-
284 ] [ mokShamArgaprakAshak
dhyAn-adhyayanAdi visheSh karatA hai vah utkR^iShTa tapasvI hai tathApi yahA.N charaNAnuyogame.n bAhyatapakI
hI pradhAnatA hai, isaliye usIko tapasvI kahate hai.n. is prakAr anya nAmAdik jAnanA.
aise hI anya prakAr sahit charaNAnuyogame.n vyAkhyAnakA vidhAn jAnanA.
dravyAnuyogake vyAkhyAnakA vidhAn
ab, dravyAnuyogame.n vyAkhyAnakA vidhAn kahate hai.nH –
jIvo.nke jIvAdi dravyo.nkA yathArtha shraddhAn jis prakAr ho us prakAr visheSh, yukti,
hetu, dR^iShTAntAdikakA yahA.N nirUpaN karate hai.n, kyo.nki isame.n yathArtha shraddhAn karAnekA prayojan
hai. vahA.N yadyapi jIvAdi vastu abhed hai.n tathApi uname.n bhedakalpanA dvArA vyavahArase dravya-guN-
paryAyAdikake bhedo.nkA nirUpaN karate hai.n. tathA pratIti karAneke artha anek yuktiyo.n dvArA
upadesh dete hai.n athavA pramAN-nay dvArA upadesh dete hai.n vah bhI yukta hai, tathA vastuke anumAn –
pratyabhij~nAnAdik karAneko hetu – dR^iShTAntAdik dete hai.n; isaprakAr yahA.N vastukI pratIti karAneko
upadesh dete hai.n.
tathA yahA.N mokShamArgakA shraddhAn karAneke artha jIvAdi tattvo.nkA visheSh, yukti, hetu,
dR^iShTAntAdi dvArA nirUpaN karate hai.n. vahA.N sva-par bhedavij~nAnAdik jis prakAr ho.n us prakAr
jIv-ajIvakA nirNay karate hai.n; tathA vItarAgabhAv jis prakAr ho us prakAr AsravAdikakA
svarUp batalAte hai.n; aur vahA.N mukhyarUpase j~nAn-vairAgyake kAraN jo AtmAnubhavanAdik unakI
mahimA gAte hai.n.
tathA dravyAnuyogame.n nishchay adhyAtma-upadeshakI pradhAnatA ho, vahA.N vyavahAradharmakA bhI
niShedh karate hai.n. jo jIv AtmAnubhavakA upAy nahI.n karate aur bAhya kriyAkANDame.n magna
hai.n, unako vahA.Nse udAs karake AtmAnubhavanAdime.n lagAneko vrat-shIl-sa.nyamAdikakA hInapanA pragaT
karate hai.n. vahA.N aisA nahI.n jAn lenA ki inako Cho.Dkar pApame.n laganA; kyo.nki us upadeshakA
prayojan ashubhame.n lagAnekA nahI.n hai, shuddhopayogame.n lagAneko shubhopayogakA niShedh karate hai.n.
yahA.N koI kahe ki adhyAtmashAstrame.n puNya-pAp samAn kahe hai.n, isaliye shuddhopayog ho
to bhalA hI hai, na ho to puNyame.n lago yA pApame.n lago?
uttaraH — jaise shUdra jAtikI apekShA jAT, chA.nDAl samAn kahe hai.n; parantu chA.nDAlase jAT
kuCh uttam uttam hai; vah aspR^ishya hai, yah spR^ishya hai; usI prakAr bandha kAraNakI apekShA
puNya-pAp samAn hai.n; parantu pApase puNya kuCh bhalA hai; vah tIvrakaShAyarUp hai, yah mandakaShAyarUp
hai; isaliye puNya Cho.Dkar pApame.n laganA yukta nahI.n hai – aisA jAnanA.