Page 146 of 655
PDF/HTML Page 201 of 710
single page version
a. 1. pari. 3 ] [ 14p chhe. ahIn to samyagdarshan ane AtmA banne abhed lIdhAn chhe. AtmA pote samyagdarshanasvarUp chhe.
sauthI pahelAn AtmAno nirNay karIne pachhI anubhav karavAnun kahyun chhe. pahelAmAn pahelAn, ‘nishchayagnAnasvarUp chhun, bIjun kAI rAgAdi mArun svarUp nathI’- evo nirNay jyAn sudhI na thAy tyAn sudhI sAchA shrutagnAnane oLakhIne teno parichay karavo. satshrutanA parichayathI gnAnasvabhAvI AtmAno nirNay karyA pachhI mati-shrutagnAnane te gnAnasvabhAv taraph vALavAno prayatna karavo, nirvikalpa thavAno puruShArtha karavo. A ja prathamano eTale ke samyaktvano mArga chhe, AmAn to vAramvAr gnAnamAn ekAgratAno abhyAs ja karavAno chhe. bahAramAn kAI karavAnun na Avyun; paN gnAnamAn ja samajaN ane ekAgratAno prayAs karavAnun Avyun. gnAnamAn abhyAs karatAn karatAn jyAn ekAgra thayo tyAn te ja vakhate samyagdarshan ane samyaggnAnarUpe A AtmA pragaT thAy chhe. A ja janma-maraN TALavAno upAy chhe. ekalo jANakasvabhAv chhe. temAn bIjun kAI karavAno svabhAv nathI. nirvikalpa anubhav thayA pahelAn Avo nishchay karavo joIe. A sivAy bIjun mAne tene vyavahAre paN AtmAno nishchay nathI. anant upavAs kare toy AtmAnun gnAn na thAy, bahAramAn doDAdoDI kare tenAthI paN gnAn na thAy, paN gnAnasvabhAvanI pakkaDathI ja gnAn thAy. AtmA taraph lakSha ane shraddhA karyA vagar samyagdarshan-samyaggnAn thAy kyAthi? pahelAn dev-guru-shAstranAn nimittothI anek prakAre shrutagnAn jANe ane te badhAmAnthI ek AtmAne tArave, pachhI tenun lakSha karI pragaT anubhav karavA mATe, mati- shrutagnAnanA bahAr vaLatA paryAyone svasanmukh karato tatkAL nirvikalpa nijasvabhAvaras Anandano anubhav thAy chhe. paramAtmasvarUpanun darshan je vakhate kare chhe te vakhate AtmA pote samyagdarshanarUp pragaT thAy chhe. AtmAnI pratIt jene thaI gaI chhe tene pAchhaLathI vikalpa Ave tyAre paN je Atmadarshan thaI gayun chhe tenun to bhAn chhe, eTale ke AtmAnubhav pachhI vikalpa UThe tethI samyagdarshan chAlyun jatun nathI. koI veshamAn ke vADAmAn samyagdarshan nathI paN svarUp e ja samyagdarshan ane samyaggnAn chhe.
samyagdarshanathI gnAnasvabhAvI AtmAno nishchay karyA pachhI paN shubhabhAv Ave kharA, parantu Atmahit to gnAnasvabhAvano nishchay karavAthI ja thAy chhe. jem jem gnAnasvabhAvanI draDhatA vadhatI jAy tem tem shubhabhAv paN TaLatA jAy chhe. bahAranA
Page 147 of 655
PDF/HTML Page 202 of 710
single page version
146 ] [ mokShashAstra lakShe je vedan thAy te badhun dukharUp chhe, andaramAn shAntarasanI ja mUrti AtmA chhe tenA lakShe je vedan thAy te ja sukh chhe. samyagdarshan te AtmAno guN chhe, guN te guNIthI judo na hoy. ek akhanD pratibhAsamay AtmAno anubhav te ja samyagdarshan chhe.
A AtmakalyANano nAnAmAn nAno (badhAthI thaI shake tevo) upAy chhe. bIjA badhA upAyo chhoDIne A ja karavAnun chhe. hitanun sAdhan bahAramAn leshamAtra nathI. satsamAgame ek AtmAno ja nishchay karavo. vAstavik tattvanI shraddhA vagar andaranA vedananI ramajhaT nahi jAme. pratham antarathI satno hakAr AvyA vagar sat svarUpanun gnAn thAy nahi ane sat svarUpanA gnAn vagar bhavabandhananI beDI tUTe nahi. bhavabandhananA ant vagaranAn jIvan shA kAmanAn? bhavanA antanI shraddhA vagar kadAch puNya kare to tenun phaL rAjapad ke indrapad maLe parantu temAn AtmAne shun? AtmAnA bhAn vagaranA to e puNya ane e indrapad badhay dhULadhANI ja chhe, temAn AtmAnI shAntino ansh paN nathI. mATe pahelAn shrutagnAn vaDe gnAnasvabhAvano draDh nishchay karatAn pratItimAn bhavanI shankA ja rahetI nathI, ane jeTalI gnAnanI draDhatA thAy teTalI shAnti vadhatI jAy chhe.
prabhu! tun kevo chho, tArI prabhutAno mahimA kevo chhe, e ten jANyo nathI. tArI prabhutAnA bhAn vagar tun bahAramAn jenAn tenAn gANAn gAyA kare to temAn kaI tane tArI prabhutAno lAbh nathI. paranAn gANAn gAyAn paN potAnA gANAn gAyAn nahi; bhagavAnanI pratimA sAme kahe ke’ he nAth, he bhagavAn! Ap anant gnAnanA dhaNI chho,’ tyAn sAmo paN evo ja paDagho paDe ke’ he nAth, he bhagavAn! Ap anant gnAnanA dhaNI chho’... antaramAn oLakhAN hoy to e samaje ne’ oLakhAN vagar antaramAn sAcho paDadho (nishankatA) jAge nahi.
shuddhAtmasvarUpanun vedan kaho, gnAn kaho, shraddhA kaho, chAritra kaho, anubhav kaho ke sAkShAtkAr kaho-je kaho te A ek AtmA ja chhe. vadhAre shun kahevun? je kAI chhe te A ek AtmA ja chhe, tene ja judA judA nAmathI kahevAy chhe. kevaLIpad, siddhapad ke sAdhupad e badhA ek AtmAmAn ja samAy chhe. samAdhimaraN, ArAdhanA e vagere nAmo paN svarUpanI sthiratA ja chhe. A pramANe AtmasvarUpanI samajaN e ja samyagdarshan chhe ane e samyagdarshan ja sarva dharmanun mUL chhe, samyagdarshan ja AtmAno dharma chhe.
Page 148 of 655
PDF/HTML Page 203 of 710
single page version
(1) prashna– tiryanchAdi tuchchha gnAnI keTalAk jIvo sAt tattvonAn nAm paN jANI shakatA nathI chhatAn temane paN samyagdarshananI prApti shAstramAn kahI chhe, mATe tattvArtha-shraddhAnapaNun samyaktvanun lakShaN tame kahyun temAn avyApti dUShaN lAge chhe?
