdik grahaNase sukh mAne, usake AhArAdik
sAtAke udayase kahe jAte hai.n. AhArAdikA grahaN sAtAvedanIyake udayase svayamev ho aisA
to hai nahI.n; yadi aisA ho to sAtAvedanIyakA mukhya uday devo.nke hai, ve nirantar AhAr kyo.n
nahI.n karate? tathA mahAmuni upavAsAdi kare.n unake sAtAkA bhI uday aur nirantar bhojan
karanevAlo.nko asAtAkA bhI uday sambhav hai.

Page 140 of 350
PDF/HTML Page 168 of 378
single page version

-
150 ] [ mokShamArgaprakAshak
isaliye jis prakAr binA ichChA vihAyogatike udayase vihAr sambhav hai, usI prakAr
binA ichChA keval sAtAvedanIyake hI udayase AhArakA grahaN sambhav nahI.n hai.
phi ra ve kahate hai.nsiddhAntame.n kevalIke kShudhAdik gyArah parIShah kahe hai.n, isaliye unake
kShudhAkA sadbhAv sambhav hai. tathA AhArAdik binA usakI upashA.ntatA kaise hogI? isaliye
unake AhArAdi mAnate hai.n.
samAdhAnaHkarmaprakR^itiyo.nkA uday manda-tIvra bhedasahit hotA hai. vahA.N ati manda uday
honese us udayajanit kAryakI vyaktatA bhAsit nahI.n hotI; isaliye mukhyarUpase abhAv kahA jAtA
hai, tAratamyame.n sadbhAv kahA jAtA hai. jaise
navame.n guNasthAname.n vedAdikakA uday manda hai, vahA.N
maithunAdi kriyA vyakta nahI.n hai; isaliye vahA.N brahmacharya hI kahA hai. tAratamyame.n maithunAdikakA sadbhAv
kahA jAtA hai. usI prakAr kevalIke asAtAkA uday atimanda hai; kyo.nki ek-ek kA.nDakame.n
anantave.n bhAg-anubhAg rahate hai.n; aise bahut anubhAgakA.nDako.nse va guNasa.nkramaNAdise sattAme.n
asAtAvedanIyakA anubhAg atyanta manda huA hai, usake udayame.n aisI kShudhA vyakta nahI.n hotI jo
sharIrako kShIN kare. aur mohake abhAvase kShudhAdikajanit duHkh bhI nahI.n hai; isaliye kShudhAdikakA
abhAv kahA jAtA hai aur tAratamyame.n usakA sadbhAv kahA jAtA hai.
tathA tUne kahAAhArAdik binA usakI upashA.ntatA kaise hogI? parantu AhArAdikase
upashA.nt hone yogya kShudhA lage to manda uday kaise rahA? dev, bhogabhUmiyA Adikake ki.nchit
manda uday hone par bhI bahut kAl pashchAt ki.nchit AhAr
grahaN hotA hai to inake atima.nd
uday huA hai, isaliye inake AhArakA abhAv sambhav hai.
phi ra vah kahatA haidev, bhogabhUmiyo.nkA to sharIr hI vaisA hai ki jinhe.n bhUkh tho.DI
aur bahut kAl pashchAt lagatI hai, unakA to sharIr karmabhUmikA audArik hai; isaliye inakA
sharIr AhAr binA deshenyUnakoTipUrva paryanta utkR^iShTarUpase kaise rahatA hai?
samAdhAnaHdevAdikakA bhI sharIr vaisA hai; so karmake hI nimittase hai. yahA.N kevalaj~nAn
hone par aisA hI karmakA uday huA, jisase sharIr aisA huA ki usako bhUkh pragaT hotI hI
nahI.n. jis prakAr kevalaj~nAn honese pUrva kesh, nakh ba.Dhte the, ab nahI.n ba.Dhte; ChAyA hotI thI
ab nahI.n hotI; sharIrame.n nigod thI, usakA abhAv huA. bahut prakArase jaise sharIrakI avasthA
anyathA huI; usI prakAr AhAr binA bhI sharIr jaisekA taisA rahe, aisI bhI avasthA huI. pratyakSha
dekho, auro.nko jarA vyApta ho tab sharIr shithil ho jAtA hai, inakA Ayuparyanta sharIr shithil
nahI.n hotA; isaliye anya manuShyo.nkI aur inake sharIrakI samAnatA sambhav nahI.n hai.
tathA yadi tU kahegAdevAdikake AhAr hI aisA hai jisase bahut kAlakI bhUkh miT

