Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration). Second Chapter Pg. 171 to 236; Sutra: 1-7 (Chapter 2).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 36

 

Page 166 of 655
PDF/HTML Page 221 of 710
single page version

166 ] [ mokShashAstra jeTalI paryAyo chhe, te badhI tAtkAlik (vartamAnakAlIn) paryAyonI jem, atyant mishrit hovA chhatAn paN, sarva paryAyonA vishiShTa lakShaN spaShTa jaNAy tevI rIte ek kShaNamAn ja gnAnamandiramAn sthiti pAme chhe.”

A gAthAnI san. TIkAmAn shrI jayasenAchArye kahyun chhe ke-“... gnAnamAn samasta dravyonI traNe kALanI paryAyo ekasAthe jaNAvA chhatAn paN pratyek paryAyanun vishiShTa svarUp, pradesh, kAL, AkArAdi visheShatAo spaShTa jaNAy chhe; sankar–vyatikar thatAn nathI...”

“temane (kevaLI bhagavAnane) sarva dravya, kShetra, kAL ane bhAvanun akramik grahaN hovAthI pratyakSha samvedananA (pratyakSha gnAnanA) AlambanabhUn samasta (sarva) dravya–paryAyo pratyakSha ja chhe.” (pravachanasAr thAyA-21 nI TIkA)

“je (paryAyo) hajI sudhI paN utpanna thayel nathI, tathA je utpanna thaIne naShTa thaI gayel chhe, te (paryAyo) vAstavamAn avidyamAn hovA chhatAn paN gnAnane pratiniyat hovAthI (gnAnamAn nishchit-chonTelA-hovAthI, gnAnamAn sIdhA jaNAtA hovAthI) gnAnapratyakSha vartatA thakA, paththaranA thAmbhalAmAn kotarAyelA bhUt ane bhAvI devonI (tIrthankaradevonI) jem potAnun svarUp akampapaNe (gnAnane) arpaN karatI thakI (te paryAyo) vidyamAn ja chhe.” (pravachanasAr gAthA-38 nI TIkA)

(pa) TIkA– “kShAyikagnAn vAstavamAn ek samayamAn ja sarvata (sarva AtmapradeshothI) vartamAnamAn vartatA tathA bhUt-bhaviShya kALamAn vartatA te sarva padArthone jANe chhe jemAn pRuthakpaNe vartatA svalakShaNarUp lakShmIthI Alokit anek prakArone kAraNe vichitratA pragaT thaI chhe ane jemanAmAn paraspar virodhathI utpanna thavAvALI asamAnajAtIyatAne kAraNe viShamatA pragaT thaI chhe... tene jANe chhe. jeno phelAv anivAr chhe, evun prakAshamAn hovAthI kShAyikagnAn, avashyamev, sarvadA, sarvatra, sarvathA, sarvane (dravya-kShetra-kAL-bhAvarUpe) jANe chhe.” (pravachanasAr gAthA-47 nI TIkA)

(6) “je ek ja sAthe (-yugapad) traikAlik tribhuvanastha (traNe kAL ane traNe lokanA) padArthone jANatun nathI tene paryAy sahit ek dravya paN jANavun shakya nathI.” (pravachanasAr gAthA-48)

(7) “ek gnAyakabhAvano samasta gneyone jANavAno svabhAv hovAthI kramekrame pravartatA, anant, bhUt-vartamAn-bhAvI vichitra paryAyasamUhavALA agAdh svabhAvavALA ane gambhIr samasta dravyamAtrane-jANe ke te dravyo gnAyakamAn kotarAI gayA hoy, chitarAI


Page 167 of 655
PDF/HTML Page 222 of 710
single page version

a. 1. pari. pa ] [ 167 gayA hoy, daTAI gayA hoy, khoDAI gayA hoy, DUbI gayA hoy, samAI gayA hoy, pratibimbit thayA hoy evI rIte ek kShaNamAn ja je shuddhAtmA pratyakSha kare chhe,...”

(pra. sAr gAthA-200nI TIkA)

(8) “ghAtikarmano nAsh thatAn anantadarshan, anantagnAn, anantasukh ane anantavIrya-e anantachatuShTay pragaT thAy chhe. tyAn anantadarshan-gnAnathI to, chha dravyothI bharapUr je A lok chhe temAn jIv anantAnant ane pudgal enAthI paN anantaguNA chhe; ane dharma, adharma tathA AkAsh e traN dravya ane asankhya kALadravya chhe-te sarva dravyonI bhUt-bhaviShya-vartamAnakAL sambandhI anant paryAyone bhinna-bhinna ek samayamAn dekhe ane jANe chhe.”

[aShTapAhuD-bhAvapAhuD gAthA-1pa0 nI pt.. jayachandrajIkRut TIkA]

(9) shrI panchAstikAyanI shrI jayasenAchAryakRut san. TIkA pRu. 87 gAthA pa mAn kahyun chhe ke-

णाणाणाणं च णत्थि केवलिणो (gAthA-pa)

“kevaLI bhagavAnane gnAnAgnAn hotun nathI, arthAt temane koI viShayamAn gnAn ane koI viShayamAn agnAn varte chhe-em hotun nathI, paN sarvatra gnAn ja varte chhe.”

(10) bhagavant bhUtabali AchArya praNIt mahAbandh pratham bhAg, prakRitibandh adhikAr pRu. 27-28 mAn kevaLagnAnun svarUp nIche pramANe kahyun chhe-

“kevaLI bhagavAn trikALAvachchhinna lok-alok sambandhI sampUrNa guN-paryAyothI samanvit anant dravyone jANe chhe.” evun koI gney hoI shakatun nathI ke je kevaLI bhagavAnanA gnAnano viShay na hoy. gnAnano dharma gneyane jANavAno chhe ane gneyano dharma chhe gnAnano viShay thavAno. emAn viShayaviShayibhAv sambandh chhe. jyAre mati ane shrutagnAn dvArA paN A jIv vartamAn sivAy bhUt tathA bhaviShyakALanI vAtonun parignAn kare chhe, tyAre kevaLI bhagavAn dvArA atIt, anAgat, vartamAn sarva padArthonun grahaN (-gnAn) karavun yuktiyukta ja chhe,... jo kramapUrvak kevaLIbhagavAn anantAnant padArthone jANat to sarva padArthono sAkShAtkAr na thaI shakat. anantakAL vyatIt thavA chhatAn paN padArthonI anant gaNanA anant ja rahet. AtmAnI asAdhAraN nirmaLatA thavAne lIdhe ek samayamAn ja sarva padArthonun grahaN (-gnAn) thAy chhe.

‘jyAre gnAn ek samayamAn sampUrNa jagatano athavA vishvanA tattvono bodh karI le chhe, to AgaL te kAryahIn jaI jashe’-e AshankA paN yogya nathI; kAraN ke kALadravyanA nimitte tathA agurulaghuguNanA kAraNe samasta vastuomAn


Page 168 of 655
PDF/HTML Page 223 of 710
single page version

168 ] [ mokShashAstra kShaNe kShaNe pariNaman-parivartan thAy chhe. je kAle bhaviShyakAL hato te Aje vartamAn banIne AgaL atItanun rUp dhAraN kare chhe. A rIte parivartananun chakra sadA chAlavAne kAraNe gneyanA pariNaman anusAr gnAnamAn paN pariNaman thAy chhe. jagatanA jeTalA padArtho chhe, teTalI ja kevaLagnAnanI shakti ke maryAdA nathI. kevaLagnAn anant chhe. jo lok anantaguNo paN hot, to ya kevaLagnAnasamudramAn te bindunI jem samAI jAt... anant kevaLagnAn dvArA anant jIv tathA anant AkAshAdinun grahaN thavA chhatAn paN te padArtho sAnta thatAn nathI. anantagnAn anant padArtha athavA padArthone anantarUpe batAve chhe, te kAraNe gney ane gnAnanI anantatA abAdhit rahe chhe.