uttara– jIv-ajIvAdinAn nAmAdik jANo, na jANo vA anyathA jANo, parantu tenun svarUp yathArtha oLakhI shraddhAn karatAn samyaktva thAy chhe. tyAn koI to sAmAnyapaNe svarUp oLakhI shraddhAn kare chhe tathA koI visheShapaNe svarUp oLakhI shraddhAn kare chhe. tiryanchAdi tuchchhagnAnI samyagdraShTio jIvAdikanAn nAm paN jANatAn nathI topaN teo sAmAnyapaNe tenun svarUp oLakhI shraddhAn kare chhe tethI temane samyaktvanI prApti hoy chhe. jem koI tiryanch potAnun vA bIjAonun nAmAdik to na jANe parantu potAnAmAn ja potApaNun tathA anyane par mAne chhe, tem tuchchha gnAnI jIv-ajIvanAn nAm na jANe to paN te gnAnAdisvarUp AtmA chhe temAn svapaNun mAne chhe tathA sharIrAdikane par mAne chhe, evun shraddhAn tene hoy chhe ane e ja jIv- ajIvanun shraddhAn chhe. vaLI jem te ja tiryanch, sukhAdinAn nAmAdi to na jANe topaN sukhaavasthAne oLakhI tenA arthe bhAvidukhanAn kAraNone pichhANI teno tyAg karavA Ichchhe chhe tathA vartamAnamAn je dukhanAn kAraNo banI rahyAn chhe tenA abhAvano upAy kare chhe; tem tuchchhagnAnI, mokShAdinAn nAm jANato nathI to paN sarvathA sukharUp mokShaavasthAne shraddhAn karI tenA arthe bhAvibandhanA kAraNarUp rAgAdi AsravabhAv chhe tenA tyAgarUp samvarane karavA Ichchhe chhe, tathA je sansAradukhanAn kAraN chhe tenI shuddhabhAv vaDe nirjarA karavA ichchhe chhe. e rIte AsravAdikanun tene shraddhAn chhe. e prakAre tene sAt tattvonun shraddhAn
Page 149 of 655
PDF/HTML Page 204 of 710
single page version
148 ] [ mokShashAstra hoy chhe. jo tene evun shraddhAn na hoy to rAgAdik chhoDI shuddhabhAv karavAnI ichchhA na thAy. e ja ahIn kahevAmAn Ave chhe.
jo jIvanI jAti na jANe-svaparane na oLakhe to te paramAn rAgAdik kem na kare? jo rAgAdikane na oLakhe to teno tyAg dharavo te kem ichchhe? ane rAgAdik ja Asrav chhe, vaLI rAgAdikanun phaL bUrun chhe em na jANe to te rAgAdik chhoDavA shA mATe ichchhe? ane rAgAdikanun phaL te ja bandh chhe. rAgAdirahit pariNAmone oLakhe to te rUp thavA ichchhe, ane rAgAdirahit pariNAmanun nAm ja samvar chhe, vaLI pUrvasansAr avasthAnun je kAraN vibhAvabhAv chhe, tenI hAnine te oLakhe chhe tathA tenA arthe shuddhabhAv karavA ichchhe chhe, have pUrva sansAr avasthAnun kAraN vibhAvabhAv chhe, tenI hAni thavI te ja nirjarA chhe, jo sansAraavasthAnA abhAvane na oLakhe to te samvaranirjarArUp shA mATe pravarte? ane sansAr avasthAno abhAv te ja mokSha chhe. e pramANe sAte tattvonun shraddhAn thatAn ja rAgAdik chhoDI shuddhabhAvarUp thavAnI ichchhA Upaje chhe; jo emAnnA ek paN tattvonun shraddhAn na hoy to evI ichchhA na thAy. evI ichchhA e tuchchhagnAnI tiryanchAdik samyagdraShTine hoy chhe ja, tethI tene sAt tattvonun shraddhAn hoy chhe evo nishchay karavo. gnAnAvaraNano kShayopasham (ughAD) thoDo hovAthI tene visheShapaNe tattvonun gnAn hotun nathI topaN mithyAdarshananA upashamAdikathI sAmAnyapaNe tattvashraddhAnanI shakti pragaT hoy chhe. e pramANe e lakShaNamAn avyAptidUShaN nathI.
(ra) prashna– je kALamAn samyagdraShTi viShay-kaShAyonAn kAryomAn pravarte chhe te kALamAn tene sAt tattvono vichAr ja nathI to tyAn shraddhAn kevI rIte sambhave? ane samyaktva to tene rahe ja chhe, mATe e lakShaNamAn avyAptidUShaN Ave chhe.
uttara– vichAr chhe te to upayogane AdhIn chhe, jyAn upayog joDAy teno ja vichAr thAy; paN shraddhAn chhe te to pratItirUp chhe, mATe anya gneyano vichAr thatAn vA shayanAdi kriyA thatAn tattvono vichAr nathI topaN tenI pratIti to kAyam ja rahe chhe, naShTa thatI nathI; tethI tene samyaktvano sadbhAv chhe. jem koI rogI puruShane evI pratIti to chhe ke-‘hun manuShya chhun, tiryanch nathI, mane A kAraNathI rog thayo chhe, ane have mAre e kAraN maTADI rogane ghaTADI nirog thavun joIe’ have te ja manuShya jyAre anya vichArAdirUp pravarte chhe tyAre tene evo vichAr hoto nathI parantu shraddhAn to em ja rahyA kare chhe; tem A AtmAne evI pratIti to chhe ke-‘hun AtmA chhun-pudgalAdi nathI, mane AsravathI bandh thayo chhe paN have mAre samvar
Page 150 of 655
PDF/HTML Page 205 of 710
single page version
a. 1. pari. 4 ] [ 149 vaDe nirjarA karI mokSharUp thavun.’ have te ja AtmA anya vichArAdirUp pravarte chhe tyAre tene evo vichAr hoto nathI parantu shraddhAn to evun ja rahyA kare chhe.
prashna– jo tene evun shraddhAn rahe chhe to te bandh thavAnAn kAraNomAn kem pravarte chhe? uttara– jem koI manuShya koI kAraNavashathI rog vadhavAnAn kAraNomAn paN pravarte chhe, vyApArAdi kArya vA krodhAdi kArya kare chhe; topaN te shraddhAnano tene nAsh thato nathI; tem A AtmA puruShArthanI nabaLAIne vash thavAthI bandh thavAnAn kAraNomAn paN pravarte chhe, viShayasevanAdi kArya vA krodhAdi kArya kare chhe, topaN tene e shraddhAnano nAsh thato nathI. e pramANe sAt tattvono vichAr na hovA chhatAn paN tenAmAn shraddhAnano sadbhAv chhe tethI tyAn avyAptipaNun nathI.
(3) prashna– uchchadashAmAn jyAn nirvikalpa AtmAnubhav hoy chhe tyAn to sAt tattvAdinA vikalpano paN niShedh karyo chhe, have samyaktvanA lakShaNano niShedh karavo kem sambhave ane tyAn niShedh sambhave chhe to tyAn avyAptipaNun Avyun?
uttara– nIchenI dashAmAn sAt tattvonA vikalpamAn upayog lagAvI pratItine draDh karI tathA viShayAdithI upayogane chhoDAvI rAgAdik ghaTADayA, have e kArya siddha thatAn e ja kAraNono paN niShedh karIe chhIe. kAraN ke jyAn pratIti paN draDh thaI tathA rAgAdi paN dUr thayA tyAn have upayogane bhamAvavAno khed shA mATe karIe? mATe tyAn e vikalpono niShedh karyo chhe. vaLI samyaktvanun lakShaN to pratIti ja chhe. e pratItino to tyAn niShedh karyo nathI. jo pratIti chhoDAvI hoy to e lakShaNano niShedh karyo kahevAy paN em to nathI. tattvonI pratIti to tyAn paN kAyam ja rahe chhe mATe ahIn avyAptipaNun nathI.