Page 141 of 350
PDF/HTML Page 169 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 151
jAye, parantu inakI bhUkh kAhese miTI aur sharIr puShTa kis prakAr rahA? to sun, asAtAkA
uday ma.nd honese miTI, aur pratisamay paramaaudArik sharIravargaNAkA grahaN hotA hai so vah
nokarma-AhAr hai; isalie aisI-aisI vargaNAkA grahaN hotA hai jisase kShudhAdik vyApta na ho.n
aur sharIr shithil na ho. siddhAntame.n isIkI apekShA kevalIko AhAr kahA hai.
tathA annAdikakA AhAr to sharIrakI puShTatAkA mukhya kAraN nahI.n hai. pratyakSha dekho, koI
tho.DA AhAr grahaN karatA hai aur sharIr bahut puShTa hotA hai; koI bahut AhAr grahaN karatA
hai aur sharIr kShIN rahatA hai. tathA pavanAdi sAdhanevAle bahut kAl tak AhAr nahI.n lete aur
sharIr puShTa banA rahatA hai, va R^iddhidhArI muni upavAsAdi karate hai.n tathApi sharIr puShTa banA rahatA
hai; phi ra kevalIke to sarvotkR^iShTapanA hai, unake annAdik binA sharIr puShTa banA rahatA hai to kyA
Ashcharya huA? tathA kevalI kaise AhArako jAye.nge? kaise yAchanA kare.nge?
tathA ve AhArako jAye.n to samavasaraN khAlI kaise rahegA? athavA anyakA lA denA
ThaharAoge to kaun lA degA? unake manakI kaun jAnegA? pUrvame.n upavAsAdikI pratij~nA kI
thI usakA kaise nirvAh hogA? jIv a.ntarAy sarvatra pratibhAsit ho vahA.N kaise AhAr grahaN
kare.nge? ityAdi viruddhatA bhAsit hotI hai. tathA ve kahate hai.n
AhAr grahaN karate hai.n, parantu
kisIko dikhAI nahI.n detA. so AhArgrahaNako ni.ndya jAnA, tab usakA na dekhanA atishayame.n
likhA hai; so unake ni.ndyapanA to rahA, aur dUsare nahI.n dekhate hai.n to kyA huA? aise anek
prakAr viruddhatA utpanna hotI hai.
tathA anya avivekatAkI bAte.n sunokevalIke nihAr kahate hai.n, rogAdik hue kahate
hai.n aur kahate hai.nkisIne tejoleshyA Cho.DI usase varddhamAnasvAmIke peThU.ngAkA (pechisakA) rog
huA, usase bahut bAr nihAr hone lagA. yadi tIrtha.nkar kevalIke bhI aise karmakA uday
rahA aur atishay nahI.n huA to indrAdi dvArA pUjyapanA kaise shobhA degA? tathA nihAr kaise
karate hai.n, kahA.N karate hai.n? koI sambhavit bAte.n nahI.n hai.n. tathA jis prakAr rAgAdiyukta Chadmasthake
kriyA hotI hai, usI prakAr kevalIke kriyA ThaharAte hai.n.
varddhamAnasvAmIke upadeshame.n ‘‘he gautam!’’ aisA bArambAr kahanA ThaharAte hai.n; parantu unake
to apane kAlame.n sahaj divyadhvani hotI hai, vahA.N sarvako upadesh hotA hai, gautamako sambodhan
kis prakAr banatA hai? tathA kevalIke namaskArAdi kriyA ThaharAte hai.n, parantu anurAg binA
vandanA sambhav nahI.n hai. tathA guNAdhikako vandanA sa.nbhav hai, parantu unase koI guNAdhik rahA
nahI.n hai so kaise banatI hai?

Page 142 of 350
PDF/HTML Page 170 of 378
single page version

-
152 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA hATame.n samavasaraN utarA kahate hai.n, so indrakR^it samavasaraN hATame.n kis prakAr
rahegA? itanI rachanAkA samAvesh vahA.N kaise hogA? tathA hATame.n kisaliye rahe.n? kyA indra
hAT jaisI rachanA karaneme.n bhI samartha nahI.n hai, jisase hATakA Ashray lenA pa.De?
tathA kahate hai.nkevalI upadesh deneko gaye, so ghar jAkar upadesh denA atirAgase
hotA hai aur vah muniko bhI sambhav nahI.n hai to kevalIko kaise hogA? isI prakAr vahA.N
anek viparItatA prarUpit karate hai.n. kevalI shuddha kevalaj~nAn-darshanamay rAgAdikarahit hue hai.n
unake aghAtiyo.nke udayase sa.nbhavit kriyA koI hotI hai; parantu unake mohAdikakA abhAv
huA hai, isaliye upayog ju.Dnese jo kriyA ho sakatI hai vah sa.nbhav nahI.n hai. pAp-prakR^itikA
anubhAg atyanta ma.nd huA hai, aisA manda anubhAg anya kisIke nahI.n hai; isaliye anya jIvo.nke
pAp-udayase jo kriyA hotI dekhI jAtI hai, vah kevalIke nahI.n hotI.
is prakAr kevalI bhagavAnake sAmAnya manuShya jaisI kriyAkA sadbhAv kahakar devake
svarUpako anyathA prarUpit karate hai.n.
gurukA anyathA svarUp
tathA guruke svarUpako anyathA prarUpit karate hai.n. munike vastrAdik chaudah upakaraN1
kahate hai.n, so ham pUChate hai.nmuniko nirgrantha kahate hai.n, aur munipad lete samay nav prakArake
sarva parigrahakA tyAg karake mahAvrat a.ngIkAr karate hai.n; so yah vastrAdik parigrah hai.n yA nahI.n?
yadi hai.n to tyAg karaneke pashchAt kisaliye rakhate hai.n? aur nahI.n hai.n to vastrAdik gR^ihastha
rakhate hai.n, unhe.n bhI parigrah mat kaho? suvarNAdikako parigrah kaho.
tathA yadi kahogejis prakAr kShudhAke artha AhAr grahaN karate hai.n, usI prakAr shIt
uShNAdikake artha vastrAdik grahaN karate hai.n; parantu munipad a.ngIkAr karate hue AhArakA tyAg
nahI.n kiyA hai, parigrahakA tyAg kiyA hai. tathA annAdikakA sa.ngrah karanA to parigrah hai,
bhojan karane jAye vah parigrah nahI.n hai. tathA vastrAdikakA sa.ngrah karanA va pahinanA vah
sarvatra hI parigrah hai, so lokame.n prasiddha hai.
phi ra kahogesharIrakI sthitike artha vastrAdik rakhate hai.n; mamatva nahI.n hai isase inako
parigrah nahI.n kahate, so shraddhAname.n to jab samyagdR^iShTi huA tabhI samasta paradravyo.nme.n mamatvakA abhAv
1. pAtra-1, pAtrabandha-2, pAtra kesarIkar-3, paTalikAe.N 4-5, rajastrAN-6, gochChak-7, rajoharaN-8,
mukhavastrikA-9, do sUtI kapa.De 10-11, ek U nI kapa.DA-12, mAtrak-13, cholapaTTa-14.
dekho, bR^i0 kalpasUtra u0 bhAg 3 gA0 3962 se 3965 taka.