[mahAbandh pratham bhAg pRu. 27 tathA dhavalA pustak 13 pRu. 346 thI 3pa3]

uparokta AdhArothI nIche pramANenA mantavya mithyA siddha thAy chhe (1) kevaLI bhagavAn bhUt ane vartamAn kALavartI paryAyone ja jANe chhe ane

bhaviShyanI paryAyone te thAy tyAre jANe chhe. (ra) sarvagna bhagavAn apekShit dharmone jANatA nathI. (3) kevaLI bhagavAn bhUt bhaviShyanI paryAyone sAmAnya rUpe jANe chhe paN

visheSharUpe jANatA nathI. (4) kevaLI bhagavAn bhaviShyanI paryAyone samagrarUpe (samUharUpe) jANe chhe, bhinna

bhinnarUpe jANatA nathI. (pa) gnAn phakta gnAnane ja jANe chhe. (6) sarvagnanA gnAnamAn padArtho jhaLake chhe, parantu bhUtakAL tathA bhaviShyakALanI paryAyo

spaShTarUpe jhaLakatI nathI. -ityAdi mantavyo sarvagnane alpagna mAnavA barAbar chhe.
kevaLagnAn (–sarvagnanun gnAn) dravya–paryAyonAn shuddhatva–ashuddhatva Adi
apekShit dharmone paN jANe chhe.

(11) shrI samayasArajImAn amRutachandrAchAryakRut kaLash nan. 2 mAn kevaLagnAnamay sarasvatInun svarUp AvI rIte kahyun chhe, ‘... te mUrti evI chhe ke jemAn anant dharma chhe evA ane pratyak-paradravyothI, paradravyonA guN-paryAyothI bhinna tathA paradravyanA nimittathI thayel potAnA vikArothI kathanchit bhinna ekAkAr evo je AtmA tenA tattvane arthAt asAdhAraN sajAtIy vijAtIy dravyothI vilakShaN nijasvarUpane पश्यती– dekhe chhe.’

bhAvArtha– × × ×... temAn anant dharma kyA kyA chhe? teno uttar kahe chhe-je

Page 169 of 655
PDF/HTML Page 224 of 710
single page version

a. 1. pari. pa ] [ 169 vastumAn satpaNun, vastupaNun, prameyapaNun, pradeshapaNun, chetanapaNun, achetanapaNun, mUrtikapaNun amUrtikapaNun ityAdi dharma to guN chhe ane te guNonun traNe kALe samay samayavarti pariNaman thavun te paryAy chhe, te anant chhe. tathA ekapaNun, anekapaNun, nityapaNun, anityapaNun, bhedapaNun, abhedapaNun, shuddhapaNun, ashuddhapaNun Adi anek dharma chhe te sAmAnyarUpe to vachanagochar chhe ane visheSharUpe vachananA aviShay chhe. evA te anant chhe te gnAnagamya chhe (-arthAt kevaLagnAnanA viShay chhe.)

[shrI rAyachand jain shAstramALA mumbaIthI prakAshit samayasAr pAnun-4]
sarvagna vyavahArathI parane jANe chhe teno artha

(12) paramAtmaprakAsh shAstra gA. paranI san. TIkAmAn (pAnun nan. pap) kahyun chhe ke-“A AtmA vyavahAranayathI kevaLagnAn dvArA lokAlokane jANe chhe ane sharIramAn rahevA chhatAn paN nishchayanayathI potAnA AtmasvarUpane jANe chhe, e kAraNe gnAnanI apekShAe to vyavahAranayathI sarvagat chhe, pradeshonI apekShAe nahi, jevI rIte rUpavAn padArthone netra dekhe chhe, parantu tenAnthI tanmay thatAn nathI. ahIn koI prashna kare chhe ke jo vyavahAranayathI lokAlokane jANe chhe ane nishchayanayathI nahi to sarvagnapaNun vyavahAranayathI thayun nishchayanayathI na thayun? tenun samAdhAn kare chhe-jevI rIte potAnA AtmAne tanmay thaIne jANe chhe, tevI ja rIte paradravyane tanmayapaNe jANato nathI, bhinna svarUpe jANe chhe, te kAraNe vyavahAranayathI kahyun, [न च परिज्ञानाभावात्] kAI parignAnanA abhAvathI kahyun nathI. (gnAnathI jANapaNun to nij ane paranun samAn chhe). jevI rIte nijane tanmay thaIne nishchayathI jANe chhe, tevI ja rIte jo parane paN tanmay thaIne jANe to paranA sukh, dukh, rAg, dveShanun gnAn thatAn sukhI, dukhI, rAgI, dveShI thAy e moTun dUShaN prApta thAy.”

(13) A rIte samayasArajI pAnun 466-67, gAthA 3pa6 thI 36p nI san. TIkAmAn shrI jayasenAchArye paN kahyun chhe “... यदि व्यवहारेण परद्रव्यं जानाति तर्हि निश्चयेन सर्वज्ञो न भवतीति पूर्वपक्षे परिहारमाह यथा स्वकीय सुखादिकं तन्मयो भूत्वा जानाति तथा बहिर्द्रव्यं न जानाति तेन कारणेन व्यवहारः। यदि पुनः परकीय सुखादिकमात्मसुखादिवत्तन्मयो भूत्वा जानाति तर्हि यथा स्वकीय सवेदने सुखी भवति तथा परकीय सुख–दुःख संवेदनकाले सुखी दुःखी च प्राप्नोति न च तथा। व्यवहारस्तथापि छद्मस्थ जनापेक्षया सोऽपि निश्चय एवेति

kevaLagnAn nAmanI paryAyano nishchayasvabhAv
(14) panchAstikAy shAstranI gAthA-49 nI TIkAmAn shrI jayasenAchArye kahyun chhe

Page 170 of 655
PDF/HTML Page 225 of 710
single page version

170 ] [ mokShashAstra ke- “तथा जीवे निश्चयनयेन क्रमकरण व्यवधानरहितं त्रैलोक्योदर विवरणवर्ति समस्त वस्तुगतानंतधर्मप्रकाशकमखंड प्रतिभासमयं केवलज्ञानं पूर्वमेव तिष्ठति tathA gAthA–29 nI TIkAmAn paN kahyun chhe kae “... अत्र स्वयं जातमिति वचनेन पूर्वोक्तमेव निरुपाधित्यं समर्थितं। तथा च स्वयमेव सर्वज्ञो जातः सर्वदर्शी च जातो निश्चयनयेनेति पूर्वोक्तमेव सर्वज्ञत्वं सर्वदर्शीत्वं च समर्थितमितिtathA gAthA–1pa4 nI TIkAmAn kahyun chhe ke... समस्त वस्तुगतानंत धर्माणां युगपद्विशेष परिच्छित्ति समर्थ केवलज्ञानं

(pa) paramAtma prakAsh a. 2 gA. 101 nI san. TIkAmAn kahyun chhe ke-“जगत्त्रय

कालत्रयवर्ति समस्त द्रव्यगुणपर्यायाणां क्रमकरण व्यवधानरहित्वेन परिच्छित्ति समर्थ विशुद्ध दर्शन ज्ञानं च”.

