-
૪૬ ] [ મોક્ષમાર્ગપ્રકાશક
સંસારદુઃખ ઔર ઉસકા મૂલકારણ
(ક) કર્મોંકી અપેક્ષાસે
વહાઁ સબ દુઃખોંકા મૂલકારણ મિથ્યાદર્શન, અજ્ઞાન ઔર અસંયમ હૈ. જો દર્શન-મોહકે
ઉદયસે હુઆ અતત્ત્વશ્રદ્ધાન – મિથ્યાદર્શન હૈ, ઉસસે વસ્તુસ્વરૂપકી યથાર્થ પ્રતીતિ નહીં હો સકતી,
અન્યથા પ્રતીતિ હોતી હૈ. તથા ઉસ મિથ્યાદર્શન હી કે નિમિત્તસે ક્ષયોપશમરૂપ જ્ઞાન હૈ વહ
અજ્ઞાન હો રહા હૈ, ઉસસે યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપકા જાનના નહીં હોતા, અન્યથા જાનના હોતા હૈ.
તથા ચારિત્રમોહકે ઉદયસે હુઆ કષાયભાવ ઉસકા નામ અસંયમ હૈ, ઉસસે જૈસે વસ્તુસ્વરૂપ
હૈ વૈસા નહીં પ્રવર્તતા, અન્યથા પ્રવૃત્તિ હોતી હૈ.
ઇસપ્રકાર યે મિથ્યાદર્શનાદિક હૈં વે હી સર્વ દુઃખોંકા મૂલ કારણ હૈં. કિસ પ્રકાર?
સો બતલાતે હૈંઃ —
જ્ઞાનાવરણ ઔર દર્શનાવરણકે ક્ષયોપશમસે હોનેવાલા દુઃખ ઔર ઉસસે નિવૃત્તિ
મિથ્યાદર્શનાદિકસે જીવકો સ્વ-પર વિવેક નહીં હો સકતા. સ્વયં એક આત્મા ઔર
અનન્ત પુદ્ગલપરમાણુમય શરીર; ઇનકે સંયોગરૂપ મનુષ્યાદિ પર્યાય ઉત્પન્ન હોતી હૈ, ઉસી પર્યાયકો
સ્વ માનતા હૈ. તથા આત્માકા જ્ઞાન-દર્શનાદિ સ્વભાવ હૈ ઉસકે દ્વારા કિંચિત્ જાનના-દેખના
હોતા હૈ; ઔર કર્મોપાધિસે હુએ ક્રોધાદિકભાવ ઉનરૂપ પરિણામ પાયે જાતે હૈં; તથા શરીરકા
સ્પર્શ, રસ, ગન્ધ, વર્ણ સ્વભાવ હૈ વહ પ્રગટ હૈ ઔર સ્થૂલ-કૃષાદિક હોના તથા સ્પર્શાદિકકા
પલટના ઇત્યાદિ અનેક અવસ્થાયેં હોતી હૈં; — ઇન સબકો અપના સ્વરૂપ જાનતા હૈ.
વહાઁ જ્ઞાન-દર્શનકી પ્રવૃત્તિ ઇન્દ્રિય — મનકે દ્વારા હોતી હૈ, ઇસલિયે યહ માનતા હૈ કિ
યે ત્વચા, જીભ, નાસિકા, નેત્ર, કાન મન મેરે અંગ હૈં. ઇનકે દ્વારા મૈં દેખતા-જાનતા હૂઁ;
ઐસી માન્યતાસે ઇન્દ્રિયોંમેં પ્રીતિ પાયી જાતી હૈ.
તથા મોહકે આવેશસે ઉન ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા વિષય-ગ્રહણ કરને કી ઇચ્છા હોતી હૈ.
ઔર ઉન વિષયોંકા ગ્રહણ હોને પર ઉસ ઇચ્છાકે મિટનેસે નિરાકુલ હોતા હૈ તબ આનન્દ માનતા
હૈ. જૈસે કુત્તા હી ચબાતા હૈ, ઉસસે અપના લોહૂ નિકલે ઉસકા સ્વાદ લેકર ઐસા માનતા
હૈ કિ યહ હયિોંકા સ્વાદ હૈ. ઉસી પ્રકાર યહ જીવ વિષયોંકો જાનતા હૈ, ઉસસે અપના
જ્ઞાન પ્રવર્તતા હૈ, ઉસકા સ્વાદ લેકર ઐસા માનતા હૈ કિ યહ વિષયકા સ્વાદ હૈ. સો વિષયમેં
તો સ્વાદ હૈ નહીં. સ્વયં હી ઇચ્છા કી થી, ઉસે સ્વયં હી જાનકર સ્વયં હી આનન્દ માન
લિયા; પરન્તુ મૈં અનાદિ-અનન્ત જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા હૂઁ — ઐસા નિઃકેવલ(પરસે કે વલ ભિન્ન)જ્ઞાનકા