Page 143 of 350
PDF/HTML Page 171 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 153
huA; us apekShAse chauthA guNasthAn hI parigrah rahit kaho. tathA pravR^ittime.n mamatva nahI.n hai
to kaise grahaN karate hai.n? isalie vastrAdikakA grahaN
dhAraN ChUTegA tabhI niShparigrah hogA.
phi ra kahogevastrAdikako koI le jAye to krodh nahI.n karate va kShudhAdik lage to
unhe.n bechate nahI.n hai.n va vastrAdik pahinakar pramAd nahI.n karate; pariNAmo.nkI sthiratA dvArA dharma
hI sAdhan karate hai.n, isalie mamatva nahI.n hai. so bAhya krodh bhale na karo, parantu jisake
grahaName.n iShTabuddhi hogI usake viyogame.n aniShTabuddhi hogI hI hogI. yadi iShTabuddhi nahI.n hai to
usake artha yAchanA kisaliye karate hai.n? tathA bechate nahI.n hai.n, so dhAtu rakhanese apanI hInatA
jAnakar nahI.n bechate. parantu jis prakAr dhanAdikA rakhanA hai usI prakAr vastrAdikA rakhanA
hai. lokame.n parigrahake chAhak jIvo.nko dono.nkI ichChA hai; isalie chorAdikake bhayAdikake kAraN
dono.n samAn hai.n. tathA pariNAmo.nkI sthiratA dvArA dharma sAdhanase hI parigrahapanA na ho, to kisIko
bahut Tha.nD lagegI vah rajAI rakhakar pariNAmo.nkI sthiratA karegA aur dharma sAdhegA; so use
bhI niShparigrah kaho? is prakAr gR^ihasthadharma
munidharmame.n visheSh kyA rahegA? jisake pariShah
sahanekI shakti na ho, vah parigrah rakhakar dharmasAdhan kare usakA nAm gR^ihasthadharma; aur jisake
pariNaman nirmal honese pariShahase vyAkul nahI.n hote, vah parigrah na rakhe aur dharmasAdhan kare
usakA nAm munidharma
itanA hI visheSh hai.
phi ra kahogeshItAdike pariShahase vyAkul kaise nahI.n ho.nge? parantu vyAkulatA to
mohaudayake nimittase hai.n; aur munike ChaThave.n Adi guNasthAno.nme.n tIn chauka.DIkA uday nahI.n hai
tathA sa.njvalanake sarvaghAtI sparddhako.nkA uday nahI.n hai, deshaghAtI sparddhako.nkA uday hai, so unakA
kuCh bal nahI.n hai. jaise vedak samyagdR^iShTiko samyagmohanIyakA uday hai, parantu samyaktvakA ghAt
nahI.n kar sakatA; usI prakAr deshaghAtI sa.njvalanakA uday pariNAmo.nko vyAkul nahI.n kar sakatA.
aho! muniyo.nke aur dUsare.nke pariNAmo.nkI samAnatA nahI.n hai. aur sabake sarvaghAtI uday hai,
inake deshaghAtIkA uday hai, isaliye dUsaro.nke jaise pariNAm hote hai.n vaise inake kadApi nahI.n
hote. jinake sarvaghAtI kaShAyo.nkA uday ho ve gR^ihastha hI rahate hai.n aur jinake deshaghAtIkA
uday ho ve munidharma a.ngIkAr karate hai.n; unake pariNAm shItAdikase vyAkul nahI.n hote, isaliye
vastrAdik nahI.n rakhate.
phi ra kahogejainashAstro.nme.n muni chaudah upakaraN rakheaisA kahA hai; so tumhAre hI
shAstro.nme.n kahA hai, digambar jainashAstro.nme.n to kahA nahI.n hai; vahA.N to la.ngoT mAtra parigrah rahane
par gyArahavI.n pratimAke dhArIko shrAvak hI kahA hai.

Page 144 of 350
PDF/HTML Page 172 of 378
single page version

-
154 ] [ mokShamArgaprakAshak
ab yahA.N vichAr karo kido.nno.nme.n kalpit vachan kaun hai.n? pratham to kalpit rachanA
kaShAyI ho vah karatA hai; tathA kaShAyI ho vahI nIchapadame.n uchchapad pragaT karatA hai. yahA.N
digambar me.n vastrAdi rakhanese dharma hotA hI nahI.n hai
aisA to nahI.n kahA, parantu vahA.N shrAvakadharma
kahA hai; shvetAmbarame.n munidharma kahA hai. isalie yahA.N jisane nIchI kriyA hone par uchchatva
kiyA vahI kaShAyI hai. is kalpit kathanase apaneko vastrAdi rakhane par bhI log muni mAnane
lage.n; isaliye mAnakaShAyakA poShaN kiyA aur dUsaro.nko sugamakriyAme.n uchchapad honA dikhAyA,
isaliye bahut log lag gaye. jo kalpit mat hue hai.n ve isI prakAr hue hai.n. isalie
kaShAyI hokar vastrAdi hone par munipanA kahA hai so pUrvokta yuktime.n viruddha bhAsit hotA
hai; isaliye yah kalpit vachan hai.n, aisA jAnanA.
phi ra kahogedigambarame.n bhI shAstra, pI.nChI Adi upakaraN munike kahe hai.n; usI prakAr
hamAre chaudah upakaraN kahe hai.n?
samAdhAnaHjisase upakAr ho usakA nAm upakaraN hai. so yahA.N shItAdikakI vedanA
dUr karanese upakaraN ThaharAye.n to sarva parigrah-sAmagrI upakaraN nAm prApta kare, parantu dharma me.n
unakA prayojan? ve to pAp ke kAraN hai.n; dharmame.n to jo dharmake upakArI ho.n unakA nAm
upakaraN hai. vahA.N shAstra
j~nAnakA kAraN, pI.nChIdayAkA kAraN, kamaNDalshauchakA kAraN
hai, so yah to dharmake upakArI hue, vastrAdik kis prakAr dharmake upakArI ho.nge? ve to
sharIrasukhake artha hI dhAraN kie jAte hai.n.
aur suno, yadi shAstra rakhakar maha.ntatA dikhAye.n, pIChIse buhArI de.n, kamaNDalase jalAdik
piye.n va mail utAre.n, to shAstrAdik bhI parigrah hI hai.n; parantu muni aise kArya nahI.n karate.
isaliye dharmake sAdhanako parigrah sa.nj~nA nahI.n hai; bhogake sAdhanako parigrah sa.nj~nA hotI hai aisA
jAnanA.
phi ra kahogekamaNDalase to sharIrakA hI mal dUr karate hai.n; parantu muni mal dUr karanekI
ichChAse kamaNDal nahI.n rakhate hai.n. shAstra pa.DhnA Adi kArya karate hai.n, vahA.N malalipta ho.n to
unakI avinay hogI, lokani.ndya ho.nge; isalie is dharmake artha kamaNDal rakhate hai.n. isaprakAr
pI.nChI Adi upakaraN sambhavit hai.n, vastrAdiko upakaraN sa.nj~nA sambhav nahI.n hai.
kAm, arati Adi mohake udayase vikAr bAhya pragaT ho.n, tathA shItAdi sahe nahI.n
jAye.n, isalie vikAr Dha.Nkaneko va shItAdi miTAneko vastrAdi rakhate hai.n aur mAnake udayase
apanI maha.ntatA bhI chAhate hai.n, isaliye unhe.n kalpit yukti dvArA upakaraN ThaharAyA hai.

