-
cauthā adhikār ][ 85
mithyājñānakā svarūp
ab, mithyājñānakā svarūp kahate haiṁḥ — prayojanabhūt jīvādi tattvoṁko ayathārtha jānanekā
nām mithyājñān hai. usake dvārā unako jānanemeṁ saṁśay, viparyay, anadhyavasāy hotā hai.
vahān̐ ‘aise hai ki aise hai?’ — is prakār paraspar viruddhatā sahit dorūp jñān usakā nām
saṁśay hai. jaise — ‘maiṁ ātmā hūn̐ ki śarīr hūn̐?’ — aisā jānanā. tathā ‘aisā hī hai’ is
prakār vastusvarūpase viruddhatā sahit ekarūp jñān usakā nām viparyay hai. jaise — ‘maiṁ śarīr
hūn̐’ — aisā jānanā. tathā ‘kuch hai’ aisā nirdhārarahit vicār usakā nām anadhyavasāy hai.
jaise — ‘maiṁ koī hūn̐’ — aisā jānanā. is prakār prayojanabhūt jīvādi tattvoṁmeṁ saṁśay, viparyay,
anadhyavasāyarūp jo jānanā ho usakā nām mithyājñān hai.
tathā aprayojanabhūt padārthoṁko yathārtha jāne yā ayathārtha jāne usakī apekṣā mithyājñān –
samyagjñān nām nahīṁ hai. jis prakār mithyādr̥ṣṭi rassīko rassī jāne to samyagjñān nām nahīṁ
hotā aur samyagdr̥ṣṭi rassīko sām̐p jāne to mithyājñān nām nahīṁ hotā.
yahān̐ praśna hai ki — pratyakṣa sacce-jhūṭhe jñānako samyagjñān – mithyājñān kaise na kaheṁ?
samādhānaḥ — jahān̐ jānanekā hī — sac-jhūṭhakā nirdhār karanekā — prayojan ho vahān̐ to
koī padārtha hai usake sac-jhūṭh jānanekī apekṣā hī samyagjñān – mithyājñān nām diyā jātā hai.
jaise — pratyakṣa-parokṣa pramāṇake varṇanameṁ koī padārtha hotā hai; usake sacce jānanerūp samyagjñānakā
grahaṇ kiyā hai aur saṁśayādirūp jānaneko apramāṇarūp mithyājñān kahā hai. tathā yahān̐ saṁsār –
mokṣake kāraṇabhūt sac-jhūṭh jānanekā nirdhār karanā hai, vahān̐ rassī, sarpādikakā yathārtha yā anyathā
jñān saṁsār – mokṣakā kāraṇ nahīṁ hai, isaliye unakī apekṣā yahān̐ samyagjñān – mithyājñān nahīṁ kahe
haiṁ. yahān̐ to prayojanabhūt jīvādik tattvoṁke hī jānanekī apekṣā samyagjñān – mithyājñān kahe haiṁ.
isī abhiprāyase siddhāntameṁ mithyādr̥ṣṭike to sarva jānaneko mithyājñān hī kahā aur
samyagdr̥ṣṭike sarva jānaneko samyagjñān kahā.
yahān̐ praśna hai ki — mithyādr̥ṣṭiko jīvādi tattvoṁkā ayathārtha jānanā hai, use mithyājñān
kaho; parantu rassī, sarpādikake yathārtha jānaneko to samyagjñān kaho.
samādhān : — mithyādr̥ṣṭi jānatā hai, vahān̐ usako sattā-asattākā viśeṣ nahīṁ hai; isaliye
kāraṇaviparyay va svarūpaviparyay va bhedābhedaviparyayako utpanna karatā hai. vahān̐ jise jānatā
hai usake mūlakāraṇako nahīṁ pahicānatā, anyathā kāraṇ mānatā hai; vah to kāraṇaviparyay hai.
tathā jise jānatā hai usake mūlavastutvarūp svarūpako nahīṁ pahicānatā, anyathāsvarūp mānatā