(4) prashna– chhadmasthane to pratIti-apratIti kahevI sambhave chhe, tethI tyAn sAt tattvonI pratItine samyaktvanun lakShaN kahyun te ame mAnyun, paN kevaLI ane siddhabhagavAnane to sarvanun jANapaNun samAnarUp chhe tethI tyAn sAt tattvonI pratIti kahevI sambhavatI nathI, ane temane samyaktvaguN to hoy chhe ja. mATe tyAn e lakShaNamAn avyAptipaNun Avyun?
uttara– jem chhadmasthane shrutagnAn anusAr pratIti hoy chhe tem kevaLI ane siddhabhagavAnane kevaLagnAn anusAr ja pratIti hoy chhe. je sAt tattvonun svarUp pahelAn nirNIt karyu hatun te ja have kevaLagnAn vaDe jANyun eTale tyAn pratItimAn param avagADhapaNun thayun, tethI ja tyAn paramAvagADh samyaktva kahyun chhe. paN pUrve shraddhAn karyu hatun tene jo jUTh jANyun hot to tyAn apratIti thAt, parantu jevun sAt tattvonun shraddhAn
Page 151 of 655
PDF/HTML Page 206 of 710
single page version
1pa0 ] [ mokShashAstra chhadmasthane thayun hatun tevun ja kevaLI siddhabhagavAnane paN hoy chhe, mATe gnAnAdikanI hInatA-adhikatA hovA chhatAn paN tiryanchAdik ane kevaLI-siddhabhagavAnane samyaktvaguN to samAn ja kahyo. vaLI pUrva avasthAmAn te em mAnato hato ke- ‘samvar-nirjarA vaDe mokShano upAy karavo,’ have muktaavasthA thatAn em mAnavA lAgyo ke-‘samvaranirjarA vaDe mane muktadashA prApta thaI.’ pahelAn gnAnanI hInatAthI jIvAdikanA thoDA bhedo jANato hato ane have kevaLagnAn thatAn tenA sarva bhedo jANe chhe parantu mULabhUt jIvAdikanA svarUpanun shraddhAn jevun chhadmasthane hoy chhe tevun ja kevaLIne paN hoy chhe. joke kevaLI-siddhabhagavAn anya padArthone paN pratIti sahit jANe chhe topaN te padArtho prayojanabhUt nathI tethI samyaktvaguNanA sAt tattvonun shraddhAn ja grahaN karyun chhe. kevaLI-siddhabhagavAn rAgAdirUp pariNamatA nathI ane sansAraavasthAne ichchhatA nathI te A shraddhAnanun ja baL jANavun.
prashna– samyagdarshanane to mokShamArga kahyo hato, to mokShamAn teno sadbhAv kevI rIte kaho chho?
uttara– koI kAraNo evAn paN hoy chhe ke-kArya siddha thavA chhatAn paN naShTa thatAn nathI. jemake koI vRukShane koI ek shAkhA vaDe anek shAkhAyukta avasthA thaI hoy, tenA hovA chhatAn paN te ek shAkhA naShTa thatI nathI; tem koI AtmAne samyaktvaguN vaDe anek guNayukta mokShaavasthA pragaT thaI, have te hovA chhatAn paN samyaktvaguN naShTa thato nathI. e pramANe kevaLI-siddhabhagavAnane paN tattvArthashraddhAn lakShaN hoy chhe ja mATe tyAn avyAptipaNun nathI.
prashna– mithyAdraShTine paN tattvArthashraddhAnalakShaN hoy chhe em shAstramAn nirUpaN chhe, ane shrI pravachanasAramAn AtmagnAnashUnya tattvArthashraddhAn akAryakArI kahyun chhe. mATe samyaktvanun lakShaN tattvArthashraddhAn kahyun temAn ativyAptidUShaN lAge chhe?
uttara– mithyAdraShTine je tattvashraddhAn kahyun chhe te nAmanikShepathI kahyun chhe, jemAn tattvashraddhAnano guN to nathI paN vyavahAramAn jenun nAm tattvashraddhAn kahIe chhIe te mithyAdraShTine hoy chhe athavA AgamadravyanikShepathI hoy chhe, arthAt tattvArthashraddhAnanAn pratipAdak shAstrono abhyAs chhe paN tenA svarUpano nishchay karavAmAn upayog lagAvato nathI, em jANavun; ane ahIn je samyaktvanun lakShaN tattvArthashraddhAn kahyun, te to bhAvanikShepathI kahyun chhe eTale guN sahit sAchun tattvArthashraddhAn mithyAdraShTine kadI paN hotun nathI. vaLI AtmagnAnashUnya tattvArthashraddhAn kahyun chhe tyAn paN e ja artha
Page 152 of 655
PDF/HTML Page 207 of 710
single page version
a. 1. pari. 4 ] [ 1pa1 jANavo; kAraN ke-jene jIv-ajIvAdinun sAchun shraddhAn hoy tene AtmagnAn kem na hoy? avashya hoy ja. e pramANe koI paN mithyAdraShTine sAchu tattvArthashraddhAn sarvathA hotun nathI, mATe e lakShaNamAn ativyApti dUShaN lAgatun nathI.
vaLI A tattvArthashraddhAn lakShaN kahyun chhe te asambhavadUShaNayukta paN nathI. kAraN ke samyaktvanun pratipakShI mithyAtva ja chhe ane tenun lakShaN AnAthI viparItatA sahit chhe.
e pramANe avyApti, ativyApti ane asambhavapaNAthI rahit tattvArthashraddhAn sarva samyagdraShTione to hoy chhe tathA koI paN mithyAdraShTione hotun nathI tethI samyagdarshananun sAchun lakShaN tattvArthashraddhAn ja chhe.
(1) prashna– ahIn sAt tattvonA shraddhAnano niyam kahyo paN te banato nathI, kAraN ke-koI ThekANe parathI bhinna potAnA shraddhAnane paN samyaktva kahe chhe. shrI samayasAramAn ‘एकत्वे नियतस्य’ ityAdi kaLash lakhyA chhe temAn em kahyun chhe ke- ‘AtmAnun paradravyathI bhinna avalokan te ja niyamathI samyagdarshan chhe, tethI nav tattvanI santatine chhoDI amAre to A ek AtmA ja prApta thAo.’ vaLI koI ThekANe ek AtmAnA nishchayane ja samyaktva kahe chhe. shrI puruShArthasiddhayupAyamAn ‘दर्शनमात्मविनिश्चितिः’ evun pad chhe teno paN e ja artha chhe, mATe jIv-ajIvanun ja vA kevaL jIvanun ja shraddhAn thatAn paN samyaktva hoy chhe. jo sAt tattvonA shraddhAnano niyam hot to A shA mATe lakhat?
uttara– parathI bhinna je potAnun shraddhAn hoy chhe te AsravAdikanA shraddhAnathI rahit hoy chhe ke sahit hoy chhe? jo rahit hoy chhe to mokShanA shraddhAn vinA te kyA prayojan arthe Avo upAy kare chhe? samvar-nirjarAnA shraddhAn vinA rAgAdi rahit thaI potAnA svarUpamAn upayog lagAvavAno udyam te shA mATe rAkhe chhe? AsravabandhanA shraddhAn vinA te pUrva avasthAne shA mATe chhoDe chhe? kAraN ke-AsravAdinA shraddhAnarahit sva-paranun shraddhAn karavun sambhavatun nathI; ane jo AsravAdikanA shraddhAnasahit chhe to tyAn svayam sAte tattvonA shraddhAnano niyam thayo. vaLI kevaL AtmAno nishchay chhe tyAn paN paranun pararUp shraddhAn thayA vinA AtmAnun shraddhAn thAy nahi mATe ajIvanun shraddhAn thatAn ja jIvanun shraddhAn thAy chhe, ane pratham kahyA pramANe AsravAdinun shraddhAn paN tyAn avashya hoy chhe; tethI ahIn paN sAte tattvonA ja shraddhAnano niyam jANavo.
Page 153 of 655
PDF/HTML Page 208 of 710
single page version
1pa2 ] [ mokShashAstra bIjun AsravAdinA shraddhAn vinA sva-paranun shraddhAn vA kevaL AtmAnun shraddhAn sAchun hotun nathI kAraN ke-Atmadravya chhe te shuddha-ashuddha paryAy sahit chhe tethI jem tantunA avalokan vinA paTanun avalokan na thAy tem shuddha-ashuddha paryAy pratham oLakhyA vinA Atmadravyanun shraddhAn paN na thAy, have shuddha-ashuddha avasthAnI oLakhAN AsravAdinI oLakhANathI thAy chhe. AsravAdinA shraddhAn vinA sva-paranun shraddhAn vA kevaL AtmAnun shraddhAn kAryakArI paN nathI kAraN ke-evun shraddhAn karo vA na karo ‘pote chhe te pote ja chhe ane par chhe te par ja chhe.’ vaLI AsravAdinun shraddhAn hoy to Asrav-bandhano abhAv karI samvar-nirjarArUp upAyathI te mokShapadane pAme, sva- paranun shraddhAn karAvIe chhIe te paN e ja prayojan arthe karAvIe chhIe; mATe AsravAdinA shraddhAn sahit sva-paranun jANavun vA svanun jANavun kAryakArI chhe.