Page 145 of 350
PDF/HTML Page 173 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 155
tathA ghar-ghar yAchanA karake AhAr lAnA ThaharAte hai.n. so pahale to yah pUChate hai.n
kiyAchanA dharmakA a~N.hga hai yA pApakA a~N.hga hai? yadi dharmakA a~N.hga hai to mA.NganevAle sarva
dharmAtmA hue; aur pApakA a~N.hga hai to munike kis prakAr sambhav hai?
phi ra yadi tU kahegAlobhase kuCh dhanAdikakI yAchanA kare.n to pAp ho; yah to dharma
sAdhanake artha sharIrakI sthiratA karanA chAhate hai.n, isaliye AhArAdikakI yAchanA karate hai.n?
samAdhAnaH AhArAdise dharma nahI.n hotA, sharIrakA sukh hotA hai; isaliye sharIrasukhake
artha atilobh hone par yAchanA karate hai.n. yadi atilobh na hotA to Ap kisaliye mA.NgatA?
ve hI dete to dete, na dete to na dete. tathA atilobh huA vahI pAp huA, tab munidharma
naShTa huA; dUsarA dharma kyA sAdhegA?
ab vah kahatA haimaname.n to AhArakI ichChA ho aur yAchanA na kare to mAyA-
kaShAy huI; aur yAchanA karane me.n hInatA AtI hai so garvake kAraN yAchanA na kare to
mAnakaShAy huI. AhAr lenA thA so mA.Ng liyA, isame.n atilobh kyA huA aur isase
munidharma kis prakAr naShTa huA? so kaho.
usase kahate hai.njaise kisI vyApArIko kamAnekI ichChA manda hai so dukAn par to
baiThe aur maname.n vyApAr karanekI ichChA bhI hai; parantu kisIse vastu len-denarUp vyApAr ke
artha prArthanA nahI.n karatA hai, svayamev koI Aye to apanI vidhi milane par vyApAr karatA
hai to usake lobhakI mandatA hai, mAyA va mAn nahI.n hai. mAyA, mAnakaShAy to tab hogI
jab Chal karaneke artha va apanI maha.ntatAke artha aisA svA.ng kare. parantu achChe vyApArIke
aisA prayojan nahI.n hai, isaliye unake mAyA-mAn nahI.n kahate. usI prakAr muniyo.nke
AhArAdikakI ichChA manda hai. ve AhAr lene Ate hai.n, maname.n AhAr lenekI ichChA bhI hai,
parantu AhArake artha prArthanA nahI.n karate; svayamev koI de to apanI vidhi milane par AhAr
lete hai.n, vahA.N unake lobhakI mandatA hai, mAyA va mAn nahI.n hai. mAyA
mAn to tab hogA
jab Chal karaneke artha va maha.ntatAke artha aisA svA.ng kare.n, parantu muniyo.nke aise prayojan hai.n
nahI.n, isaliye unake mAyA
mAn nahI.n hai. yadi isI prakAr mAyAmAn ho, to jo man hI
dvArA pAp karate hai.n, vachankAy dvArA nahI.n karate; un sabake mAyA ThaharegI aur jo uchchapadavIke
dhArak nIchavR^itti a.ngIkAr nahI.n karate un sabake mAn ThaharegAaisA anartha hogA.
tathA tUne kahA‘‘AhAr mA.nganeme.n atilobh kyA huA?’’ so ati kaShAy ho tab
lokani.ndya kArya a.ngIkAr karake bhI manorath pUrNa karanA chAhatA hai; aur mA.NganA lokani.ndya hai,