(6) samayasArajI shAstramAn AtmadravyanI 47 shakti kahI chhe temAn sarvagnatvashaktinun svarUp evun kahyun chhe ke, “विश्वविश्व विशेषभाव परिणतात्मज्ञानमयी सर्वज्ञशक्तिः।

artha– samasta vishvanA (chhaye dravyanA) visheSh bhAvone jANavA rUpe pariNamel AtmagnAnamayI sarvagnatvashakti.”10.

nondha– sarvagnamAtra Atmagna ja chhe em kahevun yogya nathI kAraN ke-sampUrNa Atmagna thanAr, paradravyone paN sarvathA, sarva visheSh bhAvo sahit jANe chhe. visheSh mATe juo-Atmadharma mAsik varSha-9 ank nan. 8 sarvagnatva shaktinun varNan. koI asat kalpanAthI sarvagnanun svarUp anyathA mAne chhe tenun tathA sarvagna vastuonA anant dharmone jANatA nathI em mAne chhe temanun uparokta kathananA AdhAre nirAkaraN thaI jAy chhe.

* * *

Page 171 of 655
PDF/HTML Page 226 of 710
single page version

mokShashAstra–gujarAtI TIkA
adhyAy bIjo

pratham adhyAyamAn, samyagdarshananA viShayano upadesh ApatAn sharUAtamAn [a. 1 sU. 4 mAn] jIvAdik tattvo kahyAn, temAnthI jIvatattvanA bhAvo, tenun lakShaN ane sharIr sAthenA sambandhanun A bIjA adhyAyamAn varNan chhe; pratham jIvanA svatattva (nijabhAv) batAvavA sUtra kahe chhe.

jIvanA asAdhAraN bhAvo
औपशमिकक्षायिकौ भावौ मिश्रश्च जीवस्य स्वतत्त्वमौदयिक–
पारिणामिकौ च।। १।।
artha– [जीवस्य] jIvanA [औपशमिकक्षायिकौ] aupashamik ane kShAyik

[भावौ] bhAv [च मिश्र] ane mishra tathA [औदयिकपारिणामिकौ च] audayik ane pAriNAmik e pAnch bhAvo [स्व–तत्त्वम्] nijabhAv chhe arthAt jIv sivAy bIjA koImAn hotA nathI.

TIkA
(1) pAnch bhAvonI vyAkhyA

1. aupashamikabhAv– AtmAnA puruShArthathI ashuddhatAnun pragaT na thavun arthAt dabAI javun te; AtmAnA A bhAvane upashamabhAv athavA aupashamikabhAv kahe chhe. AtmAnA puruShArthanun nimitta pAmIne jaD karmanun pragaTarUp phaL jaDakarmamAn na Avavun te karmano upasham chhe. A, jIvano ek samay pUrato paryAy chhe, te samay-samay karIne antarmuhUrta rahe chhe paN ek samaye ek ja avasthA hoy chhe.

ra. kShAyikabhAv– AtmAnA puruShArthathI koI guNanI shuddha avasthA pragaTe te kShAyikabhAv chhe. AtmAnA puruShArthanun nimitta pAmI karmaAvaraNano nAsh thavo te karmano kShay chhe. A paN jIvanI ek samay pUratI avasthA chhe. samay samay karIne te sAdi anant rahe chhe to paN ek samaye ek ja avasthA hoy chhe. sAdianant amUrta atIndriyasvabhAvavALA kevaLagnAn-kevaLadarshan-kevaLasukh-kevaLavIryayukta phaLarUp anant-


Page 172 of 655
PDF/HTML Page 227 of 710
single page version

172 ] [ mokShashAstra chatuShTayanI sAthe rahelI param utkRuShTa kShAyikabhAvanI shuddha pariNati te kAryashuddhaparyAy chhe tene kShAyikabhAv paN kahevAy chhe.

3. kShAyopashamikabhAv– AtmAnA puruShArthanun nimitta pAmIne karmano svayam anshe kShay ane svayam anshe upasham te karmano kShayopasham chhe, ane kShAyopashamikabhAv te AtmAno paryAy chhe. A paN AtmAnI ek samay pUratI avasthA chhe, tenI lAyakAt pramANenA utkRuShTa kAL sudhI paN te rahe chhe parantu samaye samaye badalIne rahe chhe.

4. audayikabhAv– karmodayanA nimitte AtmAmAn je vikArabhAv AtmA kare chhe te audayikabhAv chhe. A paN AtmAnI ek samay pUratI avasthA chhe.

pa. pAriNAmikabhAv– ‘pAriNAmik’ eTale sahaj svabhAv; utpAd-vyay vagarano dhruv ekarUp kAyam rahenAr bhAv te pAriNAmikabhAv chhe. pAriNAmikabhAv badhA jIvone sAmAnya hoy chhe. audayik, aupashamik, kShAyopashamik ane kShAyik e chAr bhAvo rahitano je bhAv te pAriNAmikabhAv chhe. ‘pAriNAmik’ kahetAn ja ‘pariName chhe’ evo dhvani Ave chhe. pariName chhe eTale ke dravya-guNanun nitya vartamAnarUp nirapekShapaNun chhe, AvI dravyanI pUrNatA chhe. dravya-guN ane nirapekShaparyAyarUp vastunI je pUrNatA chhe tene pAriNAmikabhAv kahe chhe.

6. jeno nirantar sadbhAv rahe tene pAriNAmikabhAv kahe chhe, sarva bhed jemAn garbhit chhe evo chaitanyabhAv te ja jIvano pAriNAmikabhAv chhe. matignAnAdi tathA kevaLagnAnAdi je avasthAo chhe te pAriNAmikabhAv nathI.

matignAn, shrutagnAn, avadhignAn, manaparyayagnAn e avasthAo kShAyopashamikabhAv chhe, kevaLagnAn avasthA kShAyikabhAv chhe. kevaLagnAn pragaT thayA pahelAn gnAnanA ughADano jeTalo abhAv chhe te audayikabhAv chhe. gnAn, darshan ane vIryaguNanI avasthAmAn aupashamikabhAv hoto ja nathI. mohano ja upasham thAy chhe, temAn pratham mithyAtvano-(darshanamohano) upasham thatAn je samyaktva pragaTe chhe te shraddhAguNano aupashamikabhAv chhe.

(ra) A pAnch bhAvo shun batAve chhe?

A pAnch bhAvo nIchenI bAbato siddha kare chhe- 1. jIvano anAdi anant shuddha chaitanyasvabhAv chhe em pAriNAmikabhAv sAbit

kare chhe.

Page 173 of 655
PDF/HTML Page 228 of 710
single page version

a. 2. sUtra 1 ] [ 173 ra. jIvano anAdi anant shuddha chaitanyasvabhAv hovA chhatAn tenI avasthAmAn vikAr chhe

em audayikabhAv sAbit kare chhe.

3. jaD karmanI sAthe jIvane anAdino sambandh chhe ane jIv tene vash thAy chhe tethI

vikAr thAy chhe paN karmanA kAraNe vikArabhAv thato nathI em paN audayikabhAv
sAbit kare chhe.

4. jIv anAdithI vikAr karato hovA chhatAn te jaD thaI jato nathI ane tenAn gnAn,

darshan ane vIryano anshe ughAD to sadA rahe chhe em kShAyopashamikabhAv sAbit
kare chhe.

pa. AtmAnun svarUp yathArthapaNe samajIne jyAre potAnA pAriNAmikabhAvano jIv

Ashray kare chhe tyAre audayikabhAv TaLavAnI sharUAt thAy chhe, ane pratham
shraddhAguNano audayikabhAv TaLe chhe em aupashamikabhAv sAbit kare chhe.

6. sAchI samajaN pachhI jIv jem jem satya puruShArtha vadhAre chhe tem tem moh anshe

TaLato jAy chhe em kShAyopashamikabhAv sAbit kare chhe.

7. jIv jo pratihatabhAve puruShArthamAn AgaL vadhe to chAritramoh svayam dabAI jAy

chhe [-upasham pAme chhe] em aupashamikabhAv sAbit kare chhe.