(2) prashna– jo em chhe to shAstromAn sva-paranA shraddhAnane vA kevaL AtmAnA shraddhAnane ja samyaktva kahyun vA kAryakArI kahyun tathA navatattvanI santati chhoDI amAre to ek AtmA ja prApta thAo em kem kahyun chhe?
uttara– jene sva-paranun vA AtmAnun satyashraddhAn hoy tene sAte tattvonun shraddhAn avashya hoy ja tathA jene sAte tattvonun satyashraddhAn hoy tene sva-paranun vA AtmAnun shraddhAn avashya hoy ja, evun paraspar avinAbhAvapaNun jANI sva-paranA shraddhAnane vA AtmashraddhAn hovAne samyaktva kahyun chhe. paN koI sAmAnyapaNe svaparane jANI vA AtmAne jANI kRutakRutyapaNun mAne e to teno bhram chhe; kAraN ke em kahyun chhe ke ‘निर्विशेषो हि सामान्ये भवेत्खरविषाणवत्’ eno artha-visheSharahit sAmAnya chhe te gadheDAnAn shingaDA samAn chhe. mATe prayojanabhUt AsravAdi visheSho sahit sva- paranun vA AtmAnun shraddhAn karavA yogya chhe; athavA sAte tattvArthonA shraddhAnathI je rAgAdik maTADavA arthe paradravyone bhinna chintave chhe vA potAnA AtmAne chintave chhe tene prayojananI siddhi thAy chhe tethI mukhyapaNe bhedavignAnane vA AtmagnAnane kAryakArI kahyun chhe. vaLI tattvArthashraddhAn karyA vinA sarva jANavun kAryakArI nathI, kAraN ke-prayojan to rAgAdi maTADavAnun chhe, have AsravAdinA shraddhAn vinA e prayojan bhAsatun nathI tyAre kevaL jANavAthI to mAnane ja vadhAre paN rAgAdi chhoDe nahi to tenun kArya kevI rIte siddha thAy? bIjun jyAn nav tattvanI santati chhoDavAnun kahyun chhe tyAn pUrve nav tattvanA vichAr vaDe samyagdarshan thayun ane pAchhaLathI nirvikalpadashA thavA arthe nav tattvono vikalpa paN chhoDavAnI ichchhA karI, paN jene pahelAnthI ja nav tattvono vichAr nathI tene te vikalpo chhoDavAnun shun prayojan chhe? e karatAn to potAne anya anek vikalpo thAy
Page 154 of 655
PDF/HTML Page 209 of 710
single page version
a. 1. pari. 4 ] [ 1pa3 chhe teno ja tyAg karo. e pramANe sva-paranA shraddhAnamAn vA AtmashraddhAnamAn vA navatattvanA shraddhAnamAn sAt tattvonA shraddhAnanI sApekShatA hoy chhe, mATe tattvArthashraddhAn samyaktvanun lakShaN chhe.
(3) prashna– tyAre koI ThekANe shAstromAn arhantadev, nirgranthaguru ane hinsAdi rahit dharmanA shraddhAnane samyaktva kahyun chhe te kevI rIte?
uttara– arhatadevAdikanun shraddhAn thavAthI vA kudevAdikanun shraddhAn dUr thavAthI gRuhItamithyAtvano abhAv thAy chhe. e apekShAe tene samyagdraShTi kahyo chhe paN samyaktvanun sarvathA lakShaN e nathI, kAraN ke-dravyalingI muni Adi vyavahAradharmanA dhArak mithyAdraShTione paN evun shraddhAn hoy chhe. arahantadevAdikanun shraddhAn thatAn to samyaktva hoy vA na hoy parantu arahantAdikanA shraddhAn thayA vinA tattvArthashraddhAnarUp samyaktva kadI paN hoy nahi; mATe arahantAdikanA shraddhAnane anvayarUp kAraN jANI kAraNamAn kAryano upachAr karI e shraddhAnane samyaktva kahyun chhe, ane eTalA mATe ja tenun nAm vyavahArasamyaktva chhe. athavA jene tattvArthashraddhAn hoy tene sAchA arahantAdikanA svarUpanun shraddhAn avashya hoy ja. tattvArthashraddhAn vinA arahantAdikanun shraddhAn pakShathI kare topaN yathAvat svarUpanI oLakhAN sahit shraddhAn thAy nahi, tathA jene sAchA arahantAdikanA svarUpanun shraddhAn hoy tene tattvArthashraddhAn avashya hoy ja, kAraN ke arahantAdinA svarUpane oLakhatAn jIv-ajIv-AsravAdinI oLakhAN thAy chhe, e pramANe tene paraspar avinAbhAvI jANI koI ThekANe arahantAdinA shraddhAnane samyaktva kahyun chhe.
(4) prashna– narakAdikanA jIvone dev-kudevAdino vyavahAr nathI chhatAn temane samyaktva to hoy chhe, mATe samyaktva thatAn arahantAdinun shraddhAn hoy ja, evo niyam sambhavato nathI?
uttara– sAt tattvonA shraddhAnamAn arahantAdinun shraddhAn garbhit chhe, kAraN ke- tattvashraddhAnamAn mokShatattvane te sarvotkRuShTa mAne chhe, have mokShatattva to arahant-siddhanun ja lakShaN chhe ane je lakShaNane utkRuShTa mATe chhe te tenA lakShyane paN utkRuShTa avashya mAne ja; tethI temane ja sarvotkRuShTa-mAnyA paN anyane na mAnyA e ja tene devanun shraddhAn thayun. vaLI mokShanun kAraN samvar-nirjarA chhe tethI tene paN te utkRuShTa mAne chhe ane samvar-nirjarAnA dhArak mukhyapaNe munirAj chhe tethI te munirAjane uttam mAne chhe paN anyane uttam mAnato nathI e ja tene gurunun shraddhAn thayun. bIjun rAgAdirahit bhAvanun nAm ahinsA chhe tene te upAdray mAne chhe paN anyane mAnato nathI e ja tene dharmanun shraddhAn thayun. e pramANe tattvArthashraddhAnamAn arahantadevAdikanun shraddhAn paN garbhit
Page 155 of 655
PDF/HTML Page 210 of 710
single page version
1pa4 ] [ mokShashAstra chhe. athavA je nimittathI tene tattvArthashraddhAn thAy chhe te ja nimittathI arahantadevAdikanun paN shraddhAn thAy chhe mATe samyagdarshanamAn devAdikanA shraddhAnano niyam chhe.
(pa) prashna– koI jIv arahantAdikanun shraddhAn kare chhe, tenA guNone oLakhe chhe chhatAn tene tattvashraddhAnarUp samyaktva hotun nathI, mATe jene sAchun arahantAdikanun shraddhAn hoy tene tattvashraddhAn avashya hoy ja, evo niyam sambhavato nathI?
uttara– tattvashraddhAn vinA arahantAdikanA chhetALIs Adi guNo te jANe chhe tyAn paryAyAshrit guNone paN te jANato nathI. kAraN ke jIv-ajIvanI jAti oLakhyA vinA arahantAdikanA AtmAshrit ane sharIrAshrit guNone te bhinna jANato nathI, jo jANe to te potAnA AtmAne paradravyathI bhinna kem na mAne? tethI ja shrI pravachanasAramAn kahyun chhe ke-
artha– je arahantane dravyatva, guNatva ane paryAyatva vaDe jANe chhe te AtmAne jANe chhe ane teno moh nAshane prApta thAy chhe. mATe jene jIvAdi tattvonun shraddhAn nathI tene arahantAdikanun paN sAchun shraddhAn nathI. vaLI te mokShAdik tattvonA shraddhAn vinA arahantAdinun mAhAtmya paN yathArtha jANato nathI, mAtra laukik atishayAdi vaDe arahantanun, tapashcharaNAdi vaDe gurunun ane parajIvonI ahinsAdi vaDe dharmanun mAhAtmya jANe chhe. paN e to parAshritabhAv chhe ane arahantAdikanun svarUp to AtmAshritabhAvo vaDe tattvashraddhAn thatAn ja jaNAy chhe, mATe jene arahantAdikanun sAchun shraddhAn hoy tene tattvashraddhAn avashya hoy ja, evo niyam jANavo. e pramANe samyaktvanun lakShaN nirdesh karyun.