Page 146 of 350
PDF/HTML Page 174 of 378
single page version

-
156 ] [ mokShamArgaprakAshak
use bhI a.ngIkAr karake AhArakI ichChA pUrNa karanekI chAh huI, isaliye yahA.N atilobh huA.
tathA tUne kahA‘‘munidharma kaise naShTa huA?’’ parantu munidharmame.n aisI tIvrakaShAy sambhav
nahI.n hai. tathA kisIke AhAr denekA pariNAm nahI.n thA aur isane usake gharame.n jAkar yAchanA
kI; vahA.N usako sa.nkoch huA aur na dene par lokani.ndya honekA bhay huA, isaliye use
AhAr diyA, parantu usake (dAtArake) a.ntara.ng prAN pI.Dit honese hi.nsAkA sadbhAv AyA.
yadi Ap usake gharame.n na jAte, usIke denekA upAy hotA to detA, use harSha hotA. yah
to dabAkar kArya karAnA huA. tathA apane kAryake artha yAchanArUp vachan hai vah pAparUp
hai; so yahA.N asatya vachan bhI huA. tathA usake denekI ichChA nahI.n thI, isane yAchanA kI,
tab usane apanI ichChAse nahI.n diyA, sa.nkochase diyA isaliye adattagrahaN bhI huA. tathA
gR^ihasthake gharame.n strI jaisI-taisI baiThI thI aur yah chalA gayA, so vahA.N brahmacharyakI bA.DkA
bha.ng huA. tathA AhAr lAkar kitane kAl tak rakhA; AhArAdike rakhaneko pAtrAdik rakhe
vah parigrah huA. is prakAr pA.Nch mahAvrato.nkA bha.ng honese munidharma naShTa hotA hai
muniko
yAchanAse AhAr lenA yukta nahI.n hai.
phi ra vah kahatA haimunike bAIs parIShaho.nme.n yAchanAparIShah kahA hai; so mA.Nge binA
us parIShahakA sahanA kaise hogA?
samAdhAnaHyAchanA karanekA nAm yAchanAparIShah nahI.n hai. yAchanA na karanekA nAm
yAchanAparIShah hai. jaisearati karanekA nAm aratiparIShah nahI.n hai; arati na karanekA nAm
aratiparIShah haiaisA jAnanA. yadi yAchanA karanA parIShah Thahare to ra.nkAdi bahut yAchanA
karate hai.n, unake bahut dharma hogA. aur kahogemAn ghaTAneke kAraN ise parIShah kahate
hai.n, to kisI kaShAy-kAryake artha koI kaShAy Cho.Dne par bhI pApI hI hotA hai. jaise
koI lobhake artha apane apamAnako na gine to usake lobhakI tIvratA hai, us apamAn karAnese
bhI mahApAp hotA hai. aur Apake kuCh ichChA nahI.n hai, koI svayamev apamAn kare to usake
mahAdharma hai; parantu yahA.N to bhojanake lobhake artha yAchanA karake apamAn karAyA isaliye pAp
hI hai, dharma nahI.n hai. tathA vastrAdikake artha bhI yAchanA karatA hai, parantu vastrAdik koI
dharmakA a.ng nahI.n hai, sharIrasukhakA kAraN hai, isaliye pUrvokta prakArase usakA niShedh jAnanA.
dekho, apane dharmarUp uchchapadako yAchanA karake nIchA karate hai.n so usame.n dharmakI hInatA hotI
hai.
ityAdi anek prakArase munidharmame.n yAchanA Adi sambhav nahI.n hai; parantu aisI asambhavit
kriyAke dhArakako sAdhu - guru kahate hai.n. isaliye gurukA svarUp anyathA kahate hai.n.

Page 147 of 350
PDF/HTML Page 175 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 157
dharmakA anyathA svarUp
tathA dharmakA svarUp anyathA kahate hai.n. samyagdarshan-j~nAn-chAritra inakI ekatA mokShamArga
hai, vahI dharma haiparantu usakA svarUp anyathA prarUpit karate hai.n. so kahate hai.nH
tattvArthashraddhAn samyagdarshan hai; usakI to pradhAnatA nahI.n hai. Ap jis prakAr
araha.ntadevsAdhugurudayAdharmakA nirUpaN karate hai.n usake shraddhAnako samyagdarshan kahate hai.n.
vahA.N pratham to arha.ntAdikakA svarUp anyathA kahate hai.n; itane hI shraddhAnase tattvashraddhAn hue
binA samyaktva kaise hogA? isaliye mithyA kahate hai.n.
tathA tattvo.nke bhI shraddhAnako samyaktva kahate hai.n to prayojanasahit tattvo.nkA shraddhAn nahI.n
kahate. guNasthAnmArgaNAdirUp jIvakA, aNuskandhAdirUp ajIvakA, pAp-puNyake sthAno.nkA,
avirati Adi Asravo.nkA, vratAdirUp sa.nvarakA, tapashcharaNAdirUp nirjarAkA, siddha honeke
li.ngAdike bhedo.nse mokShakA svarUp jis prakAr unake shAstro.nme.n kahA hai us prakAr sIkh lenA;
aur kevalIkA vachan pramAN hai
aise tattvArthashraddhAnase samyaktva huA mAnate hai.n.
so ham pUChate hai.n kigraiveyak jAnevAle dravyali.ngI munike aisA shraddhAn hotA hai yA
nahI.n? yadi hotA hai to use mithyAdR^iShTi kisaliye kahate hai.n? aur nahI.n hotA hai to usane
to jainali.ng dharmabuddhise dhAraN kiyA hai, usake devAdikI pratIti kaise nahI.n huI? aur usake
bahut shAstrAbhyAs hai so usane jIvAdike bhed kaise nahI.n jAne? aur anyamatakA lavalesh
bhI abhiprAyame.n nahI.n hai, usako araha.nt vachanakI kaise pratIti nahI.n huI? isaliye usake aisA
shraddhAn hotA hai; parantu samyaktva nahI.n huA. tathA nArakI, bhog-bhUmiyA, tirya.nch Adiko aisA
shraddhAn honekA nimitta nahI.n hai, tathApi unake bahut kAlaparya.nt samyaktva rahatA hai, isaliye
unake aisA shraddhAn nahI.n hotA, tab bhI samyaktva huA hai.
isaliye samyakshraddhAnakA svarUp yah nahI.n hai. sachchA svarUp hai usakA varNan Age kare.nge
so jAnanA.
tathA unake shAstro.nkA abhyAs karanA use samyagj~nAn kahate hai.n; parantu dravyali.ngI munike
shAstrAbhyAs hone par bhI mithyAj~nAn kahA hai, asa.nyat samyagdR^iShTikA viShayAdirUp jAnanA use
samyagj~nAn kahA hai.
isaliye yah svarUp nahI.n hai. sachchA svarUp Age kahe.nge so jAnanA.
tathA unake dvArA nirUpit aNuvrat-mahAvratAdirUp shrAvak-yatikA dharma dhAraN karanese
samyakchAritra huA mAnate hai.n; parantu pratham to vratAdikA svarUp anyathA kahate hai.n vah kuCh