8. apratihat puruShArtha vaDe pAriNAmikabhAvano Ashray vadhatAn vikArano nAsh thaI

shake chhe em kShAyikabhAv sAbit kare chhe.

9. joke karma sAtheno sambandh pravAhathI anAdino chhe topaN samaye samaye jUnAn karma

jAy chhe ane navAn karmano sambandh thato rahe chhe te apekShAe temAn sharUAtapaNun
rahetun hovAthI
[-sAdI hovAthI] te karma sAtheno sambandh sarvathA TaLI jAy chhe
em kShAyikabhAv sAbit kare chhe.

10. koI nimitta vikAr karAvatun nathI paN jIv pote nimittAdhIn thaIne vikAr

kare chhe. jIv jyAre pAriNAmikabhAvarUp potAnA svabhAv taraphanun lakSha karI
svAdhInapaNun pragaT kare chhe tyAre nimittAdhInapaNun TaLI shuddhatA pragaTe chhe-em
aupashamikabhAv, sAdhakadashAno kShAyopashamikabhAv ane kShAyikabhAv e traNe
sAbit kare chhe.
(3) pAnch bhAvo sambandhI keTalAk prashnottar

1. prashna– bhAvanA vakhate A pAnchamAnthI kayo bhAv dhyAn karavA yogya chhe arthAt dhyey chhe?


Page 174 of 655
PDF/HTML Page 229 of 710
single page version

174 ] [ mokShashAstra

uttara– bhAvanA vakhate pAriNAmikabhAv dhyAn karavA yogya chhe arthAt dhyey chhe. dhyeyabhUt dravyarUp je shuddhapAriNAmikabhAv chhe te trikAL rahe chhe tethI te dhyAn karavA yogya chhe.

ra. prashna– pAriNAmikabhAvanA Ashraye je dhyAn thAy chhe te dhyAn bhAvanA samaye dhyey kem nathI?

uttara– te dhyAn pote paryAy chhe tethI vinashvar chhe, paryAyanA lakShe shuddha avasthA pragaTe nahi, mATe te dhyey nathI.

[hindI samayasAr TIkA. jayasenAchAryanI TIkAno anuvAd, pAnun 330-331]

3. prashna– shuddha ane ashuddha bhede pAriNAmikabhAv be prakAranA nathI paN pAriNAmikabhAv shuddha ja chhe em kahevun te barAbar chhe?

uttara– nA, te barAbar nathI, jo ke sAmAnyarUpe (-dravyArthikanaye agar utsarga kathanathI) pAriNAmikabhAv shuddha chhe topaN visheSharUpe (paryAyArthikanaye agar apavAd kathanathI) ashuddhapAriNAmikabhAv paN chhe. A kAraNe जीवभव्याभव्यत्वानि च evA A adhyAyanA sAtamA sUtrathI pAriNAmikabhAvane jIvatva, bhavyatva ane abhavyatva evA traN prakArano kahyo chhe, temAnthI shuddha chaitanyarUp je jIvatva chhe te avinAshI shuddha dravyAshrit chhe, tethI tene shuddhadravyAshrit nAmano shuddhapAriNAmikabhAv jANavo; ane (dash prakAranA dravyaprANothI oLakhAtun je jIvatvasvarUp chhe te) jIvatva, bhavyatva tathA abhavyatva e traN prakAro paryAyAshrit chhe te kAraNe tene paryAyArthik nAmanA ashuddha pAriNAmikabhAvo jANavA.

4. prashna– e traN bhAvonI ashuddhatA kaI apekShAe chhe? uttara– e ashuddhapAriNAmikabhAv vyavahArathI sAnsArik jIvomAn chhe topaN ‘सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया’ arthAt sarve jIvo shuddhanaye shuddha chhe, tethI e traN bhAvo shuddha nishchayanayanI apekShAe koI jIvane nathI (mukta jIvone to te sarvathA ja nathI). sansArI jIvomAn paryAyaapekShAe ashuddhatva chhe.

pa. prashna– A shuddha ane ashuddha pAriNAmikabhAvomAnthI kyo bhAv dhyAn samaye dhyeyarUp chhe?

uttara– je dravyarUp shuddha pAriNAmikabhAv chhe te avinAshI chhe tethI te dhyeyarUp chhe, arthAt te trikALI shuddhapAriNAmikabhAvanA lakShe shuddha avasthA pragaTe chhe.

[bRuhat-dravyasangrah pA. 34-3p]

Page 175 of 655
PDF/HTML Page 230 of 710
single page version

a. 2. sUtra 1 ] [ 17p

(4) aupashamikabhAv kyAre thAy?

adhyAy-1 sUtra-32mAn jaNAvyun ke jIvane ‘sat ane asat’nI samajaN rahitanI je dashA chhe te ‘unmatta’ jevI chhe. potAnI AvI dashA anAdinI chhe em pahelA adhyAyanA sUtra-4 mAn kahelAn tattvono rAgamishrit vichAr karatAn jIvane khyAl Ave chhe; vaLI tene evo paN khyAl Ave chhe ke jIvane pudgalakarma tathA sharIr sAthe pravAharUpe anAdithI sambandh chhe, arthAt jIv pote tene te ja chhe paN karma ane sharIr jUnAn jAy chhe ane navAn Ave chhe; tathA A sanyogasambandh anAdithI chAlyo Ave chhe. a. 1. sUtra 32mAn jaNAvelI agnAnadashA hoy tyAre A sanyogasambandhane jIv ekarUpe (tAdAtmya sambandhapaNe) mAne chhe ane e rIte agnAnapaNe jIv sharIrane potAnun mAnato hovAthI, sharIr sAthe mAtra nimitta-naimittik sambandh hovA chhatAn paN, tenI sAthe kartAkarma sambandh mAne chhe; A kAraNe ‘hun sharIranAn kArya karI shakun’ em te mAnato Ave chhe. tattvano vichAr karatAn karatAn jIvane mAlUm paDe chhe ke hun jIvatattva chhun ane sharIr tathA jaD karmo mArAthI tadna judAn ajIvatattva chhe, hun te ajIvamAn nathI ane te ajIv mArAmAn nathI tethI hun te ajIvanun kAI karI shakun nahi, mArA ja bhAv hun karI shakun, tathA ajIv temanA bhAv karI shake paN te mArA koI bhAv karI shake nahi. A pramANe jignAsu AtmAo pratham rAgamishrit vichAr dvArA jIv-ajIv tattvonun svarUp jANIne, potAmAn je kAI vikAr thAy chhe te potAnA ja doShanA kAraNe chhe-em nakkI kare chhe; ATalun jANatAn avikArI bhAv shun chhe teno paN tene khyAl Ave chhe; A rIte vikArabhAv (puNya, pAp, Asrav, bandh) nun tathA avikArabhAv (samvar, nirjarA, mokSha) nun svarUp te jignAsu AtmA nakkI kare chhe. pratham rAgamishrit vichAr dvArA A tattvonun gnAn karIne pachhI jyAre te bhedo taraphanun lakSha TALIne jIv potAnA trikALI pAriNAmikabhAvano-gnAyakabhAvano yathArtha Ashray kare chhe tyAre tene shraddhAguNano aupashamikabhAv pragaTe chhe. shraddhAguNanA aupashamikabhAvane aupashamik samyagdarshan kahevAmAn Ave chhe. A samyagdarshan pragaTatAn jIvane dharmanI sharUAt thAy chhe; tyAre jIvanI anAdithI chAlI AvatI shraddhAguNanI mithyAdashA TaLIne samyakdashA pragaT thAy chhe.