(6) prashna– sAchun tattvArthashraddhAn, sva-paranun shraddhAn, AtmashraddhAn tathA dev- guru-dharmanun shraddhAn samyaktvanun lakShaN kahyun ane e sarva lakShaNonI paraspar ekatA paN darshAvI te to jANyun, parantu Am anya anya prakArathI lakShaN karavAnun shun prayojan?
uttara– chAr lakShaNo kahyAn temAn sAchI draShTipUrvak koI ek lakShaN grahaN karatAn chAre lakShaNonun grahaN thAy chhe topaN mukhya prayojan judun judun vichArI anya anya prakArathI e lakShaNo kahyAn chhe.
1-jyAn tattvArthashraddhAn lakShaN kahyun chhe tyAn to A prayojan chhe ke, jo e tattvone oLakhe to vastunA yathArtha svarUpanun vA hit-ahitanun shraddhAn karI mokShamArgamAn pravarte.
Page 156 of 655
PDF/HTML Page 211 of 710
single page version
a. 1. pari. 4 ] [ 1pap
ra-jyAn sva-par bhinnatA shraddhAnarUp lakShaN kahyun chhe tyAn je vaDe tattvArthashraddhAnanun prayojan siddha thAy te shraddhAnane mukhya lakShaN kahyun chhe. kAraN ke jIv-ajIvanA shraddhAnanun prayojan to sva-parane bhinna shraddhAn karavAn e chhe, ane AsravAdikanA shraddhAnanun prayojan rAgAdik chhoDavA e chhe eTale sva-paranI bhinnatAnun shraddhAn thatAn paradravyomAn rAgAdik na karavAnun shraddhAn thAy chhe. e pramANe tattvArthashraddhAnanun prayojan sva-paranA bhinna shraddhAnathI siddha thavun jANI e lakShaN kahyun chhe.
3-jyAn AtmashraddhAn lakShaN kahyun chhe tyAn sva-paranA bhinna shraddhAnanun prayojan to eTalun ja chhe ke-potAne potArUp jANavo. potAne potArUp jANatAn parano paN vikalpa kAryakArI nathI evA mULabhUt prayojananI pradhAnatA jANI AtmashraddhAnane mukhya lakShaN kahyun chhe. tathA
4-jyAn dev-guru-dharmanA shraddhAnarUp lakShaN kahyun chhe tyAn bAhya sAdhananI pradhAnatA karI chhe, kAraN ke arahantadevAdikanun shraddhAn sAchA tattvArthashraddhAnanun kAraN chhe tathA kudevAdikanun shraddhAn kalpit atattvArthashraddhAnanun kAraN chhe, e bAhyakAraNanI pradhAnatAthI kudevAdikanun shraddhAn chhoDAvI sudevAdikanun shraddhAn karAvavA arthe dev-guru- dharmanA shraddhAnane mukhya lakShaN kahyun chhe. e pramANe judAn judAn prayojanonI mukhyatApUrvak judAn judAn lakShaN kahyAn chhe.
(7) prashna– e judAn judAn chAr lakShaNo kahyAn temAn A jIv kyA lakShaNane angIkAr kare?
uttara– jyAn puruShArtha vaDe samyagdarshan pragaTatAn viparItAbhiniveshano abhAv thAy chhe tyAn to e chAre lakShaNo ekasAthe hoy chhe. tathA vichAr apekShAe mukhyapaNe tattvArthone vichAre chhe, kAn to sva-paranun bhedavignAn kare chhe, kAn to AtmasvarUpane ja sambhALe chhe agar kAn to devAdikanA svarUpane vichAre chhe. e pramANe gnAnamAn to nAnAprakAranA vichAr thAy parantu shraddhAnamAn sarvatra paraspar sApekShapaNun hoy chhe. jem tattvavichAr kare chhe to bhedavignAnAdikanA abhiprAy sahit kare chhe, e ja pramANe anya ThekANe paN paraspar sApekShapaNun chhe. mATe samyagdraShTinA shraddhAnamAn to chAre lakShaNono angIkAr chhe, paN jene viparItAbhinivesh hoy chhe tene e lakShaNo AbhAsamAtra hoy chhe, sAchAn hotAn nathI. te jinamatanAn jIvAditattvone mAne chhe, anyanAn mAnato nathI tathA tenAn nAm-bhedAdine shIkhe chhe, e pramANe tene tattvArthashraddhAn hoy chhe parantu tenA yathArthabhAvanun shraddhAn thatun nathI. vaLI e sva-paranA bhinnapaNAnI vAto kare chhe tathA vastrAdimAn parabuddhi chintavan kare chhe, parantu jevI paryAyamAn ahambuddhi chhe tathA
Page 157 of 655
PDF/HTML Page 212 of 710
single page version
1pa6 ] [ mokShashAstra vastrAdimAn parabuddhi chhe, tevI AtmAmAn ahambuddhi ane sharIramAn parabuddhi tene thatI nathI. te AtmAne jinavachanAnusAr chintave chhe parantu pratItipaNe Apane AparUp shraddhAn karato nathI; tathA arahantAdi vinA anya kudevAdikane te mAnato nathI; parantu tenA svarUpane yathArtha oLakhI shraddhAn karato nathI. e pramANe e lakShaNAbhAso mithyAdraShTine hoy chhe; temAn koI hoy, koI na hoy; parantu tene ahIn bhinnapaNun paN sambhavatun nathI. bIjun e lakShaNAbhAsomAn eTalun visheSh chhe ke-pahelAn to devAdikanun shraddhAn thAy, pachhI tattvono vichAr thAy, pachhI sva-paranun chintavan kare ane pachhI kevaL AtmAne chintave, e anukramathI jo sAdhan kare to paramparA sAchA mokShamArgane pAmI jIv siddhapadane paN pAme, tathA e anukramanun ullanghan kare tene devAdikanI mAnyatAnun paN kAI ThekANun rahetun nathI. mATe je jIv potAnun bhalun karavA ichchhe chhe teNe to jyAn sudhI sAchA samyagdarshananI prApti na thAy tyAn sudhI ene paN anukramathI angIkAr karavAn.
pratham to AgnAdi vaDe vA koI parIkShA vaDe kudevAdinI mAnyatA chhoDI arahantadevAdinun shraddhAn karavun, kAraN ke-enun shraddhAn thatAn gRuhItamithyAtvano to abhAv thAy chhe, kudevAdikanun nimitta dUr thAy chhe ane arahantadevAdikanun nimitta maLe chhe mATe pratham devAdikanun shraddhAn karavun. pachhI jinamatamAn kahelAn jIvAdi tattvono vichAr karavo, tenAn nAm-lakShaNAdi shIkhavAn, kAraN ke-enA abhyAsathI tattvashraddhAnanI prApti thAy chhe. pachhI sva-paranun bhinnapaNun jethI bhAse tevA vichAro karyA karavA, kAraN ke-e abhyAsathI bhedavignAn thAy chhe. tyAr pachhI ek svamAn svapaNun mAnavA arthe svarUpano vichAr karyA karavo. kAraN ke-e abhyAsathI AtmAnubhavanI prApti thAy chhe. e pramANe anukramathI tene angIkAr karI pachhI temAnthI ja koI veLA devAdinA vichAramAn, koI veLA tattvavichAramAn, koI veLA sva- paranA vichAramAn tathA koI veLA AtmavichAramAn upayogane lagAvavo. e pramANe abhyAsathI satyasamyagdarshananI prApti thAy chhe.