Page 148 of 350
PDF/HTML Page 176 of 378
single page version

-
158 ] [ mokShamArgaprakAshak
pahale guru varNaname.n kahA hai. tathA dravyali.ngIke mahAvrat hone par bhI samyakchAritra nahI.n hotA,
aur unake matake anusAr gR^ihasthAdikake mahAvratAdi binA a.ngIkAr kiye bhI samyakchAritra
hotA hai.
isaliye yah svarUp nahI.n hai. sachchA svarUp dUsarA hai so Age kahe.nge.
yahA.N ve kahate hai.n
dravyali.ngIke antara.ngame.n pUrvokta shraddhAnAdik nahI.n hue, bAhya hI hue
hai.n, isaliye samyaktvAdi nahI.n hue.
uttar :yadi a.ntara.ng nahI.n hai aur bAhya dhAraN karatA hai, to vah kapaTase dhAraN
karatA hai. aur usake kapaT ho to graiveyak kaise jAye? vah to narakAdime.n jAyegA. bandha
to antara.ng pariNAmo.n se hotA hai; isalie a.ntara.ng jainadharmarUp pariNAm hue binA graiveyak
jAnA sambhav nahI.n hai.
tathA vratAdirUp shubhopayogase hI devakA bandha mAnate hai.n aur usIko mokShamArga mAnate
hai.n, so bandhamArga mokShamArgako ek kiyA; parantu yah mithyA hai.
tathA vyavahAradharmame.n anek viparItatAe.N nirUpit karate hai.n. ni.ndakako mAraneme.n pAp nahI.n
hai aisA kahate hai.n; parantu anyamatI nindak tIrtha.nkarAdikake hone par bhI hue; unako indrAdik
mArate nahI.n hai.n; yadi pAp na hotA to indrAdik kyo.n nahI.n mArate? tathA pratimAjI ke AbharaNAdi
banAte hai.n; parantu pratibimba to vItarAgabhAg ba.DhAneke lie sthApit kiyA thA, AbharaNAdi banAnese
anyamatakI mUrttivat yah bhI hue. ityAdi kahA.N tak kahe.n? anek anyathA nirUpaN karate
hai.n.
is prakAr shvetAmbar mat kalpit jAnanA. yahA.N samyagdarshanAdikake anyathA nirUpaNase
mithyAdarshanAdikakI hI puShTatA hotI hai; isaliye usakA shraddhAnAdi nahI.n karanA.
DhU.N.Dhkamat vichAr
tathA in shvetAmbaro.nme.n hI DhU.nDhiye pragaT hue hai.n; ve apaneko sachchA dharmAtmA mAnate hai.n,
so bhram hai. kisaliye? so kahate hai.n :
kitane hI bheSh dhAraN karake sAdhu kahalAte hai.n; parantu unake grantho.nke anusAr bhI
vrat, samiti, gupti AdikA sAdhan bhAsit nahI.n hotA. aur dekho! man-vachan-kAy, kR^it-
kArit-anumodanAse sarva sAvadyayog tyAg karanekI pratij~nA karate hai.n; bAdame.n pAlan nahI.n karate,
bAlakako va bholeko va shUdrAdikako bhI dIkShA dete hai.n. is prakAr tyAg karate hai.n aur

Page 149 of 350
PDF/HTML Page 177 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 159
tyAg karate hue kuCh vichAr nahI.n karate kikyA tyAg karatA hU.N? bAdame.n pAlan bhI nahI.n
karate aur unhe.n sab sAdhu mAnate hai.n.
tathA yah kahatA haibAdame.n dharmabuddhi ho jAyegI tab to usakA bhalA hogA? parantu
pahale hI dIkShA denevAlene pratij~nA bha.ng hotI jAnakar bhI pratij~nA karAyI, tathA isane pratij~nA
a.ngIkAr karake bha.ng kI, so yah pAp kise lagA? bAdame.n dharmAtmA honekA nishchay kaisA?
tathA jo sAdhukA dharma a.ngIkAr karake yathArtha pAlan na kare use sAdhu mAne.n yA na mAne.n?
yadi mAne.n to jo sAdhu muninAm dhAraN karate hai.n aur bhraShTa hai.n un sabako sAdhu mAno. na
mAne.n to inake sAdhupanA nahI.n rahA. tum jaise AcharaNase sAdhu mAnate ho usakA bhI pAlan
kisI viraleke pAyA jAtA hai; sabako sAdhu kisaliye mAnate ho?
yahA.N koI kaheham to jisake yathArtha AcharaN dekhe.nge use sAdhu mAne.nge, aur ko
nahI.n mAne.nge. usase pUChate hai.nek sa.nghame.n bahut bheShI hai.n; vahA.N jisake yathArtha AcharaN mAnate
ho, vah auro.nko sAdhu mAnatA hai yA nahI.n mAnatA? yadi mAnatA hai to tumase bhI ashraddhAnI
huA, use pUjya kaise mAnate ho? aur nahI.n mAnatA to usase sAdhukA vyavahAr kisaliye
vartatA hai? tathA Ap to unhe.n sAdhu na mAne.n aur apane sa.nghame.n rakhakar auro.nse sAdhu mAnavAkar
auro.nko ashraddhAnI karatA hai aisA kapaT kisaliye karatA hai? tathA tum jisako sAdhu nahI.n
mAnoge tab anya jIvo.nko bhI aisA hI upadesh karoge ki
‘inako sAdhu mat mAno,’ isase
to dharmapaddhatime.n virodh hotA hai. aur jisako tum sAdhu mAnate ho usase bhI tumhArA virodh
huA, kyo.nki vah use sAdhu mAnatA hai. tathA tum jisake yathArtha AcharaN mAnate ho, vahA.N
bhI vichArakar dekho; vah bhI yathArtha munidharmakA pAlan nahI.n karatA hai.
koI kaheanya bheShadhAriyo.nse to bahut achChe hai.n, isaliye ham mAnate hai.n; parantu
anyamato.nme.n to nAnAprakArake bheSh sambhav hai.n, kyo.nki vahA.N rAgabhAvakA niShedh nahI.n hai. is
jainamatame.n to jaisA kahA hai, vaisA hI hone par sAdhusa.nj~nA hotI hai.
yahA.N koI kaheshIl-sa.nyamAdi pAlate hai.n, tapashcharaNAdi karate hai.n; so jitanA kare.n utanA
hI bhalA hai?
samAdhAnaHyah satya hai, dharma tho.DA bhI pAlA huA bhalA hI hai; parantu pratij~nA to
ba.De dharmakI kare.n aur pAle.n tho.DA, to vahA.N pratij~nAbha.ngase mahApAp hotA hai. jaise koI upavAs
kI pratij~nA karake ek bAr bhojan kare to usake bahut bhojanakA sa.nyam hone par bhI pratij~nA
bha.ngase pApI kahate hai.n, usI prakAr munidharmakI pratij~nA karake koI ki.nchit dharma na pAle, to