(pa) aupashamikabhAvanun mAhAtmya

A aupashamikabhAv arthAt samyagdarshananun evun mAhAtmya chhe ke je jIv puruShArtha vaDe tene ek vakhat pragaT kare te jIvane potAnI pUrNa pavitra dashA (kShAyikabhAv) pragaT thayA vagar rahe ja nahi. pratham aupashamikabhAv pragaTatAn a. 1. sUtra-32 mAn


Page 176 of 655
PDF/HTML Page 231 of 710
single page version

176 ] [ mokShashAstra kahelI ‘unmattadashA’ TaLe chhe arthAt jIvanI mithyAgnAnadashA TaLIne te samyakmati- shrutagnAnarUp thaI jAy chhe, ane jo te jIvane pUrve mithyA avadhignAn hoy to te paN TaLI jaIne samyakavadhignAnarUp thaI jAy chhe; A aupashamikabhAv te ‘samvar’ chhe.

samyagdarshananun mAhAtmay batAvavA mATe AchArya bhagavAne A shAstranI sharUAt karatAn ja pahelA adhyAyanA pahelA sUtramAn pahelo ja shabda ‘samyagdarshan’ vAparyo chhe, ane pratham samyagdarshan aupashamik bhAve ja thatun hovAthI aupashamikabhAvanun mAhAtmya batAvavA mATe ahIn paN A bIjo adhyAy sharU karatAn te bhAv pahelA sUtramAn pahelA ja shabdamAn batAvyo chhe.

(6) pAnch bhAvo sambandhI keTalunk spaShTIkaraN

1. prashna– darek jIvamAn pAriNAmikabhAv anAdino chhe, chhatAn tene aupashamikabhAv arthAt samyagdarshan kem pragaTayun nathI?

uttara– jIvane anAdithI potAnA svarUpanun bhAn nathI ane tethI pote pAriNAmikabhAvasvarUp chhe em te jANato nathI, ane ‘sharIr mArun ane sharIrane anukUL jaNAtI paravastuo mane lAbhakArI chhe. tathA sharIrane pratikUL jaNAtI paravastuo mane nukasAnakArI chhe’ em agnAnadashAmAn mAnyA kare chhe tethI tenun valaN paravastuo, sharIr ane vikArIbhAvo taraph rahyA ja kare chhe; ahIn, je koIthI utpanna karavAmAn Avyo nathI ane kyArey koIthI jeno vinAsh nathI evA pAriNAmikabhAvanun gnAn karAvIne, potAnA guN-paryAyarUp bhedone ane par vastuone gauN karIne AchAryabhagavAn te uparanun lakSha chhoDAve chhe; bhedadraShTimAn nirvikalpadashA thatI nathI mATe abhedadraShTi karAvI chhe ke jethI nirvikalpadashA pragaTe, aupashamikabhAv paN ek prakAranI nirvikalpadashA chhe.

ra. prashna– A sUtramAn kahelA pAnch bhAvomAnthI kyAn bhAv taraphanA valaN vaDe dharmanI sharUAt ane pUrNatA thAy?

uttara– pAriNAmikabhAv sivAyanA chAre bhAvo kShaNik chhe, ek samay pUratA chhe, vaLI temAn paN kShAyikabhAv to vartamAn chhe nahi, aupashamikabhAv paN hoy to thoDo vakhat Take chhe, ane audayik-kShAyopashamikabhAvo paN samaye samaye palaTe chhe mATe te bhAvo upar lakSha kare to tyAn ekAgratA thaI shake nahi ane dharma pragaTe nahi. trikAL svabhAvI pAriNAmikabhAvanun mAhAtmya jANIne te taraph jIv potAnun valaN kare to dharmanI sharUAt thAy chhe ane te bhAvanI ekAgratAnA jore ja dharmanI pUrNatA thAy chhe.

3. prashna– panchAstikAyamAn kahyun chhe ke-

Page 177 of 655
PDF/HTML Page 232 of 710
single page version

a. 2. sUtra 1 ] [ 177

मोक्षं कुर्वन्ति मिश्रौपशमिकक्षायिकाभिधाः।
बंधमौदयिका भावा निःक्रियाः पारिणामिकाः।।
[gAthA-pa6 jayasenAchAryakRut TIkA]

artha– mishra, aupashamik ane kShAyik e traN bhAvo mokSha kare chhe, audayikabhAv bandh kare chhe ane pAriNAmikabhAv bandh-mokShanI kriyA rahit chhe.

prashna– uparanA kathanano shun Ashay chhe? uttara– e shlokamAn kayo bhAv upAdey arthAt Ashray karavA yogya chhe e kahyun nathI, parantu emAn to mokSha ke je karmanA abhAvarUp nimittanI apekShA rAkhe chhe te bhAv jyAre pragaTe tyAre jIvano kevo bhAv hoy te batAvyun chhe arthAt mokSha ke je sApekShaparyAy chhe tenun ane te pragaTatI vakhate tathA te pahelAn sApekShaparyAy kevI hoy tenun svarUp batAvyun chhe. A shlok em batAve chhe ke kShAyikabhAv mokShane kare chhe eTale ke te bhAvanun nimitta pAmIne AtmapradeshethI dravyakarmano svayam abhAv thAy chhe. mokSha to A apekShAe kShAyik paryAy chhe, ane kShAyik bhAv to jaD karmano abhAv sUchave chhe. kShAyikabhAv thayA pahelAn mohanA aupashamik tathA kShAyopashamik bhAvo hovA ja joIe ane tyAr pachhI ja kShAyikabhAv pragaTe chhe tathA kShAyikabhAv pragaTe tyAre ja jaD karmono svayam abhAv thAy chhe-Avo nimitta-naimittik sambandh batAvavA mATe ‘e traNe bhAvo mokSha kare chhe’ em kahyun chhe. A shlokamAn kayA bhAvane Ashraye dharma pragaTe chhe e kAI pratipAdan karyun nathI. e khyAlamAn rAkhavun ke pahelA chAre bhAvo svaapekShAe pAriNAmikabhAvo chhe.

(juo, jayadhaval pustak 1, pAnun 319, dhaval bhAg-pa, pAnun-197)

4. prashna– uparanA shlokamAn kahyun chhe ke-audayikabhAv bandhanun kAraN chhe. jo em svIkArIe to gati, jAti Adi nAmakarma sambandhI audayikabhAvo paN bandhanAn kAraN thAy?

uttara– shlokamAn kahel ‘audayikabhAv’mAn sarva audayikabhAvo bandhanun kAraN chhe em na samajavun, paN mAtra mithyAtva, asanyam, kaShAy ane yog e chAr bhAvo bandhanun kAraN chhe em samajavun. (shrI dhavalA pustak-7 pA. 9-10)

pa. prashna– औदयिका भावाः बंधकारणम्’ em kahyun chhe teno artha shun chhe?

uttara– teno artha eTalo ja chhe ke jo jIv mohanA udayamAn joDAy to bandh thAy. dravyamohano uday hovA chhatAn jo jIv shuddhAtma bhAvanAnA baL vaDe


Page 178 of 655
PDF/HTML Page 233 of 710
single page version

178 ] [ mokShashAstra bhAvamoharUpe na pariName to bandh thato nathI. jo jIvane karmanA udayanA kAraNe bandh thato hoy to sansArIne sarvadA karmano uday vidyamAn chhe tethI sarvadA bandh thAy, kadI mokSha thAy ja nahi, mATe em samajavun ke karmano uday bandhanun kAraN nathI, paN jIvanun bhAvamoharUpe pariNaman te bandhanun kAraN chhe.