(8) prashna– samyaktvanAn lakShaN to anek prakAranAn kahyAn chhe, temAn ahIn tattvArthashraddhAnalakShaNane ja mukhya kahyun tenun shun kAraN?
uttara– tuchchhabuddhivAnane anya lakShaNomAn tenun prayojan pragaT bhAsatun nathI vA bhram Upaje chhe tathA A tattvArthashraddhAnalakShaNamAn prayojan pragaT bhAse chhe tathA kAI paN bhram upajato nathI, tethI e lakShaNane mukhya karyu chhe. e ja ahIn darshAvavAmAn Ave chhe-
Page 158 of 655
PDF/HTML Page 213 of 710
single page version
a. 1. pari. 4 ] [ 1pa7
dev-guru-dharmanA shraddhAnamAn tuchchhabuddhivAnane em bhAse chhe ke arahantadevAdikane ja mAnavA tathA anyane na mAnavA eTalun ja samyaktva chhe, paN tyAn jIv-ajIvanA bandh-mokShanA kAraN-kAryanun svarUp bhAse nahi ane tethI mokShamArgarUp prayojananI siddhi thAy nahi, vA jIvAdinun shraddhAn thayA vinA mAtra e ja shraddhAnamAn santuShTa thaI potAne samyagdraShTi mAne, vA ek kudevAdi pratye dveSh to rAkhe paN anya rAgAdi chhoDavAno udyam na kare, evo bhram Upaje. vaLI sva-paranA shraddhAnamAn tuchchhabuddhivAnane em bhAse ke-ek sva-paranun jANavun ja kAryakArI chhe ane tenAthI ja samyaktva thAy chhe. paN tyAn AsravAdikanun svarUp bhAsatun nathI ane tethI mokShamArgarUp prayojananI siddhi paN thatI nathI, vA AsravAdikanun shraddhAn thayA vinA mAtra eTalun ja jANavAmAn santuShTa thaI potAne samyagdraShTi mAnI svachhandI thAy paN rAgAdi chhoDavAno udyam kare nahi, evo bhram Upaje, tathA AtmashraddhAnalakShaNamAn tuchchhabuddhivAnane em bhAse ke-ek AtmAno ja vichAr kAryakArI chhe ane tenAthI ja samyaktva thAy chhe, paN tyAn jIv-ajIvAdinA visheSho vA AsravAdinun svarUp bhAsatun nathI ane tethI mokShamArgarUp prayojananI siddhi paN thatI nathI, vA jIvAdinA visheShonun ane AsravAdinA svarUpanun shraddhAn thayA vinA mAtra eTalA ja vichArathI potAne samyagdraShTi mAnI svachchhandI banI rAgAdi chhoDavAno udyam kare nahi, evo bhram Upaje. em jANI e lakShaNone mukhya karyAn nahi, ane tattvArthashraddhAn lakShaNamAn jIv-ajIvAdi vA AsravAdinun shraddhAn thayun tyAn te sarvanun svarUp jo barAbar bhAse to mokShamArgarUp prayojananI siddhi thAy. vaLI e shraddhAn thatAn samyagdarshan thavA chhatAn paN pote santuShTa thato nathI parantu AsravAdinun shraddhAn thavAthI rAgAdik chhoDI mokShano udyam rAkhe chhe. e pramANe tene bhram Upajato nathI mATe tattvArthashraddhAnalakShaNane mukhya karyun chhe. athavA tattvArthashraddhAnalakShaNamAn devAdikanun shraddhAn, sva-paranun shraddhAn, vA AtmashraddhAn garbhit hoy chhe te tuchchhabuddhivAnane paN bhAse chhe paN anya lakShaNomAn tattvArthashraddhAnanun garbhitapaNun chhe te visheSh buddhivAn hoy tene ja bhAse chhe, paN tuchchhabuddhivAnane bhAsatun nathI; mATe tattvArthashraddhAnalakShaNane mukhya karyun chhe. athavA mithyAdraShTine e AbhAsamAtra hoy chhe; tyAn tattvArthono vichAr to viparItAbhinivesh dUr karavAmAn shIghra kAraNarUp thAy chhe paN anya lakShaNo shIghra kAraNarUp thatAn nathI vA viparItAbhiniveshamAn paN kAraN thaI jAy chhe tethI ahIn sarvaprakArathI prasiddha jANI viparItAbhinivesharahit jIvAditattvArthonun shraddhAn ja samytvanun lakShaN chhe evo nirdesh karyo. evun lakShaN je AtmAnA svabhAvamAn hoy te ja samyagdraShTi jANavo.
Page 159 of 655
PDF/HTML Page 214 of 710
single page version
(1) ShaTkhanDAgam-dhavalATIkA pustak 13 sUtra 81-82 dvArA AchAryadeve kahyun chhe ke-
“te kevaLagnAn sakaL chhe, sampUrNa chhe ane asapatna chhe. (81) akhanD hovAthI te sakaL chhe.”
shankA– e akhanD kevI rIte chhe? samAdhAna– samasta bAhya padArthamAn pravRutti na thavAthI gnAnamAn khanDapaNun Ave chhe, te A gnAnamAn sambhav nathI; kemake A gnAnano viShay trikALagochar sampUrNa bAhya padArtho chhe.
athavA dravya, guN ane paryAyonA bhedanun gnAn anyathA na banI shakavAthI jemanun astitva nishchit chhe evA gnAnanA avayavonun nAm kaLA chhe; A kaLAo sAthe te avasthit rahe chhe tethI sakaL chhe. ‘sam’no artha samyak chhe, samyak eTale paraspar parihAr lakShaNavALo virodh hovA chhatAn paN sahAnaavasthAn lakShaNavALo virodh na hovAthI kAraN ke te anantadarshan, anantavIrya, virati ane kShAyikasamyaktva Adi anant guNothI pUrNa chhe; tethI tene sampUrNa kahevAmAn Ave chhe. te sakaL guNonun nidhAn chhe. e ukta kathananun tAtparya chhe. sapatnano artha shatru chhe. kevaLagnAnanA shatru karma chhe. te ene rahyAn nathI tethI kevaLagnAn asapatna chhe. teNe potAnA pratipakShI ghAtIchatuShkano mULamAnthI nAsh karI nAkhyo chhe, e ukta kathananun tAtparya chhe. A kevaLagnAn svayam ja utpanna thAy chhe, e vAtanun gnAn karAvavA mATe ane tenA viShayanun kathan karavA mATe AgaLanun sUtra kahe chhe-
svayam utpanna thayel gnAn ane darshanathI yukta bhagavAn devalok ane asuralok sahit manuShyalokanI Agati, gati, chayan, upapAd, bandh, mokSha, Ruddhi, sthiti, yuti, anubhAg, tarka, kaL, man, mAnasik, bhukta, kRut, pratisevit, Adikarma, arahakarma,
Page 160 of 655
PDF/HTML Page 215 of 710
single page version
160 ] [ mokShashAstra sarvalok, sarva jIvo ane sarva bhAvone samyak prakAre yugapad jANe chhe, dekhe chhe ane vihAr kare chhe. 82.
gnAn dharmanA mAhAtmyanun nAm bhag chhe; te jemane hoy chhe te bhagavAn kahevAy chhe. utpanna thayel gnAn dvArA dekhavAno jemano svabhAv chhe tene utpannagnAnadarshI kahe chhe. svayam utpanna thayel gnAn-darshan svabhAvavALA bhagavAn sarva lokane jANe chhe.
shankA– gnAnanI utpatti svayam kevI rIte thaI shake chhe? samAdhAna– nahi, kAraN ke kArya ane kAraNanun ekAdhikaraN hovAthI emAn koI bhed nathI.
saudharmAdik dev, ane bhavanavAsI asur kahevAy chhe. ahIn devAsur vachan deshAmarshak chhe tethI tenAthI jyotiShI, vyantar ane tiryanchonun paN grahaN karavun joIe. devalok ane asuralok sAthe manuShyalokanI Agatine jANe chhe. anya gatimAnthI Avavun te Agati chhe. Ichchhit gatimAnthI anya gatimAn javun te gati chhe. saudharmAdik devone potAnI sampattino virah thavo te chayan chhe. vivakShit gatimAnthI anya gatimAn utpanna thavun te upapAd chhe. jIvonA vigrah sahit ane vigrah vinA Agaman, gaman, chayan ane upapAdane jANe chhe.