Page 150 of 350
PDF/HTML Page 178 of 378
single page version

-
160 ] [ mokShamArgaprakAshak
use shIl-sa.nyamAdi hone par bhI pApI kahate hai.n. aur jaise ekat (ekAshan)kI pratij~nA karake
ekabAr bhojan kare to dharmAtmA hI hai; usI prakAr apanA shrAvakapad dhAraN karake tho.DA
bhI dharma sAdhan kare to dharmAtmA hI hai. yahA.N U.NchA nAm rakhakar nIchI kriyA karaneme.n pApIpanA
sambhav hai. yathAyogya nAm dhAraN karake dharmakriyA karanese to pApIpanA hotA nahI.n hai; jitanA
dharmasAdhan kare utanA hI bhalA hai.
yahA.N koI kahepa.nchamakAlake a.ntaparyanta chaturvidh sa.nghakA sadbhAv kahA hai. inako
sAdhu na mAne.n to kisako mAne.n?
uttaraHjis prakAr is kAlame.n ha.nsakA sadbhAv kahA hai, aur gamyakShetrame.n ha.ns dikhAI
nahI.n dete, to auro.nko to ha.ns mAnA nahI.n jAtA; ha.nsakA lakShaN milane par hI ha.ns mAne jAte
hai.n, usI prakAr is kAlame.n sAdhukA sadbhAv hai, aur gamyakShetrame.n sAdhu dikhAI nahI.n dete, to
auro.nko to sAdhu mAnA nahI.n jAtA; sAdhukA lakShaN milane par hI sAdhu mAne jAte hai.n. tathA
inakA prachAr bhI tho.De hI kShetrame.n dikhAI detA hai, vahA.Nse dUrake kShetrame.n sAdhukA sadbhAv kaise
mAne.n? yadi lakShaN milane par mAne.n to yahA.N bhI isI prakAr mAno. aur binA lakShaN mile
hI mAne.n to vahA.N anya kuli.ngI hai.n inhIko sAdhu mAno. is prakAr viparItatA hotI hai,
isaliye banatA nahI.n hai.
koI kaheis pa.nchamakAlame.n is prakAr bhI sAdhupad hotA hai; to aisA siddhAnta-vachan
batalAo. binA hI siddhAnta tum mAnate ho to pApI hoge. is prakAr anek yukti dvArA
inake sAdhupanA banatA nahI.n hai; aur sAdhupane binA sAdhu mAnakar guru mAnanese mithyAdarshan hotA
hai; kyo.nki bhale sAdhuko guru mAnanese hI samyagdarshan hotA hai.
pratimAdhArI shrAvak na honekI mAnyatAkA niShedh
tathA shrAvakadharmakI anyathA pravR^itti karAte hai.n. trasahi.nsA eva.n sthUl mR^iShAdik hone par
bhI jisakA kuCh prayojan nahI.n hai aisA ki.nchit tyAg karAke use deshavratI huA kahate hai.n,
aur vah trasaghAtAdik jisame.n ho aisA kArya karatA hai; so deshavrat guNasthAname.n to gyArah
avirati kahe hai.n, vahA.N trasaghAt kis prakAr sambhav hai? tathA gyArah pratimAbhed shrAvakake
hai.n, uname.n dasavI.n-gyArahavI.n pratimAdhArak shrAvak to koI hotA hI nahI.n aur sAdhu hotA hai.
pUChe tab kahate hai.npratimAdhArI shrAvak is kAl nahI.n ho sakate. so dekho, shrAvakadharma
to kaThin aur munidharma sugamaisA viruddha kahate hai.n. tathA gyArahavI.n pratimAdhArIko tho.DA
parigrah, muniko bahut parigrah batalAte hai.n so sambhavit vachan nahI.n hai.n. phi ra kahate hai.n