(hindI pravachanasAr pA. pa8-pa9 jayasenAchAryakRut TIkA)

6. prashna– pAriNAmikabhAvane paryAyarUpe koI guNasthAne varNavel chhe? uttara– hA, bIjun guNasthAn darshanamohanIyakarmanI uday, upasham, kShayopasham ke kShay-e chAr avasthAomAnthI koI paN avasthAnI apekShA rAkhatun nathI eTalun batAvavA tyAn shraddhA apekShAe pAriNAmik bhAv kahevAmAn Ave chhe. A jIv chAritramoh sAthe joDAy chhe te to audayik bhAv chhe, te jIvane gnAn-darshan ane vIryano kShAyopashamikabhAv chhe ane sarva jIvone (dravyArthikanaye) anAdi anant pAriNAmik bhAv hoy chhe te A guNasthAne vartatA jIvane paN hoy chhe.

7. prashna– samyagdraShTi jIvo vikArI bhAvone-apUrNadashAne AtmAnun svarUp mAnatA nathI ane A sUtramAn tevA bhAvone AtmAnun svatattva kahyun tenun shun kAraN?

uttara– vikArI bhAv ane apUrNa avasthA AtmAnI vartamAn bhUmikAmAn AtmAnA potAnA doShanA kAraNe thAy chhe, paN koI jaD karmanA kAraNe ke paradravyanA kAraNe thatI nathI em batAvavA mATe A sUtramAn te bhAvane ‘svatattva’ kahel chhe.

(7) jIvanun kartavya

jIve tattvAdikano nishchay karavAno udyam karavo, tenAthI aupashamikAdi samyaktva svayam thAy chhe. dravyakarmanA upashamAdik te to pudgalanI shakti (paryAy) chhe; jIv teno kartA-hartA nathI. puruShArtha pUrvak udyam karavAnun kAm jIvanun chhe; jIve pote tattvanirNay karavAmAn upayog lagAvavo joIe. e puruShArthathI mokShanA upAyanI siddhi ApoAp thAy chhe. jIv puruShArtha vaDe jyAre tattvanirNay karavAmAn upayog lagAvavAno abhyAs rAkhe chhe tyAre tene vishuddhatA vadhe chhe, karmono ras svayam hIn thAy chhe ane keTalAk kALe jyAre potAnA puruShArtha vaDe jIvamAn pratham aupashamikabhAve pratIti pragaTe chhe tyAre darshanamohano ApoAp upasham thAy chhe. jIvanun kartavya to tattvanA nirNayano abhyAs chhe; jIv jyAre tattvanirNayamAn upayog lagAve tyAre darshanamohano upasham svayam ja thAy chhe, karmanA upashamamAn jIvanun kAI ja kartavya nathI.

(8) pAnch bhAvo sambandhI vadhAre khulAso
keTalAk loko AtmAne sarvathA (ekAnt) chaitanyamAtra mAne chhe arthAt sarvathA

Page 179 of 655
PDF/HTML Page 234 of 710
single page version

a. 2. sUtra 1 ] [ 179 shuddha mAne chhe, vartamAn avasthAmAn ashuddhatA hovA chhatAn tene svIkAratA nathI; vaLI koI sarvathA AnandamAtra AtmAnun svarUp mAne chhe, vartamAn avasthAmAn dukh hovA chhatAn tene svIkAratA nathI; temanI te mAnyatA ane tenA jevI bIjI mAnyatAo barAbar nathI em A sUtra siddha kare chhe. jo AtmA sarvathA shuddha ja hoy to sansAr, bandh, mokSha, mokShano upAy e sarva mithyA Thare. AtmAnun trikALI svarUp ane vartamAn avasthAnun svarUp (arthAt dravye ane paryAye AtmAnun svarUp) kevun hoy te yathArthapaNe A pAnch bhAvo batAve chhe. jo A pAnch bhAvomAnthI ekapaN bhAvanun astitva na svIkAravAmAn Ave to AtmAnA shuddha-ashuddha svarUpanun satya kathan thatun nathI, ane tethI gnAnamAn doSh Ave chhe. A sUtra gnAnano doSh TALIne, AtmAnun trikALI svarUp ane. nigodathI siddha sudhInI tenI tamAm avasthAo bahu ja alpa shabdomAn chamatkArik rIte darshAve chhe, te pAnch bhAvomAn chaud guNasthAno tathA siddhadashA paN AvI jAy chhe.

A shAstramAn anAdithI chAlyo Avato audayikabhAv pahelo lIdho nathI paN aupashamikabhAv pahelo lIdho chhe te em sUchave chhe ke A shAstramAn svarUp samajAvavA mATe bhedo batAvavAmAn AvyA chhe to paN bhedanA Ashraye eTale ke audayik; aupashamik, kShAyopashamik ke kShAyik-e bhAvonA lakShe vikalpa chAlu rahe chhe arthAt anAdithI chAlyo Avato audayikabhAv ja chAlu rahe chhe, mATe te bhAvo taraphanun lakSha chhoDIne dhruvarUp pAriNAmikabhAv taraph lakSha karI ekAgra thavun; tem karatAn pratham aupashamikabhAv pragaTe chhe ane krame krame shuddhatA vadhatAn kShAyikabhAvanI pUrNatA thAy chhe.

(9) A sUtramAn rahelI nay–pramAN vivakShA

(1) vartamAn paryAy ane (ra) te bAd karatAn je dravya sAmAnya tathA tenA guNonun sAdrashyapaNe trikAL dhruvarUpe TakI rahevun-AvAn be paDakhAn darek dravyamAn chhe. AtmA paN ek dravya chhe tethI temAn paN evAn be paDakhAn chhe, te be paDakhAnthI vartamAn paryAyano viShay karanAr paryAyArthikanay chhe. A sUtramAn kahelA pAnch bhAvomAnthI aupashamik, kShAyik, kShAyopashamik ane audayik e chAr bhAvo paryAyarUp-vartamAn hAlat pUratA-chhe tethI te paryAyArthikanayano viShay chhe; te vartamAn paryAyane bAd karatAn dravyasAmAnya tathA tenA anantaguNonun sAdrashyapaNe trikAL dhruvarUp TakI rahevun chhe tene pAriNAmikabhAv kahe chhe, te bhAvane kAraNaparamAtmA, kAraN samayasAr ke gnAyakabhAv paN kahevAmAn Ave chhe; te trikAL sAdrashyarUp hovAthI dravyArthikanayano viShay chhe. A banne paDakhAn (paryAyArthikanayano viShay ane dravyArthikanayano viShay te banne) thaIne


Page 180 of 655
PDF/HTML Page 235 of 710
single page version

180 ] [ mokShashAstra Akhun jIvadravya chhe, tethI te banne paDakhAn pramANano viShay chhe.

A banne paDakhAnnun nay ane pramAN dvArA yathArtha gnAn karIne je jIv potAnA vartamAn paryAyane trikALI pAriNAmikabhAv taraph vALe chhe tene samyagdarshan thAy chhe, ane te krame krame AgaL vadhIne mokShadashArUp kShAyikabhAv pragaT kare chhe. ।। 1।।

bhAvonA bhedo

द्विनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदाः यथाक्रमम्।। २।।

artha– upar kahelA pAnch bhAvo [यथाक्रमम्] anukramathI [द्वि नव अष्टादश

एकविंशति त्रिभेदाः] be, nav, aDhAr, ekavIsh ane traN bhedavALA chhe.

te bhedonun varNan AgaLanA sUtro dvArA kare chhe. ।। 2।।
aupashamikabhAvanA be bhedo
सम्यक्त्वचारित्रे ।। ३।।
artha–[सम्यक्त्व] aupashamik samyaktva ane [चारित्रे] aupashamik chAritra

em aupashamikabhAvanA be bhedo chhe.