pudgalonA Agaman, gaman, chayan ane upapAd sambandhI
tathA pudgalonA Agaman, gaman, chayan ane upapAdane jANe chhe; pudgalomAn vivakShit paryAyano nAsh thavo te chayan chhe. anya paryAyarUp pariNamavun te upapAd chhe.
dharma, adharma, kAL ane AkAshanA chayan ane upapAd
dharma, adharma, kAL ane AkAshanA chayan ane upapAdane jANe chhe, kemake emanun gaman ane Agaman thatun nathI. jemAn jIvAdi padArtho dekhavAmAn Ave chhe arthAt upalabdha thAy chhe tenun nAm lok chhe. ahIn ‘lok’ shabda vaDe AkAsh levAmAn Avyun chhe. tethI AdheyamAn AdhArano upachAr karavAthI dharmAdik paN lok siddha thAy chhe.
bandhAvAnun nAm bandh chhe. athavA jenA dvArA ke jemAn bandhAy chhe tenun nAm bandh chhe. te bandh traN prakArano chhe-jIvabandh, pudgalabandh ane jIv-pudgalabandh. ek sharIramAn
Page 161 of 655
PDF/HTML Page 216 of 710
single page version
a. 1. pari. pa ] [ 161
traN vagere pudgalono je samavAy sambandh thAy chhe te pudgalabandh kahevAy chhe. tathA audArik vargaNAo, vaikriyik vargaNAo, AhArak vargaNAo, taijas vargaNAo ane kArmAN vargaNAo eno ane jIvono je bandh thAy chhe te jIv-pudgal bandh kahevAy chhe. je karmanA kAraNe anantAnant jIv ek sharIramAn rahe chhe te karmanun nAm jIvabandh chhe. je snigdha ane rUkSha vagere guNone lIdhe pudgalono bandh thAy chhe tenun nAm pudgal bandh chhe. je mithyAtva, asanyam, kaShAy ane yog AdinA nimitte jIv ane pudgalono bandh thAy chhe te jIv-pudgal bandh kahevAy chhe. A bandhane paN te bhagavAn jANe chhe.
chhUTavAnun nAm mokSha chhe, athavA jenA dvArA ke jemAn mukta thAy chhe te mokSha kahevAy chhe. te mokSha traN prakArano chhe-jIvamokSha, pudgalamokSha ane jIv-pudgalamokSha.
e ja pramANe mokShanA kAraNo paN traN prakAranA kahevA joIe. bandh, bandhanun kAraN, bandh pradesh, baddha ane badhyamAn jIv ane pudgal; tathA mokSha, mokShanun kAraN, mokShapradesh, mukta ane muchyamAn jIv ane pudgal; A sarva trikALaviShayak padArthone jANe chhe, e ukta kathananun tAtparya chhe.
bhog ane upabhogarUp ghoDA, hAthI, maNi ane ratna, rUp, sampadA, tathA te sampadAnI prAptinA kAraNanun nAm Ruddhi chhe. traN lokamAn rahenArI sarva sampadAo tathA dev, asur ane manuShyabhavanI samprAptinA kAraNone paN jANe chhe; e ukta kathananun tAtparya chhe. chha dravyonun vivakShit bhAve avasthAn ane avasthAnanA kAraNanun nAm sthiti chhe. dravyasthiti, karmasthiti, kAyasthiti bhavasthiti, ane bhAvasthiti Adi sthitine sakAraN jANe chhe, e ukta kathananun tAtparya chhe.
dravya, kShetra, kAL ane bhAvasahit jIvAdi dravyonA sammelananun nAm yuti chhe. shankA– yuti ane bandhamAn shun taphAvat chhe? samAdhAna– ekIbhAvanun nAm bandh chhe ane samIpatA athavA sanyoganun nAm yuti chhe.
Page 162 of 655
PDF/HTML Page 217 of 710
single page version
162 ] [ mokShashAstra
ahIn dravyayuti traN prakAranI chhe-jIvayuti, pudgalayuti ane jIv-pudgalayuti. emAnthI ek kuL, gAm, nagar, bil (-dar), guphA ke jangalamAn jIvonun maLavun te jIvayuti chhe. pavanane lIdhe hAlatAn pAndaDAnonI jem ek sthAnamAn pudgalonun maLavun te pudgalayuti chhe. jIv ane pudgalonun maLavun te jIv-pudgalayuti chhe. athavA jIv, pudgal, dharma, adharma, kAL ane AkAsh emanA ek vagerenA sanyog dvArA dravyayuti utpanna karAvavI joIe. jIvAdi dravyonun nArakAdi kShetro sAthe maLavun te kShetrayuti chhe. te ja dravyono divas, mahinA, varSha Adi kAL sAtheno je milAp te kALayuti chhe. krodh, mAn, mAyA ane lobhAdik sAthe temano milAp thavo te bhAvayuti chhe. trikALaviShayak A sarva yutionA bhedone te bhagavAn jANe chhe.
chha dravyonI shaktinun nAm anubhAg chhe. te anubhAg chha prakArano chhe- jIvAnubhAg, pudgalAnubhAg, dharmAstikAyAnubhAg, adharmAstikAyAnubhAg, AkAshAstikAyAnubhAg ane kALadravyAnubhAg. emAnthI sarva dravyonun jANavun te jIvAnubhAg chhe. jvar, kuShTha ane kShayAdino vinAsh karavo ane temane utpanna karavA tenun nAm pudgalAnubhAg chhe. yoni prAbhRutamAn kahelA mantra-tantrarUp shaktionun nAm pudgalAnubhAg chhe, em ahIn grahaN karavun joIe. jIv ane pudgalonA gaman ane AgamanamAn hetu thavun te dharmAstikAyAnubhAg chhe. temanA ja avasthAnamAn hetu thavun te adharmAstikAyAnubhAg chhe. jIvAdi dravyono AdhAr thavun te AkAshAstikAyAnubhAg chhe. anya dravyonA kram ane yugapad pariNAmamAn hetu thavun te kALadravyAnubhAg chhe. e ja rIte dvisanyogAdi rUpe anubhAganun kathan karavun joIe. jemake-mATIno pinD, danD, chakra, chIvar, jaL ane kumbhAr Adino ghaTotpAdanarUp anubhAg. e anubhAgane paN jANe chhe.
tarka, hetu ane gnApak, e ekArthavAchI shabdo chhe. ene paN jANe chhe. chitrakarma ane patrachhedan Adinun nAm kaLA chhe. kaLAne paN teo jANe chhe. manovargaNAthI banel hRuday-kamaLanun nAm man chhe, athavA manathI utpanna thayel gnAnane man kahe chhe. man vaDe chintit padArthonun nAm mAnasik chhe. temane paN jANe chhe.
Page 163 of 655
PDF/HTML Page 218 of 710
single page version
a. 1. pari. pa ] [ 163 chhe. je kAI traNe kALe anya dvArA niShpanna thAy chhe tenun nAm kRut chhe. pAnche indriyo dvArA traNe kALamAn je sevavAmAn Ave chhe tenun nAm pratisevit chhe. Adyakarmanun nAm Adikarma chhe. arthaparyAy ane vyanjanaparyAyarUpe sarva dravyonA Adine jANe chhe, e ukta kathananun tAtparya chhe.
rahas shabdano artha anrta ane arahas shabdano artha anantar chhe. arahas evun je karma te arahakarma kahevAy chhe. temane jANe chhe. shuddhadravyArthikanayanA viShayarUpe sarva dravyonA anAdipaNAne jANe chhe, e ukta kathananun tAtparya chhe. AkhAy lokamAn sarva jIvo ane sarva bhAvone jANe chhe.
shankA– ahIn ‘sarva jIv’ pad grahaN na karavun joIe, kemake baddha ane mukta padathI tenA arthanun gnAn thaI jAy chhe.
samAdhAna– nA, kemake ek sankhyA vishiShTa baddha ane muktanun grahaN tyAn na thAy tethI teno pratiShedh karavA mATe ‘sarva jIv’ padane nirdesh karyo chhe.
