-
86 ] [ mokṣamārgaprakāśak
hai; vah svarūpaviparyay hai. tathā jise jānatā hai use yah inase bhinna hai, inase abhinna hai —
aisā nahīṁ pahicānatā, anyathā bhinna-abhinnapanā mānatā hai; so bhedābhedaviparyay hai. is prakār
mithyādr̥ṣṭike jānanemeṁ viparītatā pāyī jātī hai.
jaise matavālā mātāko patnī mānatā hai, patnīko mātā mānatā hai; usī prakār mithyādr̥ṣṭike
anyathā jānanā hotā hai. tathā jaise kisī kālameṁ matavālā mātāko mātā aur patnīko patnī
bhī jāne to bhī usake niścayarūp nirdhārase śraddhānasahit jānanā nahīṁ hotā, isaliye usako
yathārtha jñān nahīṁ kahā jātā; usī prakār mithyādr̥ṣṭi kisī kālameṁ kisī padārthako satya bhī
jāne, to bhī usake niścayarūp nirdhārase śraddhānasahit jānanā nahīṁ hotā; athavā satya bhī
jāne, parantu unase apanā prayojan ayathārtha hī sādhatā hai; isaliye usake samyagjñān nahīṁ
kahā jātā.
is prakār mithyādr̥ṣṭike jñānako mithyājñān kahate haiṁ.
yahān̐ praśna hai ki — is mithyājñānakā kāraṇ kaun hai?
samādhānaḥ — mohake udayase jo mithyātvabhāv hotā hai, samyaktva nahīṁ hotā; vah is
mithyājñānakā kāraṇ hai. jaise — viṣake saṁyogase bhojanako bhī viṣarūp kahate haiṁ, vaise
mithyātvake sambandhameṁ jñān hai so mithyājñān nām pātā hai.
yahān̐ koī kahe ki — jñānāvaraṇako nimitta kyoṁ nahīṁ kahate?
samādhānaḥ — jñānāvaraṇake udayase to jñānake abhāvarūp ajñānabhāv hotā hai tathā usake
kṣayopaśamase kiṁcit jñānarūp mati-ādi jñān hote haiṁ. yadi inameṁse kisīko mithyājñān,
kisīko samyagjñān kaheṁ to yah donoṁ hī bhāv mithyādr̥ṣṭi tathā samyagdr̥ṣṭike pāye jāte haiṁ,
isaliye un donoṁke mithyājñān tathā samyagjñānakā sadbhāv ho jāyegā aur vah siddhāntase
viruddha hotā hai, isaliye jñānāvaraṇakā nimitta nahīṁ banatā.
yahān̐ phi ra pūchate haiṁ ki — rassī, sarpādikake ayathārtha-yathārtha jñānakā kāraṇ kaun hai?
usako hī jīvādi tattvoṁke ayathārtha-yathārtha jñānakā kāraṇ kaho?
uttaraḥ — jānanemeṁ jitanā ayathārthapanā hotā hai utanā to jñānāvaraṇake udayase hotā hai;
aur jo yathārthapanā hotā hai utanā jñānāvaraṇake kṣayopaśamase hotā hai. jaise ki — rassīko sarpa
jānā vahān̐ yathārtha jānanekī śaktikā bādhakakāraṇakā uday hai isaliye ayathārtha jānatā hai; tathā
rassīko jānā vahān̐ yathārtha jānanekī śaktikā kāraṇ kṣayopaśam hai isaliye yathārtha jānatā hai.
usī prakār jīvādi tattvoṁko yathārtha jānanekī śakti hone yā na honemeṁ to jñānāvaraṇakā hī
nimitta hai; parantu jaise kisī puruṣako kṣayopaśamase duḥkhake tathā sukhake kāraṇabhūt padārthoṁko yathārtha