TIkA

aupashamik samyaktva– jIvane potAnA satya puruShArthathI jyAre aupashamik samyaktva pragaTe chhe tyAre jaD karmo sAthe nimitta-naimittik sambandh evo hoy chhe ke mithyAtva karmano ane anantAnubandhI krodh-mAn-mAyA-lobh karmano svayam upasham thAy chhe. anAdi mithyAdraShTi jIvone tathA koI sAdimithyAdraShTine mithyAtvanI ek ane anantAnubandhInI chAr em kul pAnch prakRiti upashamarUp thAy chhe ane bAkInA sAdimithyAdraShTine mithyAtva, samyagmithyAtva ane samyaktva prakRiti e traN tathA anantAnubandhInI chAr em kul sAt prakRitino upasham thAy chhe. jIvanA A bhAvane aupashamik samyaktva kahevAy chhe.

aupashamik chAritra– jIv je chAritrabhAv vaDe upashamashreNIne lAyak bhAv pragaT kare tene aupashamik chAritra kahe chhe; te vakhate mohanIy karmanI apratyAkhyAnAvaraNAdi 21 prakRitiono svayam upasham thAy chhe.

prashna– jaD karmaprakRitinun nAm ‘samyaktva’ kem chhe?

Page 181 of 655
PDF/HTML Page 236 of 710
single page version

a. 2. sUtra 4 ] [ 181

uttara– samyagdarshananI sAthe-sahacharit uday hovAnA kAraNe upachArathI karmaprakRitine ‘samyaktva’ nAm ApavAmAn Ave chhe. ।। 3।।

(shrI dhavalA pustak 6 pAnun-39)
kShAyikabhAvanA nav bhedo

ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्याणि च।। ४।।

artha– [ज्ञान दर्शन दान लाभ भोग उपभोग वीर्याणि] kevaLagnAn, kevaLadarshan,

kShAyikadAn, kShAyikalAbh, kShAyikabhog, kShAyikaupabhog, kShAyikavIrya tathA [च] ‘च’ kahetAn kShAyikasamyaktva ane kShAyikachAritra-em kShAyikabhAvanA nav bhed chhe.

TIkA

jIv jyAre A bhAv pragaT kare chhe tyAre dravyakarmo svayam-potAnI meLe AtmapradeshethI atyant viyogapaNe chhUTA paDe chhe arthAt karmo kShay pAme chhe tethI A bhAvane ‘kShAyikabhAv’ kahevAmAn Ave chhe.

kevaLagnAna– sampUrNa gnAnanun pragaTavun te kevaLagnAn chhe, tyAre gnAnAvaraNIy karmanI avasthA kShayapaNe svayam hoy chhe.

kevaLadarshana– sampUrNa darshananun pragaTavun te kevaLadarshan chhe, tyAre darshanAvaraNI karmano upar pramANe kShay hoy chhe.

kShAyikadAnAdi pAnch bhAvo– sampUrNapaNe potAnA guNanun potAne mATe dAnAdi pAnch bhAvorUpe pragaTavun thAy chhe, tyAre dAnAntarAy vagere pAnch prakAranAn antarAy karmano upar pramANe kShay hoy chhe.

kShAyikasamyaktva– potAnA asalI svarUpanI pAkI pratItirUp paryAy te kShAyik samyaktva chhe, te pragaTe tyAre mithyAtvanI traN ane anantAnubandhInI chAr em kul sAt karmaprakRitiono upar pramANe kShay hoy chhe.

kShAyikachAritra– potAnA svarUpanun pUrNa chAritra pragaTavun te kShAyikachAritra chhe, tyAre mohanIy karmanI bAkInI 21 prakRitiono kShay hoy chhe. A pramANe karmano svayam kShay thAy tyAre ‘jIve karmano kShay karyo’ em mAtra upachArathI kahevAmAn Ave chhe. paramArthathI to jIve potAnI avasthAmAn puruShArtha karyo chhe, jaDamAn puruShArtha karyo nathI.

A nav kShAyikabhAvane nav labdhi paN kahevAmAn Ave chhe.

Page 182 of 655
PDF/HTML Page 237 of 710
single page version

182 ] [ mokShashAstra

kShAyikadAn– potAnA shuddha svarUpanun potAne dAn te upAdAn chhe ane anant jIvone nimittapaNe thAy te kShAyik abhayadAn chhe.

kShAyikalAbh– potAnA shuddha svarUpano potAne lAbh te upAdAn chhe ane nimittapaNe sharIranA baLane TakAvavAnA kAraNarUp, anya manuShyane na hoy tevA atyant shubh sUkShma nokarmarUpe pariNamatA anant pudgal paramANuono samaye samaye sambandh hovo te.

kShAyik bhog– potAnA shuddha svarUpano bhog te kShAyik bhog chhe ane nimittapaNe puShpavRuShTi Adik visheShonun pragaT thavun te.

kShAyik upabhog– potAnA shuddha svarUpano samaye samaye bhogavaTo thavo te kShAyik upabhog chhe, ane nimittapaNe sinhAsan, chAmar, traN chhatra Adi vibhUtinun hovun te.

kShAyik vIrya– potAnA shuddha svarUpamAn utkRuShTa sAmarthyapaNe pravRutti te kShAyik vIrya chhe. ।। 4।।

kShAyopashamikabhAvanA aDhAr bhedo
ज्ञानाज्ञानदर्शनलब्धयश्चतुस्त्रित्रिपंचभेदाः सम्यक्त्वचारित्र
संयमासंयमाश्च।। ५।।
artha– [ज्ञान अज्ञान] mati, shrut, avadhi, manaparyay e chAr gnAn, kumati.

kushrut, kuavadhi e traN agnAn, [दर्शन] chakShu, achakShu, avadhi e traN darshan, [लब्धयः] kShAyopashamikadAn-lAbh-bhog-upabhog-vIrya e pAnch labdhi, [चतुः त्रि त्रि पंचभेदाः] em chAr + traN + traN ane pAnch bhedo (tem ja) [सम्यक्त्व] kShAyopashamik samyaktva, [चारित्र] kShAyopashamik chAritra [च] ane [संयमासंयमाः] sanyamAsanyam kShAyopashamikabhAvanA aDhAr bhed chhe.

TIkA

kShAyopashamik samyaktva– mithyAtvanI tathA anantAnubandhInI karmaprakRitionA udayAbhAvI kShay tathA upashamanI apekShAe kShAyopashamik samyaktva kahevAy chhe; ane samyaktvaprakRitino uday chhe te apekShAe tene ja vedasamyaktva kahevAmAn Ave chhe.

kShAyopashamik chAritra– samyagdarshanapUrvakanA chAritra vakhate je rAg chhe tenI apekShAe te sarAgachAritra kahevAy chhe paN temAn je rAg chhe te chAritra nathI, jeTalo


Page 183 of 655
PDF/HTML Page 238 of 710
single page version

a. 2. sUtra 6 ] [ 183 vItarAgabhAv chhe teTalun ja chAritra chhe, A chAritrane kShAyopashamik chAritra kahevAy chhe.

sanyamAsanyam– A bhAvane deshavirat athavA viratAvirat chAritra paN kahevAmAn Ave chhe.

matignAn– vagerenun svarUp pahelA adhyAyamAn kahevAI gayun chhe tyAnthI joI levun. [juo, pAnun 40 tathA 86]

dAn–lAbh– vagere labdhinun svarUp uparanA sUtramAn kahyun chhe, tyAn kShAyikabhAve te labdhi hatI, ahIn te labdhi kShAyopashamikabhAve chhe-em samajavun. ।। pa।।

audayikabhAvanA ekavIs bhedo
गतिकषायलिंगमिथ्यादर्शनाज्ञानासंयतासिद्धलेश्या–
श्चतुश्चतुस्क्र्येकैकैकैकषड्भेदाः।। ६।।
artha– [गति] tiryanch, narak, manuShya ane dev e chAr gati, [कषाय]

krodh, mAn, mAyA, lobh e chAr kaShAy, [लिंग] strIved, puruShaved ane napunsakaved e traN ling, [मिथ्यादर्शन] mithyAdarshan, [अज्ञान] agnAn, [असंयत] asanyam, [असिद्ध] asiddhatva tathA [लेश्याः] kRiShNa, nIl, kApot, pIt, padma ane shukla e chha leshyA-em [चतुः चतुः त्रि एक एक एक एक षड्भेदाः] chAr + chAr + traN + ek + ek + ek + ek ane chha-e badhA maLIne audayikabhAvanA ekavIsh bhedo chhe.

