-
chauthA adhikAr ][ 85
mithyAj~nAnakA svarUp
ab, mithyAj~nAnakA svarUp kahate hai.nH — prayojanabhUt jIvAdi tattvo.nko ayathArtha jAnanekA
nAm mithyAj~nAn hai. usake dvArA unako jAnaneme.n sa.nshay, viparyay, anadhyavasAy hotA hai.
vahA.N ‘aise hai ki aise hai?’ — is prakAr paraspar viruddhatA sahit dorUp j~nAn usakA nAm
sa.nshay hai. jaise — ‘mai.n AtmA hU.N ki sharIr hU.N?’ — aisA jAnanA. tathA ‘aisA hI hai’ is
prakAr vastusvarUpase viruddhatA sahit ekarUp j~nAn usakA nAm viparyay hai. jaise — ‘mai.n sharIr
hU.N’ — aisA jAnanA. tathA ‘kuCh hai’ aisA nirdhArarahit vichAr usakA nAm anadhyavasAy hai.
jaise — ‘mai.n koI hU.N’ — aisA jAnanA. is prakAr prayojanabhUt jIvAdi tattvo.nme.n sa.nshay, viparyay,
anadhyavasAyarUp jo jAnanA ho usakA nAm mithyAj~nAn hai.
tathA aprayojanabhUt padArtho.nko yathArtha jAne yA ayathArtha jAne usakI apekShA mithyAj~nAn –
samyagj~nAn nAm nahI.n hai. jis prakAr mithyAdR^iShTi rassIko rassI jAne to samyagj~nAn nAm nahI.n
hotA aur samyagdR^iShTi rassIko sA.Np jAne to mithyAj~nAn nAm nahI.n hotA.
yahA.N prashna hai ki — pratyakSha sachche-jhUThe j~nAnako samyagj~nAn – mithyAj~nAn kaise na kahe.n?
samAdhAnaH — jahA.N jAnanekA hI — sach-jhUThakA nirdhAr karanekA — prayojan ho vahA.N to
koI padArtha hai usake sach-jhUTh jAnanekI apekShA hI samyagj~nAn – mithyAj~nAn nAm diyA jAtA hai.
jaise — pratyakSha-parokSha pramANake varNaname.n koI padArtha hotA hai; usake sachche jAnanerUp samyagj~nAnakA
grahaN kiyA hai aur sa.nshayAdirUp jAnaneko apramANarUp mithyAj~nAn kahA hai. tathA yahA.N sa.nsAr –
mokShake kAraNabhUt sach-jhUTh jAnanekA nirdhAr karanA hai, vahA.N rassI, sarpAdikakA yathArtha yA anyathA
j~nAn sa.nsAr – mokShakA kAraN nahI.n hai, isaliye unakI apekShA yahA.N samyagj~nAn – mithyAj~nAn nahI.n kahe
hai.n. yahA.N to prayojanabhUt jIvAdik tattvo.nke hI jAnanekI apekShA samyagj~nAn – mithyAj~nAn kahe hai.n.
isI abhiprAyase siddhAntame.n mithyAdR^iShTike to sarva jAnaneko mithyAj~nAn hI kahA aur
samyagdR^iShTike sarva jAnaneko samyagj~nAn kahA.
yahA.N prashna hai ki — mithyAdR^iShTiko jIvAdi tattvo.nkA ayathArtha jAnanA hai, use mithyAj~nAn
kaho; parantu rassI, sarpAdikake yathArtha jAnaneko to samyagj~nAn kaho.
samAdhAn : — mithyAdR^iShTi jAnatA hai, vahA.N usako sattA-asattAkA visheSh nahI.n hai; isaliye
kAraNaviparyay va svarUpaviparyay va bhedAbhedaviparyayako utpanna karatA hai. vahA.N jise jAnatA
hai usake mUlakAraNako nahI.n pahichAnatA, anyathA kAraN mAnatA hai; vah to kAraNaviparyay hai.
tathA jise jAnatA hai usake mUlavastutvarUp svarUpako nahI.n pahichAnatA, anyathAsvarUp mAnatA