jIv be prakAranA chhe–sansArI ane mukta. emAn mukta jIv anant prakAranA chhe, kemake siddhalokanA Adi ane ant prApta thatA nathI.
shankA– siddha lokanA Adi ane antano abhAv kevI rIte chhe? samAdhAna– kemake temano pravAh svarUpe dhArAvAhI chhe tathA ‘sarva siddha jIv siddhinI apekShAe sAdi chhe ane santAnanI apekShAe anAdi chhe’ evun sUtra vachan paN chhe.
sansArI jIv be prakAranAn chhe-tras ane sthAvar. tras jIv chAr prakAranA chhe- dvIndriy, trIndriy, chaturindriy ane panchendriy. panchendriy jIv be prakAranA chhe-sangnI ane asangnI. A badhA jIvo trasaparyApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranAn chhe. aparyApta jIv labdhyaparyApta ane nirvRuttyaparyAptanA bhedathI be prakAranAn chhe. sthAvar jIv pAnch prakAranA chhe-pRithvIkAyik, jaLakAyik, agnikAyik, vAyukAyik ane vanaspatikAyik. A pAnchey sthAvarakAyik jIvomAn pratyek be prakAranA chhe-bAdar ane sUkShma. emAn bAdar vanaspatikAyik jIv be prakAranA chhe-pratyek sharIr ane sAdhAraN sharIr. ahIn pratyek sharIr jIv be prakAranAn chhe-bAdar nigod pratiShThit ane bAdar nigod apratiShThit. A badhA sthAvarakAyik jIv paN pratyek be prakAranA chhe-paryApta ane aparyApta. aparyApta be prakAranA chhe-labdhyaparyApta ane nirvRuttyaparyApta. emAnthI vanaspatikAyik anant prakAranA ane
Page 164 of 655
PDF/HTML Page 219 of 710
single page version
164 ] [ mokShashAstra sheSh asankhyAt prakAranAn chhe. kevaLI bhagavAn samasta lokamAn sthit A sarva jIvone jANe chhe, e ukta kathananun tAtparya chhe.
jIv, ajIv, puNya, pAp, Asrav, bandh, samvar, nirjarA ane mokShanA bhedathI padArtha nav prakAranA chhe. temAnthI jIvonun kathan karI dIdhun chhe. ajIv be prakAranAn chhe- mUrta ane amUrta. temAnthI mUrta pudgal ogaNIs prakAranAn chhe. jem ke, ekapradeshI vargaNA, sankhyAtapradeshI vargaNA, asankhyAt pradeshI vargaNA, anant pradeshI vargaNA, AhAr vargaNA, agrahaN vargaNA, taijas sharIr vargaNA, agrahaN vargaNA, bhAShA vargaNA, agrahaN vargaNA, mano vargaNA, agrahaN vargaNA, kArmaNasharIr vargaNA, skandhavargaNA, sAntar nirantar vargaNA, dhruvashUnya vargaNA, pratyek sharIr vargaNA, dhruvashUnya vargaNA, bAdaranigod vargaNA, dhruvashUnya vargaNA, sUkShma nigod vargaNA, dhruvashUnya vargaNA ane mahAskandha vargaNA. A tevIs vargaNAomAnthI chAr dhruvashUnya vargaNAo kADhI nAkhatAn ogaNIs prakAranA pudgal hoy chhe ane te pratyek anant bhedo sahit chhe. amUrta chAr prakAranA chhe-dharmAstikAy, adharmAstikAy ane kAL. kAL ghanalok pramAN chhe bAkInA ek ek chhe. AkAsh anant pradeshI chhe, kAL apradeshI chhe ane bAkInA asankhyAt pradeshI chhe.
samvar, nirjarA, bandh ane mokSha e badhAne kevaLI jANe chhe
shubh prakRitionun nAm puNya chhe ane ashubh prakRitionun nAm pAp chhe. ahIn ghAtIchatuShka pAparUp chhe. aghAtichatuShka mishrarUp chhe, kemake emAn shubh ane ashubh banne prakRitio sambhave chhe. mithyAtva, asanyam, kaShAy ane yog e Asrav chhe. emAnthI mithyAtva pAnch prakAranun chhe. asanyam betALIs prakArano chhe. kahyun paN chhe- pAnch ras, pAnch varNa, be gandh, ATh sparsha, sAt svar, man ane chaud prakAranA jIv; emanI apekShAe aviramaN arthAt indriy ane prANIrUp asanyam bentALIs prakArano chhe. 33.
anantAnubandhI krodh, mAn, mAyA ane lobh; pratyAkhyAnAvaraN krodh, mAn, mAyA ane lobh; apratyAkhyAnAvaraN krodh, mAn, mAyA ane lobh; sanjvalan krodh, mAn, mAyA ane lobh; hAsya rati, arati, shok, bhay, jugupsA, tathA strIved, puruShaved ane napunsakavedanA bhedathI kaShAy pachIs prakArano chhe. yog pandar prakArano chhe. AsravanA pratipakShanun nAm samvar chhe. agyAr bhedarUp guNashreNi dvArA karmonun gaLavun te
Page 165 of 655
PDF/HTML Page 220 of 710
single page version
a. 1. pari. pa ] [ 16p nirjarA chhe. jIvo ane karma-pudgalonA samavAyanun nAm bandh chhe. jIv ane karmanun sampUrNa vishleSh thavo te mokSha chhe. A badhA bhAvone kevaLI jANe chhe.
saman arthAt akrame (yugapad). ahIn je ‘saman’ padanun grahaN karyun chhe te kevaLagnAn atIndriy chhe ane vyavadhAn AdithI rahit chhe e vAt sUchit kare chhe; kemake nahi to sarva padArthonun yugapad grahaN karavAnun banI shake nahi; sanshay, viparyay ane anadhyavasAyano abhAv hovAthI athavA trikALagochar sarva dravyo ane temanI paryAyonun grahaN hovAthI kevaLI bhagavAn samyak prakAre jANe chhe. kevaLI dvArA sarva bAhyapadArthonun grahaN thavA chhatAn paN temanun sarvagna hovun sambhav nathI, kemake temane svarUp parichchhiti arthAt svasamvedanano abhAv chhe evI AshankA thatA sUtramAn ‘पश्यति’ dekhe chhe kahyun chhe arthAt teo trikALagochar anant paryAyo sahit AtmAne paN dekhe chhe.
kevaLagnAnanI utpatti thayA pachhI sarva karmono kShay thaI javAthI sharIrarahit thayel kevaLI upadesh ApI shakatA nathI, tethI tIrthano abhAv prApta thAy chhe; em kahevAthI sUtramAn ‘विहरदि’ kahyun chhe arthAt chAr aghAti karmonI sattA rahevAthI teo k kkam ek karoD pUrva sudhI vihAr kare chhe. Avun kevaLagnAn hoy chhe. 83.
samAdhAna– ahIn kevaLagnAn dvArA kevaLagnAnIno nirdesh karavAmAn Avyo chhe.
AvA kevaLI hoy chhe, e ukta kathananun tAtparya chhe.
(ra) shrI kundakundAchAryakRut pravachanasAr gAthA 37 mAn kahyun chhe-
तक्कालिगेव सव्वे सदसब्भूदा हि पज्जयां तासिं । वट्टते ते णाणे विसेसदो दव्वजादीणं।। ३७।।
artha– “te (jIvAdi) dravya jAtionI samasta vidyamAn ane avidyamAn paryAyo tAtkALik (vartamAn) paryAyonI jem vishiShTatApUrvak (potapotAnA bhinna bhinna svarUpe) gnAnamAn varte chhe.”
A shlokanI shrI amRutachandrAchAryakRut TIkAmAn kahyun chhe ke- TIkA– “(jIvAdi) samasta dravya jAtionI paryAyonI utpattinI maryAdA traNe kALanI maryAdA jeTalI hovAthI (teo traNe kALe utpanna thayA kare chhe tethI) temanI (-te samasta dravya jAtionI) kramapUrvak tapatI svarUpasampadAvALI, (ek pachhI bIjI pragaT thanAr), vidyamAnatA ane avidyamAnatAne prApta je