TIkA

prashna– gati to aghAtikarmanA udayathI thAy chhe, jIvanA anujIvI guNanA ghAtanun te nimitta nathI chhatAn tene audayikabhAvamAn kem gaNI chhe?

uttara– jIvane je prakAranI gatino sanyog thAy chhe temAn te mamatvapaNun kare chhe, jem ke- ‘hun manuShya, hun Dhor, hun dev, hun nArakI’ em te mAne chhe. A rIte jyAn mohabhAv hoy tyAn vartamAn gatimAn jIv potApaNAnI kalpanA kare chhe tethI A apekShAe gatine audayikabhAvamAn gaNel chhe.

leshyA– kaShAyathI anuranjit yogane leshyA kahevAmAn Ave chhe. leshyA be prakAranI chhe-dravyaleshyA tathA bhAvaleshyA, ahIn bhAvaleshyAno viShay chhe. bhAvaleshyA chha prakAranI chhe. ‘leshyA vakhate AtmAmAn te te prakArano rang thAy chhe’ em na samajavun. paN jIvanA vikArI kAryo bhAvaapekShAe chha prakAranA thAy chhe, te bhAvamAn vikAranI tAratamyatA batAvavA mATe e chha prakAro kahyA chhe. lokamAn koI mANas kharAb kAm kare to ‘kALun


Page 184 of 655
PDF/HTML Page 239 of 710
single page version

184 ] [ mokShashAstra kArya karyu’ em kahevAy chhe, tyAn tenA kAryano kALo rang nathI paN te kAryamAn teno tIvra mATho bhAv hovAthI tene ‘kALun’ kahevAmAn Ave chhe, ane e bhAvaapekShAe tene kRiShNaleshyA kahevAmAn Ave chhe. jem jem vikAranI tIvratAmAn ochhApaNun hoy chhe tem tem te bhAvane ‘nIl leshyA’ vagere nAm ApavAmAn Ave chhe. shuklaleshyA e paN shubh audayikabhAvamAn hoy chhe, shuklaleshyA e kAI dharma nathI. te leshyA to mithyAdraShTione paN thAy chhe. puNyanI tAratamyatAmAn Uncho puNyabhAv hoy tyAre shuklaleshyA hoy chhe, te audayikabhAv chhe ane tethI te sansAranun kAraN chhe, dharmanun kAraN nathI.

prashna– bhagavAnane teramA guNasthAne kaShAy nathI chhatAn temane shuklaleshyA kem kahI chhe?

uttara– bhagavAnane shuklaleshyA upachArathI kahI chhe. pUrve yog sAthe leshyAnun sahakArIpaNun hatun te yog teramA guNasthAne vidyamAn hovAthI upachArathI tyAn leshyA paN kahI chhe. leshyAnun kArya karmabandh chhe, bhagavAnane kaShAy nathI topaN yog hovAthI ek samayano bandh chhe te apekShA lakShamAn rAkhI upachArathI shuklaleshyA kahI chhe.

agnAna– gnAnano abhAv te agnAn-e arthamAn ahIn agnAn lIdhun chhe, kugnAnane ahIn lIdhun nathI, kugnAnane to kShAyopashamikabhAvamAn lIdhun chhe. ।। 6।।

pAriNAmikabhAvanA traN bhedo
जीवभव्याभव्यत्वानि च।। ७।।
artha– [जीव भव्य अभव्यत्वानि च] jIvatva, bhavyatva, abhavyatva em

pAriNAmikabhAvanA traN bhedo chhe.

TIkA
(1) sUtramAn chheDe ‘’ shabdathI astitva, vastutva, prameyatva Adi

sAmAnyaguNonun paN grahaN thAy chhe.

bhavyatva–mokSha pAmavAne lAyak jIvane ‘bhavyatva’ hoy chhe. abhavyatva–mokSha pAmavAne kadI lAyak thatA nathI evA jIvane ‘abhavyatva’ hoy chhe.

bhavyatva ane abhavyatva guNo chhe, te banne anujIvI guNo chhe; karmanA sadbhAv ke abhAvanI apekShAe te nAmo ApavAmAn AvyAn nathI.

jIvatva– chaitanyapaNun; jIvanapaNun gnAnAdi guNayukta rahevun te jIvan kahevAy chhe.

Page 185 of 655
PDF/HTML Page 240 of 710
single page version

a. 2. sUtra 7 ] [ 18p

pAriNAmik shabdano artha– karmanA udayAdinI apekShA vagar AtmAmAn je guN mULathI rahevAvALA chhe tene ‘pAriNAmik’ kahe chhe.

(ra) visheSh khulAso

1. pAnch bhAvomAn aupashamik, kShAyik, kShAyopashamik ane audayik e chAr bhAvo paryAyarUp (vartamAn vartatI dashArUp) chhe, ane pAnchamo shuddha pAriNAmikabhAv chhe te trikALI ekarUp dhruv chhe tethI te dravyarUp chhe; A rIte AtmapadArtha dravya ane paryAy sahit (-je vakhate je paryAy hoy te sahit) chhe.

ra. jIvatva, bhavyatva ane abhavyatva e traN pAriNAmikabhAvomAn je shuddha jIvatvabhAv chhe te shuddhadravyArthikanayAshrit hovAthI nirAvaraN shuddha pAriNAmikabhAv chhe ane te bandh-mokSha paryAy (-pariNati) rahit chhe em samajavun.

3. je dash prANarUp jIvatva, bhavyatva ane abhavyatva chhe te vartamAn vartatI avasthAnA Ashraye hovAthI (-paryAyArthikanayAshrit hovAthI) ashuddha pAriNAmikabhAv samajavA. jem sarva sansArI jIvo shuddhanaye shuddha chhe tem jo avasthAdraShTie paN shuddha chhe em mAnavAmAn Ave to dash prANarUp jIvatva, bhavyatva ane abhavyatvano abhAv ja thAy.

4. bhavyatva ane abhavyatvamAn bhavyatva nAmano je ashuddhapAriNAmikabhAv chhe te bhavya jIvone hoy chhe; te bhAv joke dravyakarmanI apekShA rAkhato nathI topaN te jIvanA samyaktvAdi guN jyAre DhankAyelA hoy chhe tyAre temAn je jaDakarma nimitta chhe te karmane bhavyatvanI ashuddhatAmAn upachArathI nimitta kahevAy chhe. te jIv jyAre potAnI pAtratA vaDe gnAnInI deshanA sAmbhaLI samyagdarshan pragaT kare chhe ane potAnA chAritramAn sthir thAy chhe tyAre tene bhavyatva shakti pragaT (-vyakta) thAy chhe, -te jIv sahaj shuddha pAriNAmikabhAv jenun lakShaN chhe evA potAnA paramAtmadravyamay samyakshraddhA, gnAn ane anucharaNarUp avasthA (-paryAy pragaT) kare chhe.

[juo, samayasAr-hindI jayasenAchAryakRut sanskRit TIkA, pA. 423]

pa. paryAyArthikanaye kahevAmAn Avato bhavyatvabhAvano abhAv mokShadashAmAn thAy chhe, eTale ke jyAre jIvamAn samyagdarshanAdi guNanI pUrNatA thaI jAy chhe tyAre bhavyatvano vyavahAr maTI jAy chhe. [juo, adhyAy 10 sUtra-3]