Page 151 of 350
PDF/HTML Page 179 of 378
single page version

-
pA.NchavA.N adhikAr ][ 161
yah pratimA to tho.De hI kAl pAlan kar Cho.D.h.h dete hai.n; parantu yah kArya uttam hai to dharmabuddhi
U.NchI kriyAko kisaliye Cho.DegA aur nIchA kArya hai to kisaliye a.ngIkAr karegA? yah
sambhav hI nahI.n hai.
tathA kudev-kuguruko namaskArAdi karanese bhI shrAvakapanA batalAte hai.n. kahate hai.n
dharmabuddhise to nahI.n vandate hai.n, laukik vyavahAr hai; parantu siddhAntame.n to unakI prasha.nsAstavanako
bhI samyaktvakA atichAr kahate hai.n aur gR^ihastho.nkA bhalA manAneke artha vandanA karane par bhI
kuCh nahI.n kahate.
phi ra kahogebhay, lajjA, kutUhalAdise vandate hai.n, to inhI.n kAraNo.nse kushIlAdi sevan
karane par bhI pAp mat kaho, a.ntara.ngame.n pAp jAnanA chAhiye. is prakAr to sarva AchAro.nme.n
virodh hogA.
dekho, mithyAtva jaise mahApApako pravR^itti Chu.DAnekI to mukhyatA nahI.n hai aur pavanakAyakI
hi.nsA ThaharAkar khule mu.Nh bolanA Chu.DAnekI mukhyatA pAyI jAtI hai; so yah kramabha.ng upadesh
hai. tathA dharmake a.ng anek hai.n, uname.n ek parajIvakI dayAko mukhya kahate hai.n, usakA bhI
vivek nahI.n hai. jalakA ChAnanA, annakA shodhanA, sadoSh vastukA bhakShaN na karanA, hi.nsAdirUp
vyavahAr na karanA ityAdi usake a.ngo.nkI to mukhyatA nahI.n hai.
mukhapaTTI AdikA niShedh
tathA paTTIkA bA.NdhanA, shauchAdik tho.DA karanA, ityAdi kAryo.nkI mukhyatA karate hai.n; parantu
mailayukta paTTIke thUkake sambandhase jIv utpanna hote hai.n, unakA to yatna nahI.n hai aur pavanakI
hi.nsAkA yatna batalAte hai.n. so nAsikA dvArA bahut pavan nikalatI hai usakA to yatna karate
hI nahI.n. tathA unake shAstrAnusAr bolanekA hI yatna kiyA hai to sarvadA kisaliye rakhate
hai.n? bole.n tab yatna kar lenA chAhiye. yadi kahe.n
bhUl jAte hai.n; to itanI bhI yAd nahI.n
rahatI tab anya dharma sAdhan kaise hogA? shauchAdik tho.De kare.n, so sambhavit shauch to muni
bhI karate hai.n; isaliye gR^ihasthako apane yogya shauch karanA chAhiye. strI-sa.ngamAdi karake shauch
kiye binA sAmAyikAdi kriyA karanese avinay, vikShiptatA Adi dvArA pAp utpanna hotA hai.
is prakAr jinakI mukhyatA karate hai.n unakA bhI ThikAnA nahI.n hai. aur kitane hI dayA ke
a.ng yogya pAlate hai.n, haritakAy AdikA tyAg karate hai.n. jal tho.DA girAte hai.n; inakA ham
niShedh nahI.n karate.

Page 152 of 350
PDF/HTML Page 180 of 378
single page version

-
162 ] [ mokShamArgaprakAshak
mUrtipUjA niShedhakA nirAkaraN
tathA is ahi.nsAkA ekAnta paka.Dkar pratimA, chaityAlay, pUjanAdi kriyAkA utthApan
karate hai.n; so unhI.nke shAstro.nme.n pratimA AdikA nirUpaN hai, use Agrahase lop karate hai.n.
bhagavatI sUtrame.n R^iddhidhArI munikA nirUpaN hai vahA.N merugiri Adime.n jAkar ‘‘tattha cheyayAi.n va.ndaI’’
aisA pATh hai. isakA artha yah hai ki
vahA.N chaityo.nkI va.ndanA karate hai.n. aur chaitya nAm
pratimAkA prasiddha hai. tathA ve haThase kahate hai.nchaitya shabdake j~nAnAdik anek artha hote
hai.n, isaliye anya artha hai, pratimAkA artha nahI.n hai. isase pUChate hai.nmerugiri nandIshvar dvIpame.n
jA-jAkar vahA.N chaitya vandanA kI, so vahA.N j~nAnAdikakI vandanA karanekA artha kaise sambhav hai?
j~nAnAdikakI vandanA to sarvatra sambhav hai. jo vandanAyogya chaitya vahA.N sambhav ho aur sarvatra
sambhav na ho vahA.N use vandanA karanekA visheSh sambhav hai aur aisA sambhavit artha pratimA
hI hai; aur chaitya shabdakA mukhya artha pratimA hI hai, so prasiddha hai. isI artha dvArA chaityAlay
nAm sambhav hai; use haTh karake kisaliye lupta kare.n?
tathA nandIshvar dvIpAdikame.n jAkar devAdik pUjanAdi kriyA karate hai.n, usakA vyAkhyAn
unake jahA.N-tahA.N pAyA jAtA hai. tathA lokame.n jahA.N-tahA.N akR^itrim pratimAkA nirUpaN hai.
so vah rachanA anAdi hai, vah rachanA bhog
kutUhalAdike artha to hai nahI.n. aur indrAdiko.nke
sthAno.nme.n niShprayojan rachanA sambhav nahI.n hai. isaliye indrAdik use dekhakar kyA karate hai.n?
yA to apane mandiro.nme.n niShprayojan rachanA dekhakar usase udAsIn hote ho.nge, vahA.N duHkhI hote
ho.nge, parantu yah sambhav nahI.n hai. yA achChI rachanA dekhakar viShayo.nkA poShaN karate ho.nge,
parantu arahantakI mUrti dvArA samyagdR^iShTi apanA viShay poShaN kare.n yah bhI sambhav nahI.n hai.
isaliye vahA.N unakI bhakti Adi hI karate hai.n, yahI sambhav hai.
unake sUryAbhadevakA vyAkhyAn hai; vahA.N pratimAjIko pUjanekA visheSh varNan kiyA hai.
use gopaneke artha kahate hai.ndevo.nkA aisA hI kartavya hai. so sach hai, parantu kartavyakA to
phal hotA hai; vahA.N dharma hotA hai yA pAp hotA hai? yadi dharma hotA hai to anyatra pAp hotA
thA yahA.N dharma huA; ise auro.nke sadR^ish kaise kahe.n? yah to yogya kArya huA. aur pAp hotA
hai to vahA.N ‘‘NamotthuNa.n’’ kA pATh pa.DhA; so pApake ThikAne aisA pATh kisaliye pa.DhA?
tathA ek vichAr yahA.N yah AyA ki‘‘NamotthuNa.n’’ ke pAThame.n to arahantakI bhakti
hai; so pratimAjIke Age jAkar yah pATh pa.DhA, isaliye pratimAjIke Age jo araha.ntabhaktikI
kriyA hai vah karanA